Kitâbu’l-Îmân’ın Kaynakları

1.2.7.1. Birgivî’nin İşaret Ettiği Kaynaklar

Derleme bir hadis çalışması olan Kitâbu’l-îmân’daki hadislerin kaynaklarını tesbit noktasında, elimizde yalnızca hadislerin başındaki rumuzlar bulunmaktadır. Genel olarak derleme çalışmalarda karşılaşılan hadislerin sonundaki “ Ø› ” veya “Œfi§

” gibi ifadelerle ilk kaynağa işaret etme adeti Birgivî’nin eserinde yoktur. Bütün bunların yanında, Kitâbu’l-îmân’ın herhangi bir yerinde rumuzlarla ilgili açıklama yapılmamış olması da ilk kaynağın tespitini daha da zorlaştırmaktadır. Bu kısımda hem rumuzlardaki ifadelerden hareketle hem de eserdeki hadisler üzerindeki tarama çalışması neticesinde, rumuzlardan kastedileni ve dolayısıyla Kitâbu’l-îmân’ın kaynakları tespit edilecektir. Burada öncelikle rumuzların hangi kaynaklara işaret ettiği -tespitler çerçevesinde- tablo ile gösterilecek, ardından da ilgili eserler kısaca tanıtılacaktır.

1.2.7.2. Rumuzlar

Aşağıdaki tabloda; Kitâbu’l-îmân’daki rumuzlar, rumuzlara yapılan atıf sayısı, bu rumuzların hangi esere işaret ettiği ve o eserin müellifi bir arada belirtilmektedir:¹⁵⁶

Tablo 3: Rumuzlar, Atıf Sayısı ve İlgili Eserin Adı ve Müellifi

Rumuz _sayısı ^Atıf Eser adı Eserin müellifi

›

773 el-Câmiu’s-Sahîh ^{Ebû Abdullah el-Buhârî} _{(ö. 256/870)}

¿

735 el-Câmiu’s-Sahîh ^{Müslim b. el-Haccâc el-}_{Kuşeyrî (ö. 261/875)}

'

471 es-Sünen ^{Ebû İsa et-Tirmizî} _{(ö. 279/892)}

fi

246 es-Sünen ^{Ebû Dâvûd es-Sicistânî} _{(ö. 275/889)}

†

114 es-Sünen ^{Ahmed b. Şuayb en-Nesâî} (ö. 303/915)

¶

42 el-Muvatta Mâlik b. Enes (ö. 179/795)

156 Eserlerin sıralanması atıf sayıları dikkate alınarak yapılmıştır. Bu sayede musannifin, eserlerden ne ölçüde istifade ettiği, hangi eseri diğerlerinden daha öncelediği görülmüş olmaktadır.

47 Rumuz ^Atıf

sayısı ^{Eser adı Eserin müellifi}

⁄

—

˘

^{41 Meâcim-i Taberânî}

Süleyman b. Ahmed et-Taberânî (ö. 360/971)

¢ßfi

31 ^{Mecmûatü resâili İbn Ebu’d-}_Dünyâ

Ebû Bekir Abdullah b. Muhammed el-Bağdâdî (ö. 281/894)

•

28 el-Müsned Ahmed b. Hanbel (ö. 241/855)

ڥ

23 es-Sahih ^{İbn Hibbân el-Büstî} _{(ö. 354/965)}

–

21 el-Müsned ^{Ebû Bekir el-Bezzâr} _{(ö. 292/905)}

•

19 el-Müstedrek ale’s-Sahîhayn ^{Ebû Abdullah el-Hâkim en-}_{Nîsâbûrî (ö. 405/1014)}

Œ

18 el-Ba’s ve’n-nüşûr ^{Ebû Bekir el-Beyhakî} (ö. 458/1066)

†

11 es-Sünen ^{İbn Mâce el-Kazvînî} (ö. 273/887)

ß

10 Hilyetü’l-evliyâ ^{Ebû Nuaym el-İsfahânî} _{(ö. 430/1038)} 9 el-Müsned ^{Ebû Ya’lâ el-Mevsılî} _{(ö. 307/919)}

‚«¶«

7 Nevâdiru’l-usûl ^{Ebû Abdullah Muhammed b.} Ali b. Hasen et-Tirmizî (ö. 320/932)

‰´ƒ

6 Kitâbü’z-zühd ^{Abdullah b. Mübârek} _{(ö. 181/797)}

⁄…ƒ

5 Târîhu Bağdâd ^{Hatib el-Bağdâdî} _{(ö. 463/1071)}

Œ

5 Şuabü’l-îmân ^{Ebû Bekir el-Beyhakî} _{(ö. 458/1066)}

ƒflfl

3 ^{el-Keşfü ve’l-beyân an} tefsîri’l-Kur’ân

Ebû İshâk Ahmed b. Muhammed es-Sa’lebî (ö. 427/1035)

¤ƒ¸

3 el-Musannef İbn Ebû Şeybe (ö. 235/849)

ß

3 Sıfatu’l-Cenne ^{Ebû Nuaym el-İsfahânî} (ö. 430/1038)

˜´ƒ

2 ^{Câmiu’l-beyân an te’vîli âyi’l-}_Kur’ân ^{Ebû Cafer Muhammed b. Cerîr} _{et-Taberî (ö. 310/923)} 2 el-Müsned ^{Ebû Dâvûd et-Tayâlisî} _{(ö. 204/819)}

„

2 ^{Meâlimü’t-tenzîl fî tefsîri’l-}_Kur’an

Muhyis’s-sünne el-Begavî (ö. 516/1122)

48 Rumuz ^Atıf

sayısı ^{Eser adı Eserin müellifi}

…

2 Kütüb-i Sitte ^{Buhârî-Müslim-Mâlik-Ebû} _{Dâvûd-Tirmizî-Nesâî}

‰¢ł¨ƒœ¥ƒ

1

”””””””””

^{Ebû Amr Osman b. Ahmed b.} Abdullah el-Bağdâdî (ö. 344/955).

œ¥ƒ

1 Kitâbü’t-tevhîd ^{Muhammed b. İshâk el-}_{İsfahânî (ö. 395/1005)}

⁄´œ¥ƒ

1 Tefsîru’l-Kur’ân Abdullah b. Vehb Fihrî el-Mısrî (ö. 197/813)

¿fiƒ

1 et-Tefsîr ^{Âdem b. Ebû İyâs el-Horasânî}

(ö. 220/835)

¢ł˙⁄

1 el-Erbaûn ^{İsmail b. Abdulğâfir el-Farisî} en-Nîsâbûrî (ö. 504/1110).

´¥

1 Câmiu beyâni’l-ilmi ve fazlih ^{İbn Abdilber en-Nemerî el-}_{Kurtubî (ö. 463/1071)}

˜»

1 es-Sahih ^{Ebû Bekir Muhammed b.} _{İshâk b. Huzeyme (ö. 311/924)}

ƒƒ

1 es-Sünen ^{Ebû Muhammed ed-Dârimî} _{(ö. 255/869)}

łfi

1 Firdevsü’l-ahbâr ^{Şîrûye b. Şehredâr ed-Deylemî} _{(ö. 509/1115)}

˙

1 Amelü’l-yevm ve’l-leyle

İbnü’s-Sünnî, Ebû Bekir Ahmed b. Muhammed ed-Dîneverî (ö. 364/975)

⁄•¢ˇ

'¢ßƒ

^{1 Kitâbü’l-fevâid}

Ebû Bekir Muhammed b. Abdullah b. İbrahim eş-Şâfiî (ö. 354/965)

˜´¢‚

1 Şerhu müşkili’l-âsâr ^{Ebû Cafer et-Tahâvî} (ö. 321/933)

˜´º

1 er-Risâletü’l-Kuşeyriyye ^{Abdülkerim b. Hevâzin el-}_{Kuşeyrî (ö. 465/1072)}

ϼ

1 el-İlel ^{Ebu’l-Hasen ed-Dârekutnî} _{(ö. 385/995)}

ᛟ

1 ^{Şerhu usûli îtikâdi ehli’s-}_{sünne ve’l-cemâa} ^{Hibetullâh b. el-Hasan el-}_{Lâlekâî (ö. 418/1027)}

ß

1 Kitâbü’l-Erbaîn ^{Ebû Nuaym el-İsfahânî} _{(ö. 430/1038)}

ƒ´

1 el-İbâne an usûli’d-diyâne ^{Ebû Nasr Ubeydullah b. Saîd} _{el-Vâilî es-Siczî (ö. 444/1052)}

Œ

1 el-Esmâ ve’s-sıfât ^{Ebû Bekir el-Beyhakî} (ö. 458/1066)

fi¢

1 ez-Zühd ^{Hennâd b. Serî ed-Dârimî} el-Kûfî (ö. 243/857)

49 1.2.7.3. Atıf Yapılan Eserler

1.2.7.3.1. Sahîh-u Buhârî

Tam adı -bazı lafız ihtilafları olmakla birlikte¹⁵⁷- “el-Câmiu’s-sahîhi’l-müsned min

hadîsi Rasûlillâh sallallahu aleyhi ve sellem ve sünenihî ve eyyâmih”dir.¹⁵⁸

el-Câmiu’s-Sahîh ve el-Câmiu’s-Sahîh-u Buhârî olarak meşhur olan eser, Ebû Abdullah Muhammed b. İsmâil

el-Buhârî’ye (ö. 256/870) aittir. Sahîh-u Buhârî, sadece sahih hadisleri bir araya getiren ilk eser olarak görülmüş, ayrıca Kur’an-ı Kerim’den sonra en sahih kitap kabul edilmiştir.¹⁵⁹ Telifinden günümüze kadar müteaddit defalar baskısı gerçekleştirilen eser üzerine, çok sayıda talik, tahkik, ihtisar ve şerh çalışmaları yapılmıştır.¹⁶⁰

Kitâbu’l-îmân’da Sahîh-u Buhârî (¥) rumuzu ile ifade edilmektedir.

1.2.7.3.2. Sahîhu Müslim

el-Câmiu’s-Sahîh ve el-Müsnedü’s-Sahîh isimleriyle de bilinen eser, Ebu’l-Hüseyn

Müslim b. el-Haccâc b. Müslim el-Kuşeyrî’ye (ö. 261/875) aittir. Telifinden itibaren

Sahîh-u Buhârî ile birlikte Kur’ân-ı Kerîm’den sonra en güvenilir iki kaynak olarak

kabul edilegelmiştir. Bazı alimler Sahîh-u Müslim’i Buhârî’nin eserinden daha sahih görse de,¹⁶¹ genel kanaat sıhhat bakımından Sahîh-u Buhârî’yi ilk sıraya koymaktadır.¹⁶² Sahîh-u Müslim’in de pek çok baskısı, üzerine yapılmış talik, tahkik,

157 Mehmet Yaşar Kandemir, “el-Câmiu’s-Sahîh”, İstanbul: DİA, VII, 114.

158 Bu isim İbn Hacer’in tercihidir. İbn Hacer, Ebu’l-Fazl Şihâbüddîn Ahmed b. Ali b. Muhammed el-Askalânî,

Fethu’l-bârî bi-şerhi Sahîhi’l-Buhârî, thk: Halil Me’mun Şeyha, Beyrut: Dâru’l-mârife, 2005, I, 68.

159 İbnü’s-Salâh, Ebû Amr Takıyyüddîn Osmân b. Salâhuddîn eş-Şehrezûrî, Mukaddimetü İbni’s-Salah, thk: Nureddin Itr, Dımaşk: Dâru’l-fikr, 1986, s. 17-18.

160 Teferruatlı bilgi için bk. Kâtib Çelebi, I. 541-555; Kettânî, Ebû Abdullah Muhammed b. Cafer,

er-Risâletü’l-mustatrafe li-beyâni meşhûri kütübi’s-sünneti’l-müşerrefe, Tercüme: Yusuf Özbek, Hadis Literatürü, İstanbul: İz

Yay. 1994, s. 1-3; Çakan, Hadis Edebiyatı, s. 80-86; Kandemir, a.g.m, DİA, VII, 114-123.

161 İbn Mende, Ebû Ali en-Nîsâbûrî’nin bu kanaatte olduğunu nakleder. (İbn Mende, Ebû Abdullah Muhammed b. İshâk, Şurûtu’l-eimme, Risâle fî beyâni fazli’l-ahbâr ve şerhi mezâhibi ehli’l-âsâr ve hakîkati’s-sünen ve

tashîhi’r-rivâyât, thk: Abdurrahman b. Abdülcebbâr Feryevâî, Riyad: Dâru’l-müslim, 1414h, s. 71). Mesleme b. Kâsım

el-Kurtubî de “Müslim’in kitabı gibisini telif etmiş hiçbir kimse yoktur” demiştir. (Suyûtî, Ebu’l-Fazl Celâleddîn Abdurrahman b. Ebû Bekir, Tedrîbu’r-râvî fî şerhi Takrîbi’n-Nevevî, thk: Nazar Muhammed el-Fâryâbî, Beyrut: Dâru Taybe, 1994, I, 100.)

162 Suyûtî, Sahîh-i Müslim’i daha üstün gören görüşleri incelemiş, değerlendirmiş ve Buhârî’nin Müslim’den üstün olan yönlerini maddeler halinde sıralamıştır. Teferruat için bk. Suyûtî, I, 96-100; Babanzâde Ahmed Nâim, Hadis

50

ihtisar ve şerh çalışması bulunmaktadır.¹⁶³ Kitâbu’l-îmân’da Sahîh-u Müslim (Æ) rumuzu ile gösterilmektedir.

1.2.7.3.3. Sünenü’t-Tirmizî

Ebû İsa Muhammed b. İsa b. Sevre et-Tirmizî’ye (ö. 279/892) ait olan eser,

Câmiu’t-Tirmizî, Sahîhu’t-Câmiu’t-Tirmizî, el-Câmiu’s-sahîh, el-Müsnedü’s-sahîh, el-Câmiu’l-kebîr gibi

değişik isimlerle kaynaklarda zikredilmektedir. Sadece ahkam hadislerini değil aynı zamanda câmi denilen eserlerde bulunması gereken konuları da ihtiva ettiği için Tirmizî’nin eseri hem sünen hem de câmi isimleriyle meşhur olmuştur.¹⁶⁴ Tirmizî

es-Sünen’i yazdıktan sonra Hicaz, Irak ve Horasan âlimlerinin tenkidine sunmuş ve

hepsinin takdirini kazanmıştır. Bunun üzerine de eserine olan güvenini belirtmek için “Kimin evinde bu kitap bulunursa onun evinde konuşmakta olan Peygamber var demektir”165 diyerek kitabını ilim âlemine takdim etmiştir. Tirmizî’nin hadisleri naklettikten sonra sıhhatiyle alakalı değerlendirmeler yapması, o konuda başka sahabîlerden gelen rivayetlere işaret etmesi ve fakihlerin bahsi geçen mesele ile alakalı görüş ve fetvalarına değinmesi, es-Sünen’i ayrıcalıklı kılan noktalardır. Muhtelif baskıları, üzerine yapılmış tahkik, talik ve şerh çalışmaları vardır.¹⁶⁶ Kitâbu’l-îmân’da

Sünen-ü Tirmizî ( ) rumuzu ile gösterilmektedir.

1.2.7.3.4. Sünenü Ebî Dâvûd

Ebû Dâvûd Süleyman b. el-Eş’as b. İshâk es-Sicistânî el-Ezdî’ye (ö. 275/889) ait olan eser, Sünen’ler arasında özel bir yere sahiptir. Ebû Dâvûd, fakihlerin hüküm istinbatında kullandığı ahkam hadislerini bir araya getirmeye gayret etmiş ve bu sayede es-Sünen, dünyanın birçok yerinde muhtelif mezhep âlimlerince standart bir hadis kitabı olarak hüsnü kabul görmüştür. Ebû Dâvûd, Mekkelilere yazdığı mektupta kitabını tanıtmış, tasnifte nelere dikkat ettiğini belirtmiş ve tahric ettiği hadislerin sıhhati konusunda genel malumat vermiştir. es-Sünen’in önemli hususiyetlerinden biri de bab başlıkları altında

163 Teferruatlı bilgi için bk. Kâtib Çelebi, I, 555-558; Kettânî, s. 3; Çakan, Hadis Edebiyatı, s. 87-93; Kandemir, “el-Câmiu’s-Sahîh”, İstanbul: DİA, VII, 124-129.

164 Teferruatlı bilgi için bk. Kandemir, “Câmi”, İstanbul: DİA, VII/94.

165 Tirmizî, Ebû İsa Muhammed b. İsa, es-Sünen, thk: Ahmed Muhammed Şakir, Kahire: Dâru’l-hadis, 1999, I, 85.

166 Teferruatlı bilgi için bk. Kâtib Çelebi, I, 559; Kettânî, s. 4; Çakan, Hadis Edebiyatı, s. 98-105; a.mlf, “el-Câmiu’s-Sahîh”, İstanbul: DİA, VII, 129-132.

51

kâfî miktarda az hadise yer verilmiş olmasıdır. Ebû Dâvûd bunu, kitabın hacminin büyümemesi ve böylece istifadenin zorlaşmaması amacıyla yaptığını belirtir.¹⁶⁷

es-Sünen’in baskıları, üzerine yapılmış tahkik, talik ve şerh çalışmaları vardır.¹⁶⁸

Kitâbu’l-îmân’da Sünen-ü Ebî Dâvûd (' ) rumuzu ile gösterilmektedir.

1.2.7.3.5. Sünenü’n-Nesâî

es-Sünenü’s-suğrâ ve el-Müctebâ isimleriyle de bilinen eser Ebû Abdurrahman Ahmed

b. Şuayb b. Ali en-Nesâî’ye (ö. 303/915) aittir. Nesâî önce es-Sünenü’l-kübrâ adını verdiği eserini telif etmiş, bu eserde bazı zayıf hadisler olduğu için O, ahkama dair sahih hadisleri ikinci bir çalışma yapmak suretiyle bir araya getirerek eserine “seçilmiş hadisler” anlamında el-Müctebâ adını vermiştir. Nesâî, aynı konudaki hadislerin bir yerde toplanmasına ve çeşitli senedlerle zikredilmesine özen göstermiştir. Hadisler arasındaki çok küçük rivayet farklarını bile, hadisi baştan aşağı tekrar etmek suretiyle göstermiştir. Aynı zamanda hadislerdeki rivayet kusurlarını göstermekten geri durmamıştır. Râvî tenkidindeki titizliği sebebiyle onun hadis kabulündeki şartlarının Buhârî ve Müslim’den daha ileri derece olduğu söylenmiş ve sünenlerin en az sayıda zayıf hadis ihtiva edeni olduğu ifade edilmiştir. Muhtelif baskıları, üzerine yapılmış tahkik, talik ve şerh çalışmaları vardır.¹⁶⁹ Kitâbu’l-îmân’da Sünen-ü Nesâî ( ) rumuzu ile gösterilmektedir.

1.2.7.3.6. el-Muvatta

Eser, Mâlikî mezhebinin imamı, büyük müctehid ve muhaddis Ebû Abdullah Mâlik b. Enes b. Mâlik b. Ebî Âmir Asbahî Yemenî’ye (ö. 179/795) aittir. İmam Mâlik,

el-Muvatta’ı önceleri 10.000 hadisten meydana getirmiştir. Ancak fakih, muhaddis, halife

ve emirler başta olmak üzere 1000’den fazla kişinin rivayet ettiği eserini her sene yeniden gözden geçirip bazı hadisleri çıkarmıştır. Bugün için el-Muvatta’ın ondan fazla nüshası ve râvîsi bilinmekte ve bunlardan da tespit edilebildiği kadarıyla sekizi

167 Ebû Dâvûd, Süleymân b. el-Eş’as b. İshâk es-Sicistânî, Risâletü Ebî Dâvûd ilâ ehli Mekke, thk: Muhammed Lutfî es-Sabbâğ, Beyrut: Dâru’l-arabiyye, 1405, s. 23.

168 Teferruatlı bilgi için bk. Kâtib Çelebi, II, 1004; Kettânî, s. 3; Çakan, Hadis Edebiyatı, s. 108-117; Kandemir, “es-Sünen”, İstanbul: DİA, XXXVIII, 145-147.

169 Teferruatlı bilgi için bk. Kâtib Çelebi, II, 1006; Kettânî, s. 4; Çakan, Hadis Edebiyatı, s. 118-120; Kandemir, “es-Sünen”, İstanbul: DİA, XXXVIII, 147-148.

52

günümüze kadar gelmiş bulunmaktadır. Mutlak olarak el-Muvatta denince Yahya b. Yahya el-Leysî (ö. 234/849) rivayeti anlaşılır.¹⁷⁰ Kitâbu’l-îmân’daki el-Muvatta hadisleri de Yahya b. Yahya rivayetindendir. Güvenilir râvîlerden sahih hadisler alındığı için el-Muvatta’ı sahih kitaplar arasında sayanlar bulunduğu gibi onda mürsel, münkatı ve belâğ türünden rivayetlerin yer aldığını belirtip tenkit edenler de vardır. el-Muvatta’ın pek çok baskısı, üzerine yapılmış talik, tahkik ve şerh çalışması bulunmaktadır.¹⁷¹

Kitâbu’l-îmân’da İmam Mâlik’in el-Muvatta’ı (` ) rumuzu ile gösterilmektedir.

1.2.7.3.7. Meâcim-i Taberânî

Ebu’l-Kasım Müsnidü’d-dünyâ Süleyman b. Ahmed b. Eyyûb et-Taberânî’ye (ö. 360/971) ait olan üç Mu’cem, Hadis literatürü içerisindeki Mu’cem türü eserlerin en meşhur örnekleridir. Bu üç eserden ilki el-Mu’cemu’l-kebîr olup mutlak olarak Taberânî’nin Mu’cem’i dendiğinde bu eser akla gelir. Taberânî’nin üç Mu’cem’inin en genişidir ve sahasındaki en hacimli mu’cemdir. Sahabe adlarına göre alfabetik sıralanan eserde yaklaşık 25.000 hadis bir araya getirilmiştir. el-Mu’cemü’l-evsat ise Taberânî’nin 2000 kadar hocasının adını sıralayarak onların 12.000 rivayetine yer verdiği ikinci eseridir. Üçüncüsü olan el-Mu’cemü’s-sağîr de, Taberânî’nin 1161 hocasının adını alfabetik olarak sıralayıp ardından bunların birer, bazen de ikişer hadisini senedleriyle birlikte yazdığı eseridir. Her üç Mu’cem’in de baskısı bulunmaktadır. Bu eserler üzerine Heysemî’nin zevâid çalışmaları vardır.¹⁷²

Kitâbu’l-îmân’da el-Mu’cemü’l-kebîr (` ) rumuzu ve el-Mu’cemü’l-evsat (†` ) rumuzu ile

gösterilmektedir. el-Mu’cemü’s-sağîr’den tek hadis nakleden müellif (´…` ) rumuzu ile buna işaret etmiş ancak, ilgili hadis el-Mu’cemü’l-evsat’ta da yer aldığı için böyle bir

170 Bunun yanında el-Muvatta’ın, Hanefi mezhebinin büyük imamlarından Muhammed b. Hasan eş-Şeybânî’ye (ö. 189/805) ait olan rivayeti de vardır ki, hususiyetleri açısından apayrı bir önem arz etmektedir. İmam Muhammed, İmam Mâlik’ten rivayet ettiği hadislerin peşinden fıkhî değerlendirmeler yapar. İmam Mâlik’e muhalefet edeceği yerde kendi delillerini sıralar ve yer yer İmam Mâlik’e tenkitlerde bulunur. Fıkhu’l-hadis ve mezhepler arası mukayese açısından İmam Muhammed rivayeti oldukça önemlidir. (Bu ve diğer rivayetler arası bir mukayese için bk. ed-Dehlevî, Abdulaziz b. Şah Veliyyullah, Bustânu’l-muhaddisîn, Tercüme: Ali Osman Koçkuzu, Ankara: TDV Yay. 1997, s. 29-64; Halit Özkan, “Amele Delalet Eden Tabirler Açısından Muvatta Nüshaları”, İslâm

Araştırmaları Dergisi, 2011, sy. 25, s. 1-26.)

171 Teferruatlı bilgi için bk. Kâtib Çelebi, II, 1908; ed-Dehlevî, s. 17-66; Kettânî, s. 5-9; Çakan, Hadis Edebiyatı, s. 71-74; Kandemir, “el-Muvatta”, İstanbul: DİA, XXXI, 416-418.

172 Teferruatlı bilgi için bk. Kâtib Çelebi, II, 1737; ed-Dehlevî, s. 105-106; Kettânî, s. 281-282; Çakan, Hadis

Edebiyatı, s. 65-68; İbrahim Hatiboğlu, “Mu’cem”, İstanbul: DİA, XXX, 345-346; Mehmet Görmez, “Taberânî”,

53

rumuz kullanmış olmalıdır.¹⁷³ Ayrıca Birgivî bazen ` rumuzunu da kullanmış, bununla kimi yerde el-Mu’cemü’l-kebîr’i¹⁷⁴ kimi yerde de el-Mu’cemü’l-evsat’ı¹⁷⁵ kastetmiştir. Bazı yerlerde ise her iki Mu’cem’i¹⁷⁶ amaçladığı olmuştur.

1.2.7.3.8. Mecmûatü resâili İbn Ebu’d-Dünyâ

İslâmî ilimlerin her alanında eser veren bir müellif olan ve İbn Ebu’d-Dünyâ adıyla tanınan muhaddis, fakih ve mutasavvıf Ebû Bekir Abdullah b. Muhammed b. Ubeyd el-Kureşî el-Bağdâdî’ye (ö. 281/894) ait olan risaleler, Hadis Edebiyatı içerisinde özel bir yer tutar. İbn Ebu’d-Dünyâ’nın risalelerinin her biri bir konu başlığı altında kaleme alınmış, o meseledeki hadisler ile sahabe ve tâbiûn sözleri alt alta sıralanmış, ayrıca zâhit, edip ve mutasavvıfların kavillerine yer verilmiştir. Eserleri daha çok manevi eğitim ve karakter terbiyesine yönelik olan İbn Ebu’d-Dünyâ, eserlerinde zühd ve takvâ ile ilgili hadisleri derlemeye öncelik vermiştir.177 Kitâbu’l-îmân’da İbn Ebu’d-Dünyâ’ya ait risaleler (' ) rumuzu ile gösterilmiş olup ayrıca hangi esere ait olduğuna dair hususî bir rumuz kullanılmamıştır. Tespitimize göre Birgivî, İbn Ebu’d-Dünyâ’nın üç risalesinden hadis almıştır. Bunlardan iki tanesi olan et-Tevbe¹⁷⁸ ve Hüsnü’z-zanni

billâh¹⁷⁹ eserlerinden birer hadis, Sıfatü’l-cenne ve ma eaddallahü li-ehlihâ

mine’n-naîm¹⁸⁰ adlı risalesinden 28 hadis nakletmiştir. Bir tane rivayetin ise kaynağını tespit

edememiş bulunmaktayız. 1.2.7.3.9. el-Müsned

Hanbelî mezhebinin imamı, muhaddis, fakih Ebû Abdullah Ahmed b. Muhammed b. Hanbel eş-Şeybânî el-Mervezî’ye (ö. 241/855) ait olan eser, Müsned türü tasnifler

173 İlgili rivayet için bk. 610. hadis.

174 Mesela bk. 89 ve 90. hadisler.

175 Mesela bk. 176 ve 348. hadisler.

176 Mesela bk. 465 ve 564. hadisler.

177 Teferruatlı bilgi için bk. Hatiboğlu, “İbn Ebu’d-Dünyâ”, İstanbul: DİA, XIX, 457-462.

178 Büyük ve küçük günahlar, Nasuh tövbe, tövbenin kabulünün alametleri ve istiğfarın fazileti gibi meselelerden bahseden ve 208 hadisten oluşan eser, Mecdî es-Seyyid İbrahim’in tahkiki ile Kahire’de 1411/1991’de neşredilmiştir.

179 İçerisinde 151 rivayet bulunan ve Allah’ın rahmetinin genişliğinden, Müminin her zaman Allah’ın rahmetini umarak yaşaması gerektiğinden bahseden eser, Abdülhamid Şânûha tarından tahkiki yapılarak 1413/1993’te Beyrut’ta basılmıştır.

180 Cennetin vasıfları ve cennetteki nimetlerden bahseden ve 364 rivayetten müteşekkil eser, Abdürrahim Ahmed Abdürrahim tarafından tahkiki yapılarak Beyrut’ta 1997’de tab edilmiştir.

54

içerisinde günümüze ulaşmış en geniş olanıdır. Ahmed b. Hanbel’in 700.000 hadis arasından seçerek meydana getirdiği eser, 904 kadar sahabînin rivayetlerini ihtiva etmektedir. Ahmed b. Hanbel el-Müsned’e aldığı hadislerde pek titiz ve dikkatli davranmıştır. Farklı rivayetleri, hatta bu farklılık bir kelimede veya rivayet sığalarında bile olsa hadisi senediyle birlikte yeniden vermiştir. el-Müsned, Hemmam b. Münebbih

Sahife’sini, Abdullah b. Amr b. el-Âs’ın Sahife-i sâdıka’sının yarıya yakın kısmını,

Semure b. Cündüb Sahife’sinin çoğu hadislerini ve Ebû Seleme Sahife’sini de içinde barındırmaktadır. Ahmed b. Hanbel’in bu eseri üzerine de pek çok çalışma yapılmıştır.¹⁸¹ Kitâbu’l-îmân’da el-Müsned (“£) rumuzu ile gösterilmektedir.

1.2.7.3.10. Sahîhu İbn Hibbân

Tam adı el-Müsnedü’s-sahîh ale’t-tekâsîm ve’l-envâ min gayri vücûdi kat’in fî senedihâ

velâ sübûti cerhin fî nâkılîhâ olan ve çok defa Sahîh-u İbn Hibbân, et-Tekâsîm ve’l-envâ, Kitâbü’l-Envâ ve’t-tekâsîm, es-Sünen, el-Envâ olarak zikredilen eser, İbn Hibbân

ismiyle meşhur, Ebû Hâtim Muhammed b. Hibbân b. Ahmed el-Büstî’ye (ö. 354/965) aittir. İbn Hibbân, klasik tasnif metotlarının dışında bir planla beş kısım ve 400 nevi halinde toplamak suretiyle eserini tasnif etmiştir. Eser bu yönüyle aranan hadisi bulma açısından müşkül durumdadır.¹⁸² Ancak İbn Balabân (ö. 739/1339) İbn Hibbân’ın

es-Sahîh’ini fıkıh konularına göre yeniden düzenlemiş ve bir mukaddime ile yirmi üç kitap

halinde esere farklı bir görünüm kazandırmıştır. Eser bu hali ile Sahîh-u İbn Hibbân bi

tertibi İbn Balabân adıyla basılmıştır. Eser, sahih hadisleri toplamayı hedef alan kitaplar

arasında Buhârî ve Müslim’in el-Câmiu’s-Sahîh’lerinden daha aşağı mertebede değerlendirilmiş, içerisinde sahih olmayan hadislerin de olduğu söylenmiştir.¹⁸³ Muhtelif baskıları bulunan Sahîh-u İbn Hibbân, Kitâbu’l-îmân’da (£ ) rumuzu ile gösterilmektedir. 1.2.7.3.11. Müsnedü’l-Bezzâr

Ebû Bekir Ahmed b. Amr b. Abdulhâlık el-Bezzâr el-Basrî’ye (ö. 292/905) ait olan eser,

el-Müsned, el-Müsnedü’l-kebîr ve el-Bahrü’z-zehhâr adlarıyla da anılmaktadır.

181 Teferruatlı bilgi için bk. Kâtib Çelebi, II, 1680; ed-Dehlevî, s. 68-71; Kettânî, s. 10-12; Çakan, Hadis Edebiyatı, s. 59-64; Kandemir, “el-Müsned”, İstanbul: DİA, XXXII, 104-105.

182 Ahmed Nâim, s. 208-211.

183 İbnü’s-Salah, s. 22; Suyûtî, I, 133; Ahmed Nâim, s. 246-247. Kâtib Çelebi, I, 463; Kettânî, s. 13-14; Çakan, Hadis

55

Hadislerde yer alan gizli illetleri ortaya koyması bu eserin öne çıkan hususiyetlerindendir. Nûreddin el-Heysemî, el-Müsned’in Kütüb-i Sitte’de bulunmayan hadislerini toplamış ve bunları bablara göre tertip ettiği eserine Keşfü’l-estâr an

zevâidi’l-Bezzâr adını vermiştir.¹⁸⁴ Ayrıca İbn Hacer el-Askalânî, el-Müsned’in Kütüb-i

Sitte ile Ahmed b. Hanbel’in el-Müsned’inde bulunmayan hadislerini bir araya getirmiş

ve eserine Zevâidü Müsnedi’l-Bezzâr adını vermiştir. Son zamanlarda eserin tahkik edilmiş ve modern baskıları yapılmıştır.¹⁸⁵ Kitâbu’l-îmân’da Müsned-ü Bezzâr (fl) rumuzu ile gösterilmektedir.

1.2.7.3.12. el-Müstedrek ale’s-Sahîhayn

“Müstedrek”¹⁸⁶ ismini taşıyan çalışmaların en meşhur örneği olan eser, Ebû Abdullah Muhammed b. Abdullah b. Muhammed el-Hâkim en-Nîsâbûrî (ö. 405/1014) tarafından telif edilmiştir. Hâkim, kendi zamanındaki bazı kimselerin “sahih hadisler sahîhayn’dan ibarettir, bunların sayısı da 10 bini geçmez. Geriye kalan rivayetler sahih olmayan nakillerdir” iddiasını çürütmek maksadıyla kendi beldesinde ve başka yerlerdeki kıymetli ilim ehlinin talebi üzerine Buhârî ve Müslim’in şartlarına uyan hadisleri bir araya getirmeye karar vermiş ve el-Müstedrek’i tasnif etmiştir.¹⁸⁷ Kitapta Buhârî ve Müslim’in veya sadece birinin şartlarına uyan hadislerle her ikisinin şartlarına uymamakla birlikte müellifin sahih kabul ettiği, ayrıca kendisinin sahih kabul etmediği halde isnadları sahih olduğu için sahih olabileceğine dikkat çektiği rivayetler toplanmıştır. Bu beş gurup hadisin her birinin sonunda, “Şeyhâyn’in şartına göre sahihtir”; “Buhârî’nin şartına göre sahihtir”; “Müslim’in şartına göre sahihtir” veya “sahîhu’l-isnaddır” ifadeleri kullanılmış, sahih olabilecek hadisler hakkında ise hiçbir değerlendirme yapılmamıştır. Hâkim, mütesâhil kabul edildiğinden ortaya koyduğu

184 Kitâbu’l-îmân’ın tahkik kısmında, tahric çalışmasında Müsned’in yanında Keşfü’l-estâr’a da atıfta bulunulmuştur.

Belgede İmam Birgivî’nin Kitâbu’l-Îmân adlı eserinin tahkik ve tahlili, 1. cilt (sayfa 56-82)