Kitle İletişim Araçları - ÜÇÜNCÜ BÖLÜM KAMUOYUNUN OLUŞMAS

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM KAMUOYUNUN OLUŞMAS

3.6. Kitle İletişim Araçları

1980 sonrası, iletişim teknolojisinde yaşanan büyük değişimler, bu araçların toplumarı etkileme güçlerini de değiştirmiştir. O döneme kadar toplumlarda yaşanan gelişmeleri yansıtmakla sorumlu olan güçler artık kamuoyu yaratma çabalarında bulunmaya başlamışlardı.169 Kitle iletişim araçları haber ve bilgi değerine sahip olan içerikleriyle kamuoyunun oluşumu sürecinde önemli roller üstlenmeye başlamışlardır.

Kitle iletişim araçlarına sahip olma ya da onlardan yararlanabilme durumu hem halkın kanaatlerini biçimlendirmede hem de araç sahiplerinin kanaatlerine etkide bulunmada büyük öneme sahiptir. Yeni olaylar hakkında kanaat oluşturma ya da eski kanaatleri değiştirme gücüne sahip olan iletişim aarçları,kamuoyunun biçimlenmesine

165_{Sulhi Dönmezer, Basın ve Hukuku, Sulhi Garan Matbaası, İstanbul, 4. Baskı, 1978} 166_{Sezer, a.g.e., s. 37}

167_{Sezer, a.g.e., ss. 37 - 38} 168_{Sezer, a.g.e., s. 38} 169_{Anık, a.g.m., s. 88}

etkide bulunmaktadırlar. İletişim araçlarının kamuoyu oluşturma konusundaki önemli rolü James N. Rosenau tarafından da açıklanmıştır. Kamuoyu olayı dış politika konusunda inceleyen Rosenau “kanaat yaratıcıları” ile “kanaat sahipleri” arasında en önemli ayırıcı unsurun iletişim araçları olduğunu belirterek bu araçlara sahip olmanın ya da bunları kullanmanın kanaat oluşturmadaki etkisine değinmiştir.170 Aynı şekilde Truman’da kamuoyunun etkisinin eyleme dönüşmesinin örgütlenme ve iletişim olanağı ile yakından bağlantılı olduğunu ifade etmiştir.171_{Kitle iletişim araçların}

asahip olma ve onlardan yararlanma bir yandan halk içinde kanaatlerin biçimlenmesinde etkin olurken diğer yandan kanaatlerin karar verici konumundaki bireylere iletilmesi ve kararı etkileme olasılığının yaratılması işlevini yerine getirmektedir.

Kanaatlerin biçimlendirilmesinde, iletilmesinde ve kamuoyu olarak tanımlanmasında katkısı olan iki öğenin, örgütlenmedeki yetkinlik ve iletişim araçlarını kullanma konusunda genel olarak fikir birliği söz konusudur. İfade edilmeyen, açıklanmayan kanaatler kamuoyu olamayacağı için örgütlenme ve iletişim araçlarından yararlanma genel halkkesimlerinde çok “ilgili” ve “seçkin” halk kesimleri arasında yoğunlaşan kanaatlerin “kamuoyu” olarak açıklanmasında vazgeçilmez araçlar olmaktadır.

Kamuoyu bireysel tutumların üzerinde kurulmasına rağmen, bireysel tutumların toplamından farklı bir yapıya sahiptir. Düşünceler bireye, toplumsal gruplara ve kitle iletişim araçlarına aittir, düşüncelerin düzenlenmesi ve gelişmesi bu katılımların birleşme noktasında oluşmaktadır. Bireysel düşünceler her düşünce süreci için başlama noktasını oluşturmakla birlikte hiçbir birey toplumsal çevresinden bağımsız olarak düşünülemez. Bu nedenle düşünceler toplumsal çevre içinde iletişimsel etkileşim aracılığı ile biçimlenmektedir. Kitle iletişim araçları da bu süreçte hem gruplar arasında ilişkiyi sağlayan bir öğe hem de bağımsız olarak düşünce oluşturan bir katılımcı olarak işlev görmektedir.

Günümüzdeki iletişim araçları tarafından öncelik tanınan konuların kamuoyunda da önceliğe sahip olduğu görüşü geniş oranda kabul görmektedir. İletişim

170_{Rosenau, a.g.e., s. 28’den ankleden Sezer, a.g.e., s. 32}

171_{David Truman, The Government Process, Alfred A. Knopf, New York, 1951, s. 220’den nakleden Sezer,} a.g.e., s. 32

araçları bireylere belli konularda hangi düşüncelere sahip olmalarını söylememesine rağmen, hangi konularda düşünce sahibi olmaları gerektiğini belirtmektedir. Bu noktada iletişim araçlarında yer verilen konuların toplumsal tartışmayı iki biçimde etkilemesi söz konusudur. Öncelikle bireyler iletişim araçlarında tartışılan konular ve bu konuların boyutları hakkında konuşmaktadırlar. Böylece kitle iletişim araçları bireylerin, grupların ve örgütlerin düşüncelerini meşgul eden konular hakkında bilgi ileterek konuların hangi boyutlarının öne çıkarılması gerektiğini vurgularlar. İletişim araçlarının sorunları tartışması aynı zamanda o sorunların bireyler tarafından da tartışılması anlamına gelmektedir.172 Kitle iletişim araçlarının önemi ayrıca kamuoyu oluşumunda etkili olan diğer unsurlarında bu araçları kullanmasında kaynaklanmaktadır. Bu konuda yapılan araştırmalar “insanların kitle iletişim araçları tarafından menipüle edildiği”ni öne sürmektedir.173

Kitle iletişim araçları kamuoyu oluşturmak isteyen kurumların, örgütlerin, grupların kullanabilecekleri önemli araçlar konumundadır. Ayrıca iletişim araçlarının belirli motivasyonlar oluşturması, tutum ve kanaatleri değiştirme konusundaki becerisi, bu araçların psikolojik niteliklere sahip faktörleri de belirli ölçülerde yönlendirebileceğini göstermektedir. Diğer yandan kitle toplumu, kitle kültürü gibi kavramların arkasında bu araçların bulunması onların sosyolojik faktörleri de etkilediğini göstermektedir. Siyasal faktörler dikkate alındığında ise kamuoyu oluşturmak isteyen siyasal örgüt, grup ve kurumların bu araçları kamuoyunun yönlendirilmesi aşamalarının tümünde kullandıkları bilinmektedir.

Kitle iletişim araçları öncelikle toplumdaki çeşitli olayları, durumları kitlelere ileterek haber verme işlevini yerine getirmektedirler. Böylelikle iletişim araçları önemli toplumsal, siyasal ve ekonomik olayların konu ile ilgilenen bireylere iletilmesinde yardımcı olurlar. Bir başka ifadeyle bu araçlar haber verme işlevi sayesinde halkın dikkatini bazı noktalara çekerek kamuoyunun oluşmasına katkıda bulunmaktadırlar. Ayrıca halkın çeşitli konulara ilişkin örgütlenmiş görüşlerine de yer vererek kamuoyunun yansıtılmasına yardımcı olur.

172_{Sezer, a.g.e., s. 33} 173_{Anık, a.g.m., s. 99}

Bilginin toplumdaki dolaşımı, bu araçlar sayesinde iki yönlü olarak oluşmaktadır. İletişim araçları haberleri ileterek (muhabir) hem konuyla ilgilenen halka (kamu) hem de politikacılara toplumda yaşanan olayları iletirler. Diğer yandan bu araçlar kamuoyu araştırmasına benzer biçimde halkın siyasilere olan tepki ve yanıtlarını iletirler haber verme işlevi sayesinde iletişim araçları toplumsal sorunların farkına varılmasına neden olurlarken kamuoyu yansıtma işlevi sayesinde de konu ile ilgilenen halkın düşüncelerini kanaatlerini siyasilere iletirler. Böylelikle oluşmuş kamuoyunun siyasiler tarafından farkına varılmasını sağlarlar.

Günümüzde kamuoyunun önemsenmemesi söz konusu olamaz. Buna rağmen kamuoyunun etkisinden kurtulmanın bazı yolları bulunmaktadır. Herhangi bir konunun kamuoyuna geç ve belli boyutları ile duyrulması bu yollardan yalnızca birisidir. Böylelikle hem kamuoyunun tepkisi engellenmekte hem de konunun kamusal tartışmanın dışında tutulması sağlanmaktadır.174

Özgürlükçü demokrasilerde iletişim araçlarının haber verme, kamuoyu oluşturma, bunu açıklama, denetleme ve eleştiri gibi kamusal görevleri bireysel hak ve özgürlükleri zedelemeyecek bir biçimde hiçbir birey, grup farkı gözetmeden yerine getirmesi gerekmektedir. Ancak iletişim araçlarının her zaman bunları gerektiği biçimde yerine getirdiği söylenemez. Objektiflikten uzaklaşma, yanlış ve taraflı haber verme, yanlış bilgilendirme çok sık karşılaşılan durumlardan bazılarıdır. Oysa iletişim araçlarının kamuoyunu oluşturma görevi aynı zamanda ona bazı sorumlulukları da yüklemektedir. Bunlardan en önemlisi toplumda var olan tüm görüş ve düşüncelerin hiçbir ayırım yapılmadan iletilmesi sorumluluğudur. Toplumda var olan tüm görüş ve düşüncelere yer verildiği oranda iletişim araçlarının sağlıklı bir biçimde yerine getirebilir. Aksi taktirde belli bir grubun aracı olarak görünmekten kendilerini kurtaramazlar. Bunun sonucunda ise karşıt bir kamuoyu oluşabilir. Bunun anlamı mevcut kitle iletişim araçlarında seslerini duyuramadıklarını düşünen bireylerin kendilerine ait iletişim araçlarını oluşturmalarıdır.175 Yanlış haber verme ise çok boyutlu bir mekanizmadır. Bir boyutu gazeteci tarafından bilinçli olarak hazırlanan yalan haberlerden yada bilinçsiz olarak hazırlanan yanlış hareketlerden oluşmaktadır.

174_{Gökçe, a.g.m., s. 221} 175_{Gökçe, a.g.m., s. 89}

Haber yazan, program hazırlayan kitle iletişim çalışanları zaman zaman olayın tarafsız izleyicisi konumundan uzaklaşarak aktif politika yapan bir tarafa dönüşebilmekte ve haberine yorum katabilmektedir. Ayrıca bazı iletişim araçlarının dikkatelri bilinçli ya da bilinçsiz olarak belirli yönlere çekilerek bireylerin yurttan ya da dünyadan yeterli sayıda habere ulaşması engellenmektedir. Yanlış bilgilendirmenin diğer nedeni ise yarış içinde olan iletişim araçlarının yeterli inceleme yapmadan yeni gelişen bir olayı diğerlerinden önce verme endişesidir. Ayrıca bazı iletişim araçları da sansasyon yaratma amacıyla yanlış bilgilendirmeye neden olmaktadır. Bu türdeki haberlerde ünlü kişiler haber değeri olmayan olaylar çerçevesinde kamuoyunun gündemine getirilmektedir. Yanlış bilgilendirmenin diğer kaynağı ise iletişim araçlarının dışında gelişmektedir. Ülke yönetimleri ve bazı kurumlar yasaları öne sürerek basın mensuplarını önemli olaylardan uzaklaştırmakta, bu olaylara ilişkin bilgiler vermemektedirler.

Bütün bunların sonucunda toplumda, sağlıklı bir kamuoyu oluşmamaktadır. Sağlıklı bir kamuoyunun oluşması için yapılması gerekenler ise iki başlık altında toplanabilir;

· Ülkede çeşitli görüş açılarına sahip çok sayıda yayın organı bulunmalı ve bunların tamamı ele alındığında her şey kamuoyuna iletilmelidir.

· Yayın organlarının yöneticileri haberleri seçme işlemini yalnızca mesleki kaygılarla yapmalıdır.176

Kitle iletişim araçlarının sağlıklı bir kamuoyu oluşturması yalnızca iletişim araçlarından kaynaklanan nedenlere bağlı değildir. İletişim araçlarının farklı etki ve davranışlara neden olması “aracı unsurlar” olarak adlandırılan unsurlara da bağlıdır. Çünkü iletişim araçları bireyler üzerinde doğrudan doğruya etkili olmayıp aradaki unsurların yardımıyla etkili olabilmektedir. Genellikle iletişim araçları değişiklik yaratmak yerine mevcut durumu koruma yönünde etkili olurken yeni durumlar ve yeni olaylar söz konusu olduğundan iletişim araçlarının gerçek etkisinden söz etmek mümkün olabilir. Çünkü yeni olaylar, konular karşısında iletişim araçları tarafından

176_{Oktay Kurtböke, “Yazılı Basında Habercilik”, Genç Gazeteciler Eğitim Semineri, Gazeteciler Cemiyeti} Yayınları, Mart, 1986, s. 50

gönderilecek iletiye engel olacak tavırlar, tutumlar ve bunların sonucunda oluşan seçmeli algılama mekanizması yoktur.

Kitle iletişim araçları kamuoyu oluşturmak için çaba göstermekte bazen de bu gerçekleştirmektedirler. Ancak bu araçlar aynı zamanda mevcut olan bir kamuoyundan da hareket etmektedirler. Bu nedenle iletişim araçları kamuoyu hem kendi yapısıyla iletişim araçlarını etkilemekte hem de iletişim araçları tarafından etkilenmekte, dolayısıyla sahip olduğu girdi karmaşık bir yapı sergilemektedir.

SONUÇ

Kamuoyu belli amaca uygun olarak yönlendirmeye çalışmanın tarihi çok eskilere dayanmasına rağmen, gelişen teknoloji ve kitle iletişim araçlarının yaygınlaşmasına paralel olarak önemi her geçen gün daha da artmakta ve günlük yaşantımızın bir parçası olmaya devam etmektedir.

Kamuoyunun günümüzde kullanılmadığı alan kalmamış gibidir. Dünyanın internet aracılığıyla ve bilgisayarın tuşları vasıtasıyla insanoğlunun elinin altına sığdığı bir dönemde kamuoyunun varlığını göz ardı etmek ve kayıtsız kalmak mümkün değildir.

Çalışmamız sırasında, kamuoyundan kesin ve açık bir dille söz etmenin son derece güç olduğunu gördük. Bir çok kimsenin kamuoyu diye kabul ettiği şeyin anlaşılması güç, şekilsiz bir nitelikte olduğu görülmektedir. Son yıllarda kavramla ilgili yapılan araştırmalarla kavramdaki belirsizlik giderilmeye çalışılmıştır.

Bütün ülkelerde örnekleme yöntemi ile yapılan kamuoyu araştırmalarında halkın, kamu işleri hakkında sahip olduğu bilgi seviyesinin çok düşük olduğu görülmüştür. Ama sadece kanaat ölçümü için yapılan araştırmalar, tartışmalı bir sorun üzerinde toplumun belli bir kesiminin veya kesimlerinin açık bir kanaate sahip olduklarını ortaya koymuştur. Bu iki farklı sonuç kamuoyunun belirsizliğini göstermektedir. Gerçekten bilgi temeli ile kanaat oluşumu arasındaki ilişki gözden kaçırılırsa, oluştuğu söylenen kamuoyu, sağlıklı açıklanan kanaatin anlam ve önemine duyulan güven de azdır.

Kamu siyaseti hakkındaki çalışmalarda en önemli konularda bile bilgi eksikliğinin bulunması dikkate alınınca tutumlar ve daha çok ideolojik düşünceler öne çıkmaktadır. Tutumların ve kanaatlerin oluşması için ise, tartışmalı bir konu hakkında ferdin gerekli bilgiyi bağımsız, güvenilir kaynaklardan edinmesi yerine, grup içi ilişkileri yeterlidir. Grup içi ilişkiler belki dar bir çevreyi ilgilendiren özel bir konuda ferdin bilgi edinmesi için yeterlidir. Fakat günlük hayat mücadelelerinin çok uzağında kalan mesela dış politikaya veya hükümet ile iş çevreleri arasındaki ilişkiler gibi daha ziyade seçkin bir topluluğu ilgilendiren iç politika meselelerinde halkın yeterli bilgiye

sahip olduğu söylenemez. Dolayısıyla bu meselelerle ilgili olarak yapılacak bir kamuoyu yoklamasının güvenilirliği tartışılabilir.

Kamuoyunun nasıl oluştuğu ve oluşturulduğu konusu da pek açık değildir. Üçüncü bölümde bahsettiğimiz gibi tek başına bu kurumların pek etkili olduğu söylenemez. Ancak bir kaçı bir araya geldiğinde etkili bir kamuoyu olabilir. Gerçekten birinci bölümde yaptığımız kamuoyu tanımının, ülke genelindeki çoğunluğun kanaati olarak karşımıza çıkmadığını görürüz. Tam tersine özel çıkarlardan dolayı kamuoyu ilgilendiren belli sorunlara ilgi duyan ve bu sorunlara uygun olan kanaatlerini halk arasında yaymaya çalışan toplum gruplarının veya kişilerinin açıkladığı kanaatlerdir. Kısaca kamuoyu belli bir toplumdaki kişilerin ortak kanaati değil, belli bir konuda kanaat taşıyan ve bunu çevresine duyurmaya çalışan kimselerin kanaatidir.

Kamuoyunun esas varlık sebebi, karar organlarının karar verme sürecine katılarak alınacak kararları kendi yönlerinde etkilemektir. Burada kanaatlerin şekillenmesinde, duyurulmasında, yayılmasında ve sonuçta kamuoyu olarak belirlenmesinde iki önemli unsur rol oynar. Bunlardan biri, bu kanaatlerin örgütlenme yeteneği diğeri ise kitle iletişim araçlarını kullanmada sahip oldukları üstünlüktür. Açıklanamayan kanaatler kamuoyu olarak nitelendirilemeyeceğine göre örgütlenme ve kitle iletişim araçlarının kullanılması, kanaatlerin kamuoyu olarak ifade edilmesinde son derece önemli unsurlardır.

Sonuç olarak kamuoyu özellikle siyasi kararların alınması ve uygulanması üzerinde siyasi iktidara yaptığı baskı açısından oldukça önemli bir yere sahiptir. Günümüzde özellikle iletişim araçları sayesinde kamuoyu etkili hale gelmiş ve gündemi etkilemeye devam etmektedir.

KAYNAKÇA

· Abadan, Nermin, Anayasa Hukuku ve Siyasal Bilimler Açısından 1965

Seçimlerinin Tahlili, A.Ü. S.B.F. Yayınları, Sevinç Matbaası, Ankara, 1966.

· . . . , Kamuoyu Ders Notları: 1973-1974, SBF Basın Yayın Yüksekokulu, 1990.

· Akad, Mehmet, Baskı Gruplarının Siyasal İktidarla İlişkileri, İ.Ü. Yay., No: 2138, İstanbul, 1976.

· Allport, H. Floyd, “Toward A Science of Public Opinion”, Public Opinion

Quarterly, 1937.

· Aslanel, Nazan, Kamuoyu ve Kamuoyunun Oluşmasında Kitle İletişim Araç ve

Kaynaklarının Rolü, Yayımlanmamış Yükseklisans Tezi, Konya, 1993.

· Bilgiseven, Kurtkan Amiran, Genel Sosyoloji, Filiz Kitabevi, İstanbul 1995.

· Bottomore, T.B.., Toplumbilim Sorunlarına ve Yazısı ilişkin Bir Klavuz, Çev: Ünsal Oksay, Beta Basım-Yayım-Dağıtım A.Ş., İstanbul, 1984.

· Bryce, J., Amerikan Siyasi Rejimi, Çev: T. Ataöv-A.Payaslıoğlu, Türkiye Siyasi İlimler Derneği Yayınları, 1962.

· Daver,Bülent, Siyaset Bilimine Giriş, Siyasal Kitabevi, Ankara, 5. Baskı, 1993 · Dinçer, Müjde Ker, Lobicilik, Alfa Yayınları, İzmir, 1998.

· Dönmezer, Sulhi, Basın ve Hukuku, Sulhi Garan Matbaası, 4. Baskı, İstanbul, 1978. · . . . ., Sosyoloji, Nihad Sayar Yay ın ve Yardım Vakfı Yayınları, No:

299/526, İstanbul, 1978.

· Erdoğan, İrfan ve Korkmaz Alemdar, İletişim ve Toplum, Bilgi Yayınevi, Ankara, 1990.

· . . . ., İletişim Bilimine Giriş, Turhan Kitabevi, Ankara, 1993. · Güvenç, Bozkurt, İnsan ve Kültür, Remzi Kitabevi, İstanbul, 1986 · İnal, Ayşe, Haberi Okumak, Temuçin Yayınları, İstanbul, 1996

· İnceoğlu, Metin, Güdüleme Yöntemleri, Ankara Üniversitesi Basın Yayın Yüksekokulu Yayınları, No: 4, Ankara, 1985

· Kağıtçıbaşı, Çiğdem, İnsan Ve İnsanlar, Evrim Basım-Yayım-Dağıtım, 8. Baskı, İstanbul,1988

· Kapani, Münci, Kamu Hürriyetleri, Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Yayını, Yenilenmiş Baskı, Ankara, 1981

· . . . .,, Politika Bilimine Giriş, Bilgi Yayınevi, 5. Baskı, Ankara, 1989 · Kışlalı, Ahmet Taner, Siyasal Sistemler, İmge Kitabevi, Ankara, 1991

· Kolasa, J. Blair, İşletmeler İçin Davranış Bilimlerine Giriş, Çev: Kemal Tosun, İstanbul Üniversitesi İşletme Fakültesi İşletme İktisadı Enstitüsü Yayınları, No:42, İstanbul, 1979

· Laswell, H.D., Politics: Who Gets What, When, How, Meridian Books, New York, 1958

· Lippmann, Walter, Public opinion, Allan And Unwin, London, 1922 McQuail, Denis- Windahl, Suen, İletişim Modelleri, Çev: Mehmet Küçükkurt, İmaj Yayınları, Ankara, 1993

· Onaran, Şerif Alim, Kamuoyu El Kitabı, Filiz Kitabevi, İstanbul, 1984 · Ozankaya, Özer, Toplum Bilimine Giriş, A.Ü. Yayınları, Ankara, 1979

· Örnek, Aynur, 1992 Ve 1996 Yıllarında Türk Basınında Alman İmajı:

Karşılaştırmalı Bir İçerik Analizi, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Eskişehir,

1998

· Rosenau, James N., Public Opinion And Foreign Policy, Random House, New York, 1961

· Sezer, Duygu, Kamuoyu ve Dış Politika, Sevinç Matbaası, Ankara, 1972 · Uygur, Nermin, Kültür Kuramı, Remzi Kitabevi, İstanbul, 1984

· V. O. Key, Jr., Public Opinion and American Democracy, Alfred A. Knopf, New York, 1963

· Yüksel, A. Haluk, İkna Edici İletişim, Eskişehir Anadolu Üniversitesi Eğitim, Sağlık ve Bilimsel Araştırmalar Vakfı Yayınları, No: 94, Eskişehir, 1994

MAKALELER

· Abadan, Nermin, “Kitle Haberleşme Vasıtaları”, A.Ü.S.B.F. Dergisi, Cilt: XV, No:1, Ankara, 1960

· Anık, Cengiz, “Kamuoyu Oluşturan Araçlar”, İletişim, Sayı: 1-2, Gazi Üniversitesi İletişim Fakültesi Yayınları, Ankara, 1994

· Baysal, A. Can, “Tutumlar”, Sosyal Psikoloji, Filiz Kitabevi, İstanbul, 1989

· Blumer, Herbert, “The Mass, The Public and Public Opinion”, Reader In Public

Opinion And Communication, Bernard Berelson, Morris Janowitz, The Free Press,

New York City, 1966

· Gökçe, Orhan, “Kamuoyu Kavramının Anlam ve Kapsamı”, Kurgu Dergisi, Eskişehir Anadolu Üniversitesi A.Ö.F. Yayınları, Sayı: 14, Eskişehir, 1996

· Hartley, L. Eugene, HArtley, E. Ruth, Hurt, Clayde, “Tutumlar ve Kanaatler”, Kitle

Haberleşme Teorilerine Giriş, Çev: Ünsal Oskay, Ankara Üniversitesi S.B.F

Yayınları, No:281, Ankara, 1973

· Kurtböke, Oktay, “Yazılı Basında Habercilik”, Genç Gazeteciler Eğitim Semineri, Gazeteciler Cemiyeti Yayınları, Mart, 1986

· March, G. James, “An Introduction to the Theory and Measurement of Influence”,

American Political Science Review, XLIX, June, 1955

· Meray, Seha L., “Halk Efkarı ve Yoklaması”, A.Ü.S.B.F. Dergisi, Cilt:IX, Sayı: 3, Yeni Matbaa, Ankara, Eylül 1954

· Oskay, Ünsal, “Kitle Haberleşmeleri Açısından Sosyal Algılama ve Tutumlar Dinamiği”, A.Ü.S.B.F. Dergisi, Cilt: XXIX, No: 1-2 Mart- Haziran, 1974

· Qualter, H. Terence, “Propaganda Teorisi Ve Propagandanın Gelişimi”, A.Ü.S.B.F.

Dergisi, Cilt: XXXV, No: !-4, Ankara, 1980

· Waldahl,Ragnar, “Siyasi Tutumlar ve Kamuoyu”, İletişim, Çev: Süleyman İrvan, Sayı: 1-2, Gazi Üniversitesi İletişim Fakültesi Yayınları, Ankara, 1994

· Young, Kimball, “Comments On The Nature Of Public And Public Opinion”, The Dyden Press, New York, 1954