Günümüzde pek çok işletme gerek dış gerekse iç baskılar nedeniyle hem yasal hem de ahlaki sorumluluklarının farkına vararak, bu sorumlulukları yerine getirme çabası içindedirler. İşletmelerin söz konusu bu iç ve dış baskılara cevabı ise işletme etik kodlarının kabul edilerek uygulanmasıdır. İşletmenin etik kodu, organizasyon felsefesinin çevreye yansıması olarak görülmektedir (Demirçivi, 2013:23).
Etik kodlar, işletme bünyesindeki kişilere ya da o işletmeye ait eylem ve davranışlara, ahlaki standartları getirmek için var olan yazılı, resmi ve açıklayıcı belgelerdir (Aydınlık ve Dönmez, 2007:151).
Etik kodlar, işletmenin yapacağı işler için tespit edilerek ortaya konmuş standartlarda, etik açıdan kabul edilebilen davranış özellikleri üzerinde durur. Bu kodlar yöneticilere yaptıkları veya yapacakları eylem ve faaliyetlerin “iyi mi?” yoksa “kötü mü?” olduğunu göstererek onlara rehberlik eder. İçinde bulunulan toplumun değer yargılarına göre toplumlar arasında farklılık gösterebilen etik kodların temelinde çoğunlukla hakkaniyet, faydacılık, bireysellik ve insan hakları yaklaşımları bulunmaktadır (Bektaş, 2008:6).
Etik kodlar, yapılan eylemlerde ya da alınan kararlarda değerler arasında olabilecek bir çatışmada yöneticilere yol gösterici özellik taşırlar. Etik kodlar işletme için bir sorumluluk değeri olması bakımından zorlayıcı nitelik taşıyabilirler (Öztürk, 1999:22).
Etik kodların temel ilkeleri şunlardır (Gürlek ve Gürol, 1993: 196): Önce insan anlayışı ile kodların insan temeline dayalı olması, Temel amaç olarak bireylerin mutluluğunun esas olması, Dürüstlük anlayışı merkezli olması ve kanunlara uygunluk, Özeleştiriye imkan tanıması,
Duygu ve değerlerin ortak kültürde buluşması, Karşılıklı saygı ve güven,
Demokratik katılım,
Sürekli gelişimi esas alması, Kodların tutarlı olması,
Bütünsel bir bakış açısı sunması,
Çıkar çatışmalarının yaratıcılık ve anlaşma ile çözümünün sağlanması, Üretilen mal veya hizmete karşı güven duygusunun sağlanması ve
İşyerindeki temizlik koşulları ile güvenliğin sağlanması.
Etik kodlar oluşturulurken temel etik değerlerin korunmasına özen gösterilmelidir. Etik kodlar ile belirlenen davranışlar yasal düzenlemelere bağlı kalarak hazırlanmalıdır. Ayrıca etik kodlar ile düzenlenen davranışların işletmenin stratejik hedeflere ulaşmasını sağlayıcı ve işletmedeki güncel konulara uygun özellikte olması gerekmektedir. İşletmenin yönetim bölümünde kritik pozisyonlarda görev yapan yöneticilerin ve işlemleri kanunlar ile yakından ilişkili departmanların, davranış kurallarını kontrol ettikten sonra bunların işletmedeki tüm iş görenlere ulaştığından emin olmaları gerekmektedir (Aydınlık ve Dönmez, 2007:152).
2.4.1. Etik Kodların Önemi
Etik kodlar işletme içindeki eylem ve davranışları etiksel açıdan yasalaştırmak, karar verenlerin etik sınırlar içinde kalmasını sağlamak ve görevin kötüye kullanılmasını önlemek amacı taşımaktadır. Bazı araştırmacılar tarafından birilerinin eylem ve faaliyetlerinin kısıtlanması amacıyla etik kodların oluşturulduğu inancı hakim iken, esas olarak etik kodlar kişileri daha etkili ve güvenli kararlar almaları için özgür kılma ve yetkilendirme amacı taşımaktadır. Bu durum davranışların kalitesinin artmasını da beraberinde getirir bununla birlikte etik kodlar sayesinde işletmeler için belirsizlikler minimum seviyeye iner (Bektaş ve Köseoğlu, 2007: 98).
Etik kodlar işletmelerin etik davranışlar benimsemesinde tek başına yeterli olmayabilir. Etik kodların gerçekten işlevsellik kazanabilmesi için kodların örgüt kültürünün bir parçası olması gerekmektedir. Eğer böyle olursa kurumsal dürüstlük ve hesap verilebilirlik gelişmiş olur. Etik kodların örgüt kültürü ile entegre olabilmesi için şu yollar izlenebilir (Köseoğlu, 2007: 46):
İşletmelerin etik kodlarını oluştururken faaliyet alanlarının özelliklerini dikkate alması gerekmektedir.
Kodların kurum kültüründe yer alabilmeleri için yöneticilere büyük sorumluluklar düşmekte olup, yöneticiler bu konuda rehberlik etmeli ve vizyon sağlamalıdırlar.
Kurum içi eğitimler düzenlenerek etik kodlar, çalışanlara anlatılmalıdır. Yine bu bağlamda çalışanlara etik kodları tanıtıcı broşürler dağıtılmalı ve etik açıdan olumsuz durumlarla karşılaşıldığında çalışanların da katılacağı toplantılar yapılmalıdır.
Eylem ve faaliyetlerin etik kodlar ile çevrelendiği işletmelerde karar verme yetkisine sahip olanlar, bu kodlar ile belirlenmiş sınırlar içinde hareket edeceklerinden, sözleşme yapabilmek için onların davranışlarını ayrı ayrı öğrenmeye gerek kalmayacak ve böylece bu hareketlerinin denetlenmesi için gereken kaynak ve zaman miktarı da azalacak bunun sonucunda da daha etkin bir denetim işleyişi ortaya çıkacaktır (Bektaş ve Köseoğlu, 2007: 98).
Kurumsal açıdan etik bir yapı, kültür ve süreç yaratmada etik kodlar en önemli yöntemdir. Etik kodlar işletmenin yönetimi ve çalışanlarına yol göstermesi ve kuruluşlara bir ruh kazandırması gibi yararlarının yanında paydaşlar ve iş dünyası gibi unsurların işletmeler hakkında pozitif düşüncelere sahip olmasını da sağlamaktadır. Etik kodlar sayesinde işletmelerce oluşturulan bu güven ortamı, toplumun ekonomik açıdan kalkınmasına ve demokrasinin ilerlemesine yardımcı olacaktır (Arslan ve Berkman, 2009:102).
İşletmelerde etkin ve etkili etik kodlar oluşturmak ve bu kodları uygulayabilmek için izlenebilecek bazı yönetsel yollar aşağıdaki tabloda gösterilmiştir (Çiftçioğlu, 2011: 115):
Tablo 6. Etik Kodların Etkinliği
İyi Bir Uygulama Kötü Uygulama
Etik kodları temel etik değerlere dayandırma
Etik kodların yalnızca panolara iğnelenmesi
Etik kodların tüm çalışanlara dağıtılması Çalışanların etik kodlara bağlılığını sağlayamama
Etik kodların ihlalini (geribildirimini) aktaracak bir sitemin oluşturulması
Etik kodların yürütme işlevini yalnızca insan kaynakları ya da başka bir departmana bırakma
Etik eğitimin, işletme eğitim programlarına dahil edilmesi
Çalışanların etik kodlara ilişkin görüşlerini almama
Etik komitelerin etkin şekilde etik kodların denetimini yapmalarının sağlanması
Etik eğitimleri, eğitim programlarına, örgütsel gelişim sürecine dahil etmeme Yıllık raporlara, etik raporların da
eklenmesi
Etik kodların güncellenmemesi Çalışanlarla iletişim kurularak, etik
kodların geçerliliğinin sağlanması
Yalnızca etik kodlara uyulması için temennide bulunma, denetlememe Etik kodların işletme paydaşlarına
ulaşmasını sağlama
İşletme yöneticilerinin etik anlamda iyi bir lider olamaması
Kodları değişimlere adapte etme, revizyona tabi tutma
Etik kodları yalnızca işletme içi doküman olarak görme
Yöneticilerin tüm etik kodların uygulanmasında tam destek vermelerini sağlama
Çalışanların etik kodlara adaptasyonunu sağlayacak sistemler kuramama
Kaynak: www.ibe.org.uk/effective.html akt Çiftçioğlu, 2011: 115