Kimyasal gübre kullanımı

Tarım için yararlı olan topraklar, besin maddelerinin hem bitkiler tarafından tüketilmesi hem de yıkanma ve erozyon gibi diğer faktörler sonucu bir süre sonra fakirleşmektedir.

Bundan dolayı tarım için vazgeçilmez faktör olan gübreleme, zararlılara karşı mücadele ve doğru sulama yöntemleri gibi tarımsal işlemlerle verimliliğin artırılması amaçlanmaktadır. Bitkiler tarafından tüketilen besin maddelerinin tekrar takviye edilmesi toprağın verimliliğini sürdürebilmesi adına çok önemlidir. Bunun içinde gübrelemeye ihtiyaç duyulmaktadır. Bu sebepten de gübreleme yıllardır tarımsal üretim için önemini korumaktadır. Tarımsal üretimde kimyasal gübreler verimi artırmasının yanı sıra birçok olumsuzluklara neden olabilmektedirler. Bu olumsuzlukların başında toprağa uygulanan gübrenin miktarı ve zamanı önemli etkenler olarak görülmektedir. İçinde olduğumuz 21.

0 5 10 15 20 25 30

1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018

GİGAGRAM

73

yüzyılda yapılan son araştırmalar gübre uygulamaları neticesinde oluşan hataların ciddi anlamda çevreye zarar verdiğini göstermektedir (Sönmez ve ark. 2008).

Gübre, tarımsal üretimde en önemli girdilerden biridir. Yeterli miktarda uygulanmadığı zaman verim ve kalitede önemli kayıplar olmaktadır. Fazla uygulandığı zaman ise gübrenin yıkanması ile taban ve yüzey sularının kirlenmesine, nitröz oksit (N2O) emisyonu ile hava kirliliğine neden olduğu görülmüştür. Özellikle azot ve fosforlu gübreler bu tür kirlenmelere örnek gösterilebilir. Kimyasal gübreleri tamamen kullanmamak söz konusu olmadığı için, doğru uygulama yönteminin seçilmesi çok önemlidir. Tarımda kimyasal gübrelerin aşırı kullanımı ve bazı gübrelerin ağır metaller içermesi (Örn; kadmiyum ve krom) çok sayıda çevresel sorunlara yol açmaktadır (Atılgan ve ark. 2007).

Günümüzde insanlar kimyasal gübrelerin kullanımının çevre üzerindeki zararlı etkilerinin farkındalar, fakat artan dünya nüfusunun gıda ihtiyacını karşılamak amacıyla bazen çevre kirliliği gibi konular göz ardı edilmektedir. Bu ihtiyaç daha az imkanlara sahip, gelişmekte olan ve daha az gelişmiş ülkelerde kontrolsüz gübre ve tarımsal ilaç kullanımına neden olabilmektedir (Atılgan ve ark. 2007).

Hükümetlerarası İklim Değişikliği Paneli`nin (IPCC) 2006 verilerine göre, tarım topraklarına uygulanan azot gübrelerinin %1`i N2O olarak atmosfere salınmaktadır (De Klein ve ark. 2006). N2O için belirlenen bu salınım faktörü toprağın ve bitkinin alım kapasitesinden fazla azotlu gübre uygulandığı durumlarda yükselebilmektedir (Halvorson ve ark. 2008). Azotlu gübrelerin uygulandığı tarım arazilerinden kaynaklanan N2O salınım miktarını etkileyen başlıca faktörler aşağıdaki şekilde sıralanabilir (Bouwman ve ark. 2001).

 İklim

 Toprağın bünyesi

 Arazinin drenaj durumu

 Toprağın organik C içeriği

 Toprak pH`sı

 Topraktaki NO3-N miktarı

74

 Üretimi yapılan ürün cinsi ve

 Gübre türüne göre N uygulama oranları.

Bu faktörlerin dışında, N2O salınım miktarının ölçüldüğü sıklık ve süre uzunluğu da başka önemli faktörler olarak karşımıza çıkmaktadır.

Crutzen ve ark. (2008) doğrudan ve dolaylı olarak gerçekleşen N2O salınımının toprağa uygulanan azotlu gübrelerin %3-5`i arasında olduğu ve bu değerlerin IPCC`nin 2006 yılı raporlarında gösterilen salınım değerlerinden üç ila beş kat daha fazla olduğunu bildirmişlerdir. Aradaki bu farkın tarım alanları dışındaki N2O salınımından kaynaklandığını, fakat bu salınımında gübre kullanımıyla ilişkili olduğunu belirtmişlerdir. Tarımsal faaliyetler sonucu oluşan N2O salınım değerlerindeki bu farklılıklar doğru metodoloji ve ölçüm yöntemlerinin belirlenmesinin çok önemli olduğuna vurgu yapmaktadır. 1961-2018 yılları arasında dünya genelinde tarımda kullanılan azot, fosfor ve potasyum gübrelerinin grafiksel gösterimi Şekil 2.25`de sunulmuştur.

Şekil 2.25. Dünya genelinde tarımda kullanılan kimyasal gübre tüketimi, 1961-2018 Kaynak: Anonim 2021b

Şekil 2.25`in sonuçlarından da görüldüğü üzere tarımda en çok kullanılan üç kimyasal gübre türü arasında ilk sırada azot gübresi gelmektedir. Azot gübresi dünya genelinde

0 20000000 40000000 60000000 80000000 100000000 120000000

1961 1963 1965 1967 1969 1971 1973 1975 1977 1979 1981 1983 1985 1987 1989 1991 1993 1995 1997 1999 2001 2003 2005 2007 2009 2011 2013 2015 2017

Azot Fosfor Potasyum

75

bitki yetiştiriciliğinde en çok tercih edilen gübre türüdür. Azot gübresinde 1961 yılından 2018 yılına kadar çok büyük oranda (%853) artış olmuştur. Bu artış fosfor gübresinde

%275 ve potasyum gübresinde ise %351 oranında gerçekleşmiştir (Anonim 2021b). Bu artış oranları, konu ile ilgili literatürde bahsedildiği üzere, modern tarıma geçişle birlikte kimyasal gübre tüketimine olan talebin hızla artması fikrini doğrular niteliktedir.

Azerbaycan`da da dünya genelinde olduğu gibi tarımda en yaygın kullanılan gübre türü azotdur. Azot, fosfor ve potasyum gübrelerinin yaklaşık olarak tamamı Azerbaycan`a yurtdışından ithal edilmektedir. Azerbaycan`da kimyasal gübre kullanımı kaynaklı sera gazı emisyonları yıllara göre incelendiği zaman, emisyon miktarının bağımsızlığın ilk yıllarında yüksek oranda olduğu görülmektedir. Bu Sovyetler Birliği döneminde kimyasal gübre kullanımın ekilebilir hektar başına gerektiğinden fazla kullanılmasının bir sonucudur (Şekil 2.26). Bağımsızlığın ilk yıllarından başlayarak 2000 yılına kadar kimyasal gübre kaynaklı sera gazı emisyonlarında bir düşüşün olduğu görülmektedir.

2000 yılından itibaren Azerbaycan`da kimyasal gübre kullanımından kaynaklı sera gazı emisonları yükselişe geçmiş ve bu yükseliş 2013 yılından sonra yukarı doğru sert bir ivme kazanmıştır.

Şekil 2.26. Azerbaycan kimyasal gübre kullanımı kaynaklı sera gazı emisyonları (CO2

eşdeğeri), 1992-2018.

Kaynak: Anonim 2021b

0 100 200 300 400 500 600 700 800 900

1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018

Gigagram

76

Azerbaycan`da 1992-2018 yılları arasında tarımda kullanılan azot gübresinde %137 oranında yüksek bir artış olduğu, fakat diğer gübre türlerinin kullanımında ise bir azalmanın olduğu görülmektedir. Fosfor gübresinde bu azalma %93, potasyum gübresinde ise %24 oranında olmuştur. Fosfor gübresi kullanımındaki bu azalma potasyum gübresine kıyasla çok yüksek oranda olmuştur. 1992 yılında Azerbaycan`da tarımda kullanılan toplam fosfor gübresi 20 bin ton iken, bu rakam 2017 yılında 1329 tona kadar düşmüştür (Anonim 2021b).