Komünist Döneminde (1944-1989’a kadar) Din Eğitimi

Bulgaristan’da Kimon Georgiev başkanlığında 09.09.1944 tarihinde yeni kurulan Vatan Cephesi hükümetinin gelişi ile radikal sosyo-politik ve ekonomik değişimler meydana gelmektedir. Vatan Cephesi hükümetinin uyguladığı programla eğitim sisteminde de bir dizi köklü değişiklikler başlamıştır. Bu değişiklikler Hristiyanların ve Müslümanların din eğitimine de yanşamıştır.

1.3.2.1. Hristiyanların Din Eğitimi

Eğitimde hükümetin uyguladığı reformlarla birlikte özel girişim azaltılarak yerine devlet kontrolü ön plana çıkartılmıştır. Bu sürecin bir sonucu olarak ilkokul ve lise programlarında zorunlu okutulan Zakon Boji ve Din ve Bulgar Kilisesi’nin Tarihi adlı din dersleri programdan kaldırılmıştır. Hükümet, din eğitimi derslerini tüm eğitim düzeylerinden tamamen kaldırmıştır. 09.09.1944 tarihine kadar ilk ve orta devlet okullarında okutulan ve aralarında din dersi kitaplarının da bulunduğu belli ders

82 İbrahim Yalımov, Etnokulturna i Religiozna İdentiçnost na Turskata Obştnost v Bılgaria, (Sofya, 2014), 296.

34

kitaplarına özel bir kararname ile savcının gözetiminde bir ay içinde el konulmuştur. Din, Ahlak ve yabancı dil derslerinin kaldırılarak yerine zorunlu Rusça dersinin getirilmesiyle birlikte, Vatan Cephesi reform programının bir parçası olarak “eğitimin demokratikleşmesi” süreci başlatılmıştır. “Eğitimin demokratikleşmesi” sürecinden Marksist ideolojisine uygun sabit bir eğitim anlayışının olması gerektiği anlaşılmaktadır. Üç ay sonra, kararname ile devlet ilkokullarının programlarında, zorunlu din dersi çıkartılıp onun yerine isteğe bağlı din dersi okutulmaya başlanmıştır. 11.05.1945 tarihinde Milli Eğitim Bakanlığının 90 nolu genelgesine göre 1945-1946 eğitim döneminde ilkokul ve ortaokul seviyelerinde isteğe bağlı din dersinin son ders olarak haftada bir saat okutulması ön görülmektedir. Din eğitimi, Milli-Dini Konsil tarafından atanan rahiplerce gerçekleştirilmektedir. Çocukların okullarda din eğitimi ve öğretimi almasının Milli-Dini Konsil’in kontrolüne verilmesi ciddi bir sorumluluktur. Rahiplerin sayısının yetersiz olması, din eğitiminin haftada sadece bir ders saati olması ve eğitim tesislerin eksikliği eğitimin önündeki zorluklardan bazılarıdır. Yeni hükümetin tutumu da oldukça çelişkilidir. 15.01.1946 tarihinde geçici Eğitim Bakanı Raço Angelov’un emriyle, okul binalarının yetersiz olması gerekçesiyle din eğitiminin devlet okullarında yapılması yasaklamıştır.

Devlet tarafından din eğitimine uygulanan kısıtlamaların artırılması Vatan Cephesi’nin değişmez ilkesinden kaynaklanmaktadır. Bu ilkeye göre din her vatandaşın özel meselesidir, bu nedenle devlet okulları din eğitimi için kullanılamaz. Ayrıca okulların dine tamamen tarafsız kalmasının bir ihtiyaç olduğunu düşünen hükümet, devlet okullarında din eğitimini yasaklamaktadır. Bunun yerine okul dışında gerçekleşecek olan din eğitimi kurslarına katılmaları için çocuklara fırsat verilmektedir.⁸⁴

Kilise okullarının azaltılmasına rağmen devlet okullarının dışında da isteğe bağlı din eğitimi bir kaç nedenlerden dolayı devam etmiştir. Milli-Dini Konsil ve bölgesel Kilise yapıları din eğitiminin okuldan çıkarılmasına karşı güçlü tepki göstermiştir. Bu tepki, din özgürlüğünün anayasal güvence altında olması ve Bulgar halkının çocuklarına din eğitimi verilmesi arzusundan kaynaklanmaktadır. O zaman hala geçerliliğini koruyan Tırnovo Anayasasının 37,39 ve 40. maddeleri ile Ortodoks ya da diğer dinlerin mensubu her Bulgar vatandaşın din özgürlüğüne sahip olması beyan edilmektedir.⁸⁵ Aynı zamanda Anayasanın 80. maddesi ile “Zakon Boji ders kitaplarının Ortodoks

84Penka Tsoneva, Razvitie na Vrızkata Bılgarska Pravoslavna Tsırkva- Bılgarskoto Obrazovanıe 865-

1989. (Sofya: KOLBİS Yayınları, 2015), 50.

35

okullarında kullanılması” ve “Sveti Sinod kurumunun ön onayına tabi tutulması” gerekliliği tasdik edilmektedir.⁸⁶ Dolaysıyla 15.01.1946 tarihindeki yasaklama ile ebeveynlerin çocuklarına nasıl bir din eğitimi vermeleri ve Bulgar kilisesinin isteğe bağlı din eğitimini düzenlemesi anayasal hakları ihlal edilmiştir.

04 Aralı 1947 tarihinde yeni Anayasası’nın kabulüyle ve Bulgaristan’da Cumhuriyetin ilan edilmesiyle sosyal ve siyasal hayatta köklü değişiklikler başlamaktadır. Komünist Partinin kendi Marksist ideolojisini topluma zorla benimsetmesiyle totaliter bir sistem kurulmaktadır. Bu ideolojinin temel ilkelerine göre din, insanların özel bir meselesidir ve Komünist Partinin ateist faaliyetleriyle uyuşmamaktadır. Yeni sosyo-politik ortamda Kilisenin eğitim faaliyetleri önemli ölçüde azalmıştır. 24 Şubat 1949 tarihinde Büyük Millet Meclisi tarafından kabul edilen Dini Mezhepler Kanunu ile Hükümet büyük ölçüde ülkedeki farklı dini gruplar üzerindeki kontrolünü arttırıp, onların eğitim faaliyetlerine müdahale etmesini yasallaştırmıştır. Bu yasayla birlikte Kilise devletten ayrılmaktadır. 1947 Anayasasıyla ve 1949 Dini Mezhepler Kanunuyla din eğitimi devlet okullarının müfredatından tamamen çıkarılmaktadır.87 Sonuç olarak Bulgaristan’da komünist dönemde Bulgar Kilisesi tarafından yürütülen din eğitimine kademeli olarak son verilmiştir.

1.3.2.2. Müslümanların Din Eğitimi

İkinci Dünya Savaşı öncesi ve savaş esnasında Müslümanlara birçok sınırlamalar getirilmesine, büyük baskılar yapılmasına ve oldukça çok okulun kapatılmasına rağmen, Medresetü’n- Nüvvab’ın eğitimi başarılı bir şekilde sürdürmesinden sonra Bulgaristan’daki Müslümanların eğitim sistemi istikrara kavuşmuştur.88 Ancak 9 Eylül 1944 tarihinde devlet yönetimini komünistler ele alınca, Müslümanların dini eğitimi konusunda kısa bir süre sonra büyük değişiklikler olmuştur. İktidara getirilen Bulgar komünist hükümeti, Müslüman azınlığın dini ve içtimai sorunlarını ve özellikle eğitim problemlerini çözeceğine dair büyük vaatler vermiştir. Bulgaristan Müslümanlarını ilgilendiren eğitim sistemindeki düzenleme çalışmalarının yanı sıra, okul, alet ve malzemenin artırılması, eğitim kalitesinin artırılması, din derslerinin devam etmesi, Bulgaristan Müslümanlarının yaşadığı bölgelerde okul sayısının çoğaltılması

86Metodiev - Stoyanov, Bılgarski konstitutsii. 32.

87 Tinka Ivanova, “Obuçenie po Religiya i Svetskiya Harakter na Obrazovanieto”, Upravlenie i

Obrazovanie , (Burgas: Universitet Prof.dr.Asen Zlatarov yayınları, 2009), 5:114.

36

çalışmalarına da ağırlık verilmesi istenmiştir.89 Bu sorunlar çözülmedikçe zorunlu eğitim imkânsızdı.

Ülkenin içinde bulunduğu zor iktisadi ve mali durum, İkinci Dünya Savaşı’ndan sonra ekonominin toparlanması için yapılan harcamalar, hükümetin yeni okul binası inşa etmesi için yatırım yapmasına, özel Müslüman okullarının masraflarının karşılanmasına olanak sağlamamıştır. Ayrıca özel Müslüman okullarının giderleri tamamen devlet tarafından karşılanmadıkça iyi hizmet veremeyecekleri anlaşılmıştır. Çünkü özel Müslüman okullarının yüzde 80’i eğitime uygun olmayan binalarda barınmaktaydılar. Bu durumdan yararlanan devlet yöneticileri 27 Eylül 1946 tarihinde özel Müslüman okullarının devletleştirilmesine karar vermişlerdir.90 Böylece yetmiş yıla yakın bir zamandır özel okul statüsünde olan Müslüman okullarının bütün mal varlıkları belediyelere devredilmiş ve Müslümanların en önemli manevi desteği olan okulların denetimi tamamıyla komünist devletin eline geçmiştir.

Bu okullarda öğretim dili olarak 1959 yılına kadar Türkçe kullanılmıştır. Onun yanında Bulgarca da okutulmuştur. Ancak zaman geçtikçe okullardaki din dersleri azaltılmış ve asgariye indirilmiştir. Örneğin, 1946/1947 yılında devletleştirilen Türk okullarının ilkokul programlarında, I, II, III ve IV. sınıflarda ikişer saatten haftalık toplam sadece 8 saat Kur’an-ı Kerim dersi kalmıştır. Ortaokul haftalık ders programlarında ise I-II ve III. sınıflarda ikişer saatten toplam 6 saat Kur’an-ı Kerim dersi kalmıştır.91

Oluşan yeni durumdan medreseler de etkilenmiştir.1946 yılında Medresetü-n Nüvvab’ın eğitim süresi 5 yıldan 4 yıla indirilmiş, okulun müdürü değiştirilmiş, ilk defa okula kız öğrenci alınmış ve ders programında bazı değişiklikler yapılmıştır. 1947/1948 yılında Nüvvab’a Bulgar liseleriyle tam denklik verilmiş, ancak din derslerinin sayısı en aza indirilmiştir.1950 yılında tam olarak devletin yönetimine geçen okul, dini niteliğini de külliyen kaybetmiştir.92 Diğer medreselerin durumu da farklı değildir. Haftada birkaç saat Kur’an-ı Kerim ile din bilgisi veren ve medrese ismi taşıyan okullar, normal ortaokula dönüştürülmüştür.

Müslüman azınlık okullarının geliştirilmesinde ve sosyalist eğitim seviyesinin daha da yükseltilmesinde Bulgar Komünist Partisinin 26 Nisan 1951 tarihli kararları etkili olmuştur. Kararlara göre Milli Eğitim Bakanlığı, yeni okullar açmakla, okulların eğitim

89 Şimşir, Bulgaristan Türkleri, 191.

90 Dırjaven vestnik (Resmi Gazete), sayı 234, 12.10.1946.

91Şimşir, Bulgaristan Türkleri, 216.

37

ve öğretim araçlarını temin etmekle, Kur’an-ı Kerim ve Din derslerini kaldırarak yeni eğitim programı ve yeni kitaplar hazırlamakla görevlendirilmiştir. Böylece 1952’den sonra devlet okullarında din dersleri kaldırılmış ve gizli olarak bu dersin yapılması ciddi bir suç olarak nitelendirilmiştir.93 Bunun neticesinde veliler, dini eğitim verebilmek amacıyla, çocuklarını Kur’an-ı Kerim okumak ve temel İslami bilgileri öğrenmeleri için açıktan bazı hocaların yanına göndermeye başlamışlar, ancak bu da kısa bir süre sonra yasaklanmıştır. Bundan sonra daha hassas olan bazı aileler, çocuklarına dini eğitimi gizlice vermeye başlamışlar, fakat bu durum herhangi bir sebeple açığa çıkınca birçok kişi ya işinden uzaklaştırılmış ya da hapsedilmiştir. Sonuç olarak yaklaşık 45 yıl süren komünist rejim döneminde resmi olarak herhangi bir yerde İslam din eğitimi örgün olarak verilmemiştir.

38

BÖLÜM 2: DEMOKRASİ DÖNEMİNDE BULGARISTAN’DA DİN