Granger Nedensellik Analizi Sonuçları

Eşbütünleşme testi sonuçları değişkenler arasında uzun dönemli bir ilişkinin olup olmadığı ile ilgili bilgi vermektedir. Fakat bu ilişkinin yönü hakkında bize bilgi vermemektedir. Bunun için son olarak değişkenler arasında ilişkinin yönünü belirlemek amacıyla Granger nedensellik testi uygulanmıştır. Granger nedensellik testinde H0

hipotezi "Granger nedeni değildir." şeklinde kurulmaktadır. Test sonucu elde edilen olasılık değeri 0,05'ten büyük olduğu durumda H0 hipotezi kabul edilir. Fakat söz konusu bu olasılık değeri 0,05'ten küçük bulunmuş ise o zaman H0 hipotezi reddedilir. Bu da tek yönlü nedensellik ilişkisinin var olduğu anlamına gelmektedir. Çizelge 3.14 ve 3.15`de sırasıyla tarımsal girdi ve tarımsal makro gösterge değişkenleri için Pairwise Granger nedensellik testinin sonuçları sunulmuştur.

118

Çizelge 3. 14. Tarımsal girdi değişkenleri için Pairwise Granger nedensellik analizi

Sıfır hipotezi F-istatistiği Olasılık Karar

TET Granger nedeni değildir CO2`nin 1,32069 0,2892 KABUL CO2 Granger nedeni değildir TET`in 3,68954** 0,0433 RED KGT Granger nedeni değildir CO2`nin 3,59245** 0,0465 RED CO2 Granger nedeni değildir KGT`nin 3,88547** 0,0375 RED PK Granger nedeni değildir CO2`nin 0,10806 0,8981 KABUL CO2 Granger nedeni değildir PK`nin 3,04321 0,0702 RED HS Granger nedeni değildir CO2`nin 3,73235** 0,0419 RED CO2 Granger nedeni değildir HS`nin 1,17447 0,3294 KABUL KGT Granger nedeni değildir TET`nin 0,92095 0,4144 KABUL TET Granger nedeni değildir KGT`nin 0,37751 0,6903 KABUL PK Granger nedeni değildir TET`nin 1,52831 0,2412 KABUL TET Granger nedeni değildir PK`nin 4,38677** 0,0263 RED HS Granger nedeni değildir TET`nin 6,34356*** 0,0074 RED TET Granger nedeni değildir HS`nin 0,20684 0,8149 KABUL PK Granger nedeni değildir KGT`nin 2.97336 0,0740 RED KGT Granger nedeni değildir PK`nin 0.17219 0,8431 KABUL HS Granger nedeni değildir KGT`nin 3.68601** 0,0434 RED KGT Granger nedeni değildir HS`nin 1.39457 0,2710 KABUL HS Granger nedeni değildir PK`nin 2.5775 0,1009 KABUL PK Granger nedeni değildir HS`nin 0.1568 0,8559 KABUL

Not: ** ve *** sembolleri sırasıyla %5 ve %1 anlam düzeylerini ifade etmektedir. Gecikme uzunluğu AIC bilgi kriterine göre 2 olarak seçilmiştir.

Tarımsal girdi değişkenleri için Granger nedensellik testininin sonuçları incelendiğinde, ilk olarak kimyasal gübre tüketimi ile tarımsal sera gazı emisyonları arasında iki yönlü nedensellik ilişkisinin olduğu görülmektedir. Bu sonuçtan hareketle, Azerbaycan`da kimyasal gübre tüketimi ile tarımsal sera gazı emisyonlarının birbirini etkilediğini söylemek mümkündür. Dolayısıyla, temel hipotez olan “kimyasal gübre tüketimi tarımsal sera gazı emisyonlarının Granger nedeni değildir” hipotezi %5 anlamlılık düzeyinde reddedilmiş ve KGT tarımsal sera gazı emisyonlarının nedeni olarak kabul edilmiştir.

İkinci olarak hayvan sayısı değişkeninden tarımsal sera gazı emisyonlarına doğru ise tek yönlü nedensellik ilişkisi vardır. Burada da temel hipotez reddedilmiştir ve bu da HS değişkeninin tarımsal sera gazı emisyonlarının nedeni olduğu anlamına gelmektedir. Hem KGT ve hem de HS değişkeni ile tarımsal sera gazı emisyonları arasında nedensellik ilişkisini göz önünde bulundurarak, kimyasal gübre tüketimi ve hayvan sayısındaki artışların tarımsal emisyonları artırdığı söylenilebilmektedir. Her iki sonuç Ullah ve ark.

(2018), Hongdou ve ark. (2018), Ronaghi ve ark. (2018), Balogh (2020) ve Ali ve ark.

119

(2021)`in sonuçları ile benzerlik teşkil etmektedir. Bunun dışında HS değişkeninden hem tarımsal enerji tüketimine hem de kimyasal gübre tüketimine doğru tek yönlü nedensellik ilişkisi bulunmuştur. HS değişkeninin tarımsal sera gazı emisyonu ve diğer değişkenlerle arasındaki nedensellik ilişkisi değerlendirildiğinde hem direkt olarak hem de dolaylı yolla kimyasal gübre tüketimini pozitif yönde uyarmakla, tarımsal emisyonları artırdığı görülmektedir. Hem tarımsal enerji tüketimi hem de pestisit kullanımı ile tarımsal sera gazı emisyonları arasında herhangi bir nedensellik ilişkisi bulunmamıştır. Fakat, TET değişkeninden farklı olarak PK`dan KGT`ye doğru tek yönlü nedensellik ilişkisi bulunmuştur. Bu da pestisit kullanımının doğrudan olmasa bile dolaylı olarak tarımsal sera gazı emisyonlarını artırdığı anlamına gelmektedir.

Çizelge 3.15. Tarımsal makro gösterge değişkenleri için Pairwise Granger nedensellik analizi

Sıfır hipotezi F-istatistiği Olasılık Karar

TKD Granger nedeni değildir CO2`nin 1,31098 0,2917 KABUL CO2 Granger nedeni değildir TKD`nin 0,74861 0,4858 KABUL BÜE Granger nedeni değildir CO2`nin 6,49669*** 0,0067 RED CO2 Granger nedeni değildir BÜE`nin 2,08081 0,1510 KABUL HÜE Granger nedeni değildir CO2`nin 4,65021** 0,0220 RED CO2 Granger nedeni değildir HÜE`nin 2,82808 0,0829 RED TİE Granger nedeni değildir CO2`nin 1,61024 0,2247 KABUL CO2 Granger nedeni değildir TİE`nin 2,26238 0,1301 KABUL BÜE Granger nedeni değildir TKD`nin 10,3131*** 0,0008 RED TKD Granger nedeni değildir BÜE`nin 2,60384 0,0988 RED HÜE Granger nedeni değildir TKD`nin 4,58445** 0,0230 RED TKD Granger nedeni değildir HÜE`nin 0,47371 0,6295 KABUL TİE Granger nedeni değildir TKD`nin 1,56978 0,2327 KABUL TKD Granger nedeni değildir TİE`nin 4,78085** 0,0201 RED HÜE Granger nedeni değildir BÜE`nin 3,76890** 0,0408 RED BÜE Granger nedeni değildir HÜE`nin 0,86237 0,4373 KABUL TİE Granger nedeni değildir BÜE`nin 4,69705** 0,0213 RED BÜE Granger nedeni değildir TİE`nin 6,62688*** 0,0062 RED TİE Granger nedeni değildir HÜE`nin 0,70411 0,5064 KABUL HÜE Granger nedeni değildir TİE`nin 2,39873 0,1165 KABUL

Not: ** ve *** sembolleri sırasıyla %5 ve %1 anlam düzeylerini ifade etmektedir. Gecikme uzunluğu AIC bilgi kriterine göre 2 olarak seçilmiştir.

120

Çizelge 3.15`de yer alan sonuçlara bakıldığında bitkisel üretim endeksinden (BÜE) tarımsal sera gazı emisyonlarına doğru tek yönlü nedensellik ilişkisinin olduğu görülmektedir. Bu sonuç, Azerbaycan`da 1992-2018 dönemi boyunca, tarımsal sera gazı emisyonlarını etkileyen diğer faktörler sabitken, BÜE`nin tarım kaynaklı sera gazı emisyonlarını etkileyen faktörlerden biri olduğunu göstermektedir. Sonuç itibariyle, temel hipotez olan “BÜE tarımsal sera gazı emisyonlarının Granger nedeni değildir”

hipotezi %1 anlamlılık düzeyinde reddedilmiş ve BÜE tarımsal sera gazı emisyonlarının nedeni olarak kabul edilmiştir. Hayvansal üretim endeksi değişkeni ile tarımsal sera gazı emisyonları arasında çift yönlü Granger nedensellik ilişkisi bulunmuştur. Diğer bir ifadeyle, HÜE ile tarımsal sera gazı emisyonları birbirini etkilemektedir. Çeşitli çalışmalar hem BÜE hem de HÜE ile sera gazı emisyonları arasındaki bu tür nedensellik ilişkisini desteklemektedir (Sarkodie ve Owusu 2017, Chandio ve ark. 2020, Leitao ve Balogh 2020). Ayrıca, bitkisel üretim endeksi ile hem tarımsal katma değer hem de tarımsal ihracat endeksi arasında çift yönlü nedensellik ilişkisi bulunmuştur. Bir diğer sonuç ise hayvansal üretim endeksinden hem bitkisel üretim endeksine hem de tarımsal katma değere doğru tek yönlü nedensellik ilişkisinin olmasıdır. Sonuç olarak, hem bitkisel üretim endeksi hem de hayvansal üretim endeksindeki artışlar tarımsal katma değeri artırmaktadır. Bu ise, Azerbaycan için tarım sektörünün GSYİH`nın içindeki payının yükselmesi anlamına gelmektedir. Fakat, BÜE ve HÜE değişkenlerindeki artışların tarımsal sera gazı emisyonlarını artırdığı unutulmamalıdır. Bu nedenle, BÜE ve HÜE`ni negatif yönde etkilemeden tarımsal sera gazı emisyonlarının azaltılması için politikaların geliştirilmesi gerekmektedir.

Hem tarımsal katma değer hem de tarımsal ihracat endeksi değişkenleri ile tarımsal sera gazı emisyonları arasında her hangi bir nedensellik ilişkisine rastlanmamıştır. Bu da TKD ve TİE değişkenleri ile ilgili “TKD tarımsal sera gazı emisyonlarının Granger nedeni değildir” ve “TİE tarımsal sera gazı emisyonlarının Granger nedeni değildir” şeklinde kurulmuş temel hipotezlerin kabul edildiği anlamına gelmektedir.

Sonuç olarak hem tarımsal girdi değişkenleri hem de tarımsal makro gösterge değişkenleri için yapılmış olan Granger nedensellik analizinin sonuçları ARDL, FMOLS,

121

DOLS ve CCR eşbütünleşme test sonuçları ile benzerlik göstermekte ve onları destekler niteliktedir.