Kitâbu’l-Îmân’ın Yazmaları

Kitâbu’l-îmân’ın tespit edilmiş üç yazması vardır. Bunlardan bir tanesi müellife ait

olanıdır. Diğer ikisi de müellif hattından istinsah edilmiştir. 1.2.2.1. Nuruosmaniye Kütüphanesi 1194 Numaralı Yazma

Müellifin kendi el yazması olan nüsha, Nuruosmaniye Kütüphanesi 1194 numarada yer almaktadır. Mahtutanın baş taraflarında varak 1b’de146 sayfanın sağ kenarında Beşir Ağa mührü altında “Bâ hattı Birgivî Muhammed Efendi” kaydı ile nüshanın müellife ait olduğu anlaşılmaktadır. Ayrıca diğer iki nüshanın “temme” kaydında müellif hattından istinsah edildiği bilgisi de en azından Birgivî’ye ait bir nüshanın olduğunu göstermektedir. Üzerinde durulan bu nüsha ile Birgivî’ye ait bir başka eser olan Cilâu’l-kulûb’un Süleymaniye Kütüphanesi Şehit Ali Paşa kısmındaki 1477 numaralı müellif hattı¹⁴⁷ mukayese edildiğinde hatlarının aynı olması da nüshanın Birgivî’ye ait olduğunun bir başka delili olmaktadır.

İmam Birgivî talik benzeri bir yazı ile eserini yazmış, bab başlıkları ve hadislerin başlarında yer alan rumuzlar için kırmızı renk mürekkep kullanmıştır. Ayrıca nüshada

Kitâbu’l-îmân ve Kitâbu’l-istihsân bir aradadır ve toplamda mahtuta 406 varaktan

müteşekkildir. Buradaki 151 varak Kitâbu’l-îmân’a aittir.

Varaklarda satır sayısı yirmi birdir. Müellifin çok az da olsa bazen satır sayısını yirmi birin üzerine çıkardığı olmuştur. Öte yandan toplam 29 varakta Birgivî, sayfa

146 Müellif nüshasının başındaki fihristin sonradan eklendiği, nüsha ile hat farklılığından ve fihristi hazırlayanın eserle alakalı “hocamız Şeyh Takıyyuddin Muhammed el-Birgivî’nin Peygamberimizin hadisine dair telif ettiği

Kitâbu’l-îmân ve Kitâbu’l-istihsân’ın fihristidir” ifadesinden anlaşılmaktadır. Mahtutanın biri sağ diğeri sol tarafına olmak

üzere iki kere numara konmuştur. Varakların sağ tarafındaki numaralar eserin orijinal kısmı ile başlarken sol tarafındaki numaralar sonradan konan fihristi de içine alarak en baştan başlamaktadır. Bu çalışmada eserin orijinali esas alınarak konan numaralar dikkate alınmıştır.

30

kenarlarına da hadisleri yazmak suretiyle bazen kısmen bazen de tamamen sayfayı doldurmuştur.

Hadislerin dışında kimi yerlerde hadislerle alakalı bazı açıklamalar da dikkat çekmektedir. Yazılardaki farklılık ve bazı ifadeler bu notların İmam Birgivî’ye ait olmadığını açıkça göstermektedir.¹⁴⁸ Bu notlar 86a’ya kadar yer yer devam etmekte ve incelendiğinde Câmiu’l-usûl, Teysîru’l-vusûl, Cem’u’l-fevâid, Şerhu’n-Nevevî alâ

Müslim, el-Misbâhu’l-münîr, Tarikât-ı Muhammediyye, el-Câmiu’s-sağîr, Şerhu’l-Meşârık, el-Mesâbih ve Mişkâtü’l-Mesâbih gibi eserlerden alıntılar yapılarak

değerlendirmelerde bulunulduğu anlaşılmaktadır. Genelde metinler arası mukayese olarak göze çarpan bu notlar kimi yerlerde kelime açıklaması, kelimenin harekelenmesi ve bazı usul bilgileri ile kendini göstermektedir.

Müellif nüshasının en dış kısmında, Sultan III. Osman tarafından saraydan kütüphaneye hediye edilerek vakfedildiğini gösteren mühür vardır. Mührün içinde

ƒ¢ßƒ¢˜‹¢¢´ƒ¢ßƒ˜ƒł‚ƒ

ayeti¹⁴⁹ ile Sultan III. Osman’ın tuğrası bulunmaktadır. Mührün alt kısmında ayrıca Sultan vakıflarını teftiş edip sultanın mührünün vurulduğunu gösteren bir de teftiş kaydı göze çarpmaktadır:

'¢¨‚ƒ‚ƒß¢ƒß¢¤¢ł¡¤‚«ƒ˙´ƒ´ƒ‰¤łº´

¢¨ƒœ¥ƒ¢¨ƒ¤ƒ¿¢⁄¤¨ƒ‚'ƒ´ƒłƒ˘¢·…¢‹¢ƒ—

ƒ¥¢¢¨ƒ

¢»Ł—¢¨ƒœ¥¢»¢ł⁄ƒłƒ´œ˙¢‚ł

¢ƒ§ƒ¥¢¶«¢Ł¤ł·ƒ¢¨´¢ƒºƒ¶¥¢—¢¢“ƒ–

œ´‚ƒ»¢º´¥˚‹Łłƒ•ƒ´¥⁄«¢‚ƒ‹´ƒƒ¢ß¢´

´Łªœ´‚łƒ

Teftiş kaydından anlaşılacağı üzere Müfettiş İbrahim Hanif, Sultanı medhü sena ettikten sonra tarafından teftiş edildiğini gösteren bu kaydı düşmüştür. Kaydın altında ayrıca müfettişin “bende-i Latif İbrahim Hanif” yazılı mührü de yer almaktadır.

148 Notların 36a ve 42a’daki ifadelerden Seyyid Mustafa b. Seyyid Abdullah (ö. 1143/1730) tarafından konduğu anlaşılmaktadır. Bu zât verdiği Tarikât-ı Muhammediyye dersleri sebebiyle Tarikatçı Emir Efendi diye şöhret bulmuştur. Teferruatlı bilgi için bk. Martı, Osmanlı’da Bir Dâru’l-Hadis Şeyhi, s. 91.

149 Araf, 7/43. Anlamı: “Hamd, bizi buna eriştiren Allah’a mahsustur. Eğer Allah’ın bizi eriştirmesi olmasaydı, biz hidayete ermiş olamazdık.”

31

Müellif nüshasında dikkat çeken bir ayrıntı da eserin saraya geçip Sultan III. Osman tarafından Nuruosmaniye kütüphanesine vakfedilmesinden önce bir ara Beşir Ağa’nın (ö. 1159/1746)¹⁵⁰ mülkiyetinde olduğunu gösteren kayıttır. 1b’de ki bu kayıtta

ł‚ƒ

Œ‹ƒ

´Ł‹˙ƒ´

ƒ´Łƒ¿fi¢»´—«œƒ

ƒ¤fi¢¨ƒƒfi˜¢ª¡´¥

¤Ł´

Yazmakta ve devamında Beşir Ağa mührü bulunmaktadır. Mühürde “Hamd muvaffak kılan Allah’adır. Her türlü kusurdan dolayı istiğfar ederim. O’nun kulu Beşir” anlamına gelen şu ifadeler yazılıdır:

ł‚ƒ

Œ‹ƒ

ƒ´Ł‹˙ƒ´

´—«œ

´¥ƒ

1.2.2.2. Nuruosmaniye Kütüphanesi 1195 Numaralı Yazma

Abdullah b. Şeyh Müstakîm’in müellif nüshasından istinsah ettiği yazma Nuruosmaniye Kütüphanesi 1195 numarada yer almaktadır. Birgivî nüshasında olduğu gibi

Kitâbu’l-îmân ve Kitâbu’l-istihsân’ın bir arada olduğu yazmanın en sonunda 456a’da müstensih

şu ifadelerle “temme” kaydı düşmüştür:

”ƒœ¥ƒƒ´ƒƒƒfi¢ƒƒ«•¢ ¢ƒ‹œ„ƒ´Łƒº´§¢ƒłƒ¥§¢‹ƒ«

«¿•´łƒ¢Ł»œ¢ƒ‹ƒ´¥⁄œ¥¤˜ł•œ¥˙œ¥‹¨

˜´ƒƒœƒ

ƒ¤ł•

“º´

ƒfi¢»fi¢´¢¢ł¥łƒ¢«ƒ¢ß´¨¢´¤¢´“fl¤˙´ƒ˜fi¢ł‡¿¢¢œ˘ł…ƒ¿´—ƒ

œ¡´‹ł¥¢

“Her şeyin sahibi ve sınırsız veren Allah’ın yardımı ile kitap tamamlandı. Kerim olan Allah’a en muhtaç kullardan Abdullah b. Şeyh Müstakîm b. Musa b. Hamza b. İbrahim eli ile yazma işi bitmiş oldu. O bunu, kitabın müellifi Merhum Takıyyuddin el-Birgivî’nin hattından -Allah ona rahmet eylesin- 1103 (hicrî) senesinin Cemâdiye’l-evvel ayının bir perşembe günü ikindi vaktinde (bu hadis-i şerifleri) yazdı. Allah Teâlâ kitaptaki malumatla ameli kolaylaştırsın, lütuf ve ikramı ile bizi dâr-ı rızasına dahil etsin. Âmin.”

150 Beşir Ağa, daha çok yaptırdığı hayır eserleriyle tanınan Dârüssaâde ağasıdır. 29 yıl harem ağalığı yapmıştır. İlim ve maarif ehlini himaye etmesi ve pek çok hayır eseri yaptırmasıyla meşhur olmuştur. Bunlardan başlıcaları Bâbıâli’de cami, sıbyan mektebi, medrese, kütüphane, tekke ve sebilden meydana gelen bir külliye; Eyüp’te bir dârülhadis, kütüphane ve çeşme; Topkapı Sarayı içinde bir mescid; İstanbul’un çeşitli yerlerinde çeşmeler; Medine’de bir medrese ve kütüphane, Kahire’de bir sebil ve mektep; Ziştovi’de bir medrese ve kütüphanedir. Ayrıca Bağdat’ta İmâm-ı Âzam Camii Kütüphanesi’ne de bir miktar kitap vakfetmiştir. Teferruatlı bilgi için bk. Abdülkadir Özcan, “Âtıf Efendi Kütüphanesi” İstanbul: DİA, V, 555.

32

Kayıttan, Abdullah b. Şeyh Müstakîm tarafından istinsahın bizzat müellif hattından 1103 hicrî senesinde tamamlandığı anlaşılmaktadır.

Toplamda 456 varak olan mahtuta içerisinde Kitâbu’l-îmân kısmı 195 varaktır. Bab başlıkları ve rumuzların kırmızı mürekkeple yazıldığı nüshanın sahifeleri 23 satırdan oluşmakta ve müellif yazmasına göre daha tertipli bir görüntü sunmaktadır. Mahtutanın yazısı taliktir.

Mahtutada, müellif nüshasında olduğu gibi, Sultan III. Osman mührü, teftiş kaydı ve fihrist yer almaktadır.

1.2.2.3. Âtıf Efendi Kütüphanesi 596 Numaralı Yazma

Sultan Bâyezid Camii vaizi Şeyh Osman Efendi tarafından müellif nüshasından istinsah edilen yazma, Atıf Efendi Kütüphanesinde 596 numarada bulunmaktadır. 597 numaradaki Kitâbu’l-istihsân’a ait diğer ciltteki 339b’de ferağ kaydında şu ifadeler yer almaktadır:

‹ƒ¤Ł´ƒfifi¢•ƒ ⁄‹º

˜¢¢ł”ƒ´ƒ…¥˜´ƒƒœƒ«¿¢ƒ¢ł‡

¤¨ƒ¢»˜¢¥¢˙¿•´łƒ¢·¥ƒƒ

¢«ƒł˙

¢łƒ§¢‹´¢œ

‡´

•ƒ´

ƒ·ƒ“łł«¢´¢¨‚‹˙ƒ§¢‹¥ł¨łƒß¢ƒ·ƒœ¤Ł´ƒ'ƒ—ƒ¢fi‚¥ƒ

ߢ

œ¥˙”ƒœ¥‹¨”ƒœ¥ƒƒ”ƒ´Łƒ¢ß¢´ƒƒƒ¥¢¢Ł»œ

«˜¥ ˜ƒ ł‚ƒ ¢º '¢łƒ´ œłƒł·´´ ƒ ´Łª ƒ´¥⁄ ”ƒ œ¥ ¤˜ł• ”ƒ

…ƒł¢´Œ…ƒ¢˙´'¢‚¢—ƒ‹«‹‡´

'¢‚‹ƒł¢´'ƒ—ƒ¢ł‚Œ

“İmam Takıyyuddin el-Birgivî’nin bir araya getirdiği bu Hadis-i Şerifleri, müellifin kendi hattından, Kitâbu’l-îmân’ın -ki o bir cilttir- başından Kitâbu’l-istihsân denilen ikinci cildin salavât-ı şerifenin faziletleri bahsine kadar, İstanbul’da bulunan merhum Sultan Bâyezîd Han Camii vaizi Şeyh Osman Efendi -Allah ona selamet versin- yazdı. Ben fakir Şeyh Abdullah b. Şeyh Müstakîm b. Şeyh Musa b. Şeyh Hamza b. Şeyh İbrahim de yine müellif hattından ikinci cildi yüce ve büyük olan Allah’ın yardımıyla tamamladım. Allah beni, onları ve bütün erkek ve kadın müminleri bağışlasın. Hamd; izzet ve celali ile salih amellerin tamamlandığı Allah’a, salavatın en üstünü ve hürmetin en kâmili de yaratılmışların en üstün ve kâmili Allah’ın Rasulü Muhammed (s.a.s)’e olsun, diyerek (sözlerimi tamamlıyorum).”

33

Bu kayıttan Kitâbu’l-îmân’ın ve Kitâbu’l-istihsân’dan bir kısmın Şeyh Osman Efendi tarafından yazıldığı, eserin kalan kısmının ise Nuruosmaniye Kütüphanesi 1194 numaralı yazmanın da müstensihi olan Abdullah b. Şeyh Müstakîm tarafından istinsah edildiği anlaşılmaktadır.

Âtıf Efendi nüshası talik yazısı ile yazılmış olup müellif nüshasına göre daha tertipli ve düzenlidir. Sayfa kenarlarına taşma yoktur. 245 varak olan yazmanın her bir sahifesi 21 satırdan müteşekkildir. Müellif hattında olduğu gibi bab başlıkları ve hadislerin başlarında yer alan rumuzlar için kırmızı renk mürekkep kullanmıştır. Ayrıca her bir sahifedeki yazıların kırmızı renkle dikdörtgen içine alınmış olması da yazmayı görsel olarak daha güzel bir yapıya büründürmüştür.

Mahtutanın başında, sonradan eklendiği anlaşılan küçük bir fihrist bulunmaktadır. Eserin Âtıf Efendi tarafından vakfedildiğini gösteren şu ifadeler yazmanın zahriye kısmı olan 1a’da bulunmaktadır:

ƒ¨•

ƒœ

fi¢ƒƒœfi¢Ł‹˙ƒ´¢¢œłfi¢¸´¥¢ł¢Łº´‹ƒ⁄‹

´…¢¥´¢ ¢˙

¤ł•´ƒ´´…ƒ¢œ¢œƒ•´¤ł•´ƒ´

¢¿¢«ƒŁ¢ƒŁ—ºƒƒƒ

Ayrıca yazının hem altında hem de 1b ve 2a da sayfa kenarlarında kütüphane vakıf mührübulunmaktadır. Mühür içerisinde;

‹ßƒ˜»œ«´…¢¶´¥¢Ł—«¢‚ƒ§¢‹ƒƒº´

“Bu kitabı, kütüphaneden çıkarılmaması şartı ile, el-Hâc Mustafa Atıf vakfetmiştir (1154)” ifadesi yazılıdır. 1154 kütüphanenin kuruluş yılını belirtmektedir.