❖ Erime ve çözülmeyle meydana gelir.
❖ Günümüzde yıllık sıcaklık farkı azdır.
❖ Yıllık yağış miktarı oldukça fazladır.
❖ Dünyada ekvator çevresi ( 0 °) Amazon ve Kongo havzaları 60 ° Enlemi Batı Avrupa kıyıları(İngiltere, Hollanda, Almanya) Muson Asyası (Hindistan, Pakistan, Çin, Japonya)
❖ Türkiye ise Karadeniz kıyıları Marmara, Ege ve Akdeniz kıyıları görülür.
❖ Kimyasal çözünmede toprak oluşumu daha hızlıdır.
Örnek:Küp şekeri elle parçala yavaş olurken(Fiziksel ufalanma), suda çabuk erir(Kimyasal çözülme)
ORGANİK(Biyolojik) ÇÖZÜNME
Bitkilerin ağaçların kökleri vasıtasıyla kaya ve taşlar çatlaması ve parçalanmasıyla meydana gelir.
Toprak Oluşumunda Etki Eden Faktörler
1. İklim etkisi: toprak oluşumunda en etkili faktördür. Çünkü iklim fiziksel ya da kimyasal çözünmenin çeşitlerini belirtir.
2. Ana kayanın etkisi: toprak örtüsünün temelinde hangi kayaç yapısı var ise toprak onun rengini alır. Killi, kumlu, tuzlu veya kireçli olan ana kaya toprağında bu özellikleri almasına neden olur.
3. Zaman etkisi: toprak oluşumunda s adı verilir. Gerekli koşullardan biride zamandır. Çünkü 1 cm kalınlığındaki toprak için en az 100-150 yıl gereklidir.
4. Yer şekilleri etkisi: yer şekilleri içerisinde eğim önemli bir etmendir. Çünkü arazinin engebeli veya düz olması hem toprak kalınlığını hem de oluşumunu etkiler.
Buna göre eğimli yamaçlarda toprakta ince iken düz yerlerde kalındır.
5. Canlıların etkisi: toprak içresindeki bitki ve hayvan atıklarına humus adı verilir.
Humus fazla ise toprak verimlidir.
Toprağın katmanları(HORİZON): Toprağın 4 katmanı vardır:
A. Ekim Dikim Katı: Tarım faaliyetleri yapılır. Humusça zengindir.
B. Birikme katı: Minerallerin toplandığı kattır.(Tuz-Kireç)
C. Ayrışma katı: Ana kayadan ayrılan iri taneli malzemeler bulunur.
D. Anakaya katı: Ayrışmamış iri bloklar bulunur.
a. Nemli bölge toprakları 1. Halomorfik Toprak 1. Alüvyon 1. Laterit 2.Hidromorfik Toprak 2. Lös 2. Terra-Rossa(Kırmızı Akdeniz) 3. Kalsimorfik Toprak 3. Moren 3. Kahverengi Orman Toprakları a. Vertisoller 4. Kolüvyal 4. Podzol (Grimsi) Toprak b. Rendzinalar 5. Litosoller 5. Tundra Toprağı 6. Regosoller
b. Kurak bölge toprakları 1. Açık kahverengi Step Topraklar 2. Çernezyom (Kara) Topraklar 3. Çöl Toprağı
A. ZONAL TOPRAKLAR
❖ Yerli toprak adıda verilir
❖ İklim sonucunda oluşmuşlardır
❖ Zonal toprakların (horizon) katmanları vardır.
a. Nemli bölge toprakları 1.Laterit topraklar
❖ Sıcak nemli iklim bölgelerinde görülür.
❖ Geniş yapraklı ormanlar altında gelişmiştir.
❖ Humusça zengin iken yağış ve yıkanmadan dolayı fakirleşmiştir.
❖ Dünyada ekvator çevresinde (Amazon ve Kongo) Endonezya çevresinde görülür.
❖ Türkiye’de ise Doğu Karadeniz’de Rize çevresinde görülen killi, kırmızımsı topraklardır.
Laterit topraklar Terra -Rossa topraklar 2.Terra-Rossa (Kırmızı-Akdeniz)
❖ Akdeniz ikliminin karakteristik toprağıdır.
❖ Toprak, içerisinde bol miktarda demir oksit bulunduğu için toprağın rengi kırmızımsıdır.
❖ Bu topraklar “Turunçgil-Zeytin” tarımı için oldukça elverişlidir.
❖ Dünyada Akdeniz’e komşu olan ülkelerde (Yunanistan-İtalya-ispanya-Fransa-Fas-Tunus-Cezayir gibi) görülür.
❖ Türkiye’de ise Akdeniz kıyıları ve ege kıyılarında görülür.
3.Kahverengi Orman toprakları
❖ Ilıman ve nemli iklim bölgesinin toprağıdır.
❖ Karışık yapraklı ormanlar altında gelişir.
❖ Humus bakımından oldukça zengindir.
❖ Tarım için elverişli topraklardır.
❖ Dünyada Batı Avrupa ülkelerinde (İngiltere, Hollanda, Almanya, Belçika) gibi ülkelerde görülür.
❖ Türkiye’de ise Karadeniz, Ege ve Marmara gibi ormanlık alanlarda fazla olduğu yerlerde görülür.
4.Podzol (Grimsi) topraklar
❖ Soğuk ve nemli iklim bölgelerinin topraklarıdır.
❖ Toyga ormanları adı verilen iğne yapraklı çamların altında gelişir.
❖ Humusça çok zengin iken yağış ve yıkanmaya bağlı olarak fakirleşerek verimsiz hale gelmiştir.
❖ Dünyada: Kanada, Sibirya (Rusya), ve İskandinavya (İsveç, Norveç, Finlandiya), ülkelerinde Türkiye’de ise batı Karadeniz, Zonguldak çevresinde görülür.
5.Tundra topraklar
❖ Kutup altında tundra iklim bölgelerinde görülen topraktır.
❖ Yılın 10 ayı boyunca toprak don haldedir. İki ay boyunca yazın toprak yüzeyi çözülerek bataklık halini alır.
❖ Tarım için elverişli değildir. Dünyada Kanada’nın kuzeyinde Rusya’nın kuzeyinde Grönland’ın güneyinde görülür. Türkiye’de görülmez.
B. Kurak bölge toprakları
1. Açık Kahverengi Kestane Rengi Step (Bozkır) Toprakları
❖ Karasal iklim topraklarıdır.
❖ Yağış azlığı ve buharlaşma nedeni ile toprak içinde “tuz ve kireç” oranı oldukça fazladır.
❖ Tahıl tarımı için oldukça elverişlidir.
❖ Dünyada orta kuşak karalarının denizden uzak iç kesimlerde oldukça yaygındır.
❖ Türkiye’de ise iç Anadolu bölgesi (Konya) güney doğu Anadolu bölgesi (Şanlıurfa) ve Marmara bölgesi (Trakya-ergene havzası ) Edirne, Tekirdağ çevresinde yaygındır.
2. Çernezyom (Kara) topraklar
❖ Sert karasal iklimin görüldüğü yerlerin topraklarıdır.
❖ Uzun boylu çayır, ve mera adı verilen otlaklar altında bulunduğu için humus bakımından zengindir.
❖ Humusça zengin olduğu için rengi koyudur. Dünyanın en verimli topraklarıdır.
❖ Çernezyom topraklarının bulunduğu yerlerde iklim şartları aşırı soğuk, sert uzun ve don olaylı geçmesinden dolayı bu topraklar çok kullanılmaz.
❖ Dünyada Sibirya (Rusya) çevresinde görülür.
❖ Türkiye’de doğu Anadolu bölgesinde (Erzurum, Kars, Ardahan) çevresinde görülür.
3. Çöl toprağı
❖ Çöliklimitopraklarıdır.
❖ Toprak içerisinde tuz ve kireç oranı fazla olmasından dolayı tarım yapılamaz
❖ Dünyada sahra çölü, Arabistan çölü, Orta Asya çölleri oldukça yaygındır.
UYARI: Dünyada çöl olmayan tek kıta Avrupa kıtasıdır.
Türkiye’de şiddetli karasallıktan dolayı çölleşmeler görülür.
Örneğin Konya, Karapınar, Tuz gölü çevresinde ve Şanlıurfa çevresinde görülür.
B. İNTRAZONAL TOPRAKLAR
❖ Anakara ve yer şekillerine bağlı olarak oluşan topraklardır.
❖ Bu topraklar A ve C horizonları (katmanları) vardır.
a- Halomorfik topraklar
- Sodalı toprak: Van gölü çevresinde görülür - Tuzlu Toprak: Tuz gölü çevresinde görülür
❖ Tarım için elverişli değildir.
b- Hidromorfik topraklar
➢ Sulu ve bataklık topraklardır.
➢ Taban suyu seviyesi yüksek olan yerlerdeki verimsiz topraklardır.
c- Kalsimorfik topraklar
- Killi ve Kireçli topraklardır. 2’ye ayrılırlar;
1.Vertisoller (Dönen Toprak)
Eski göl tabanlarında killi toprakların bulunduğu yerdeki önemli topraklardır. Yaz aylarında kuraklığa bağlı olarak toprak yüzeyi çatlar ve derin yarıklar meydana gelir. Yüzeyde
meydana gelen aşınma sonucu çatlaklar arasında biriken topraklar nemli ve yağışlı
dönemlerde şişerek tekrar yüzeye çıkarlar. Böylece toprak olduğu yerde yer değiştirdiği için dönen toprak anlamına gelen “vertisol” denir. Ülkemizde en çok Marmara bölgesi, Trakya, Edirne ve Tekirdağ çevresinde görülür. Anadolu’da Taş doğuran veya kara kepir adıyla anılır.
2. Rendzinalar
Yumuşak kireç taşlarının bulunduğu arazilerde oldukça yaygındır. Toprağın üst kısmı gri ve kahverengi toprakla kaplıyken alt kısımları beyaz kireç taşlarıyla kaplıdır. Verimsiz
topraktır. Ülkemizde en çok Akdeniz bölgesinde görülür.
C. AZONAL TOPRAKLAR
❖ Taşınmış topraklar
❖ Dış kuvvetler tarafından (Akarsu,Rüzgar,Buzul) taşınarak biriktirmesi sonucu oluşur
❖ Azonal toprakların horizonları (katmanları) yoktur.
❖ Mineralce zengin olan topraklardır.
❖ Tarım için en verimli topraklardır.
❖ Bu topraklar bir yerin hakkında bilgi vermezler a-Alüvyon Topraklar
Akarsu tarafından taşınarak biriktirilen verimli topraklardır. Birikme yerine göre bu topraklar:
1. Delta ovası: Çukurova, Bafra, Çarşamba, Gediz ovaları 2. Dağ eteği ovası: Bursa ovası (Uludağ)
3. Dağ içi ovası: Muş, Iğdır ovası
4. Taban seviyesi ovası: Adapazarı (Sakarya) ovası 5. Göl tabanlı ova: Konya ovası
Delta Ovası Dağ içi ovası
b- Kolüvyal Topraklar
Akarsular veya Sel sularının taşıdıkları iri taneli “çakıl veya kumları” Dağların eteğinde eğimlerin aniden azalması sonucu biriktirmesiyle oluşan topraklardır.
c- Litoseller
Akarsular veya Sel sularının aşındırması sonucu taşıdıkları taşlı veya kayalı topraklardır.
d- Regasoller
Volkanik arazide aşındırma sonucu oluşmuş “Volkanik- Kumlu” topraklardır. Nevşehir peribacaları çevresinde oldukça yaygındır.
e- Lös topraklar
Rüzgâr tarafından aşındırılan ve taşınarak biriktirilen ince taneli verimli topraklardır.
Dünyanın en büyük “Lös” depoları Çin’de bulunur. Türkiye’de ise Konya, Karapınar, Tuz gölü çevresi ile Şanlıurfa çevresinde görülür.
f- Moren (buzul taşı) toprakları
Buzullar tarafından aşındırılan malzemelerin zamanla birikmesi sonucu oluşmuş verimli topraklardır. Dünyada “Kanada, Sibirya (Rusya), Grönland,” gibi Kutup bölgelerinde görülür.
Türkiye’de ise yükseltiye bağlı olarak “Ağrı dağı, Kaçkarlar ve Hakkari dağlarının yüksek zirvelerinde azda olsa görülür.
UYARI: Topraklar Cam, Seramik, Porselen, Tuğla, Kiremit, Çanak, Çömlek, Çimento ve beton sanayisinin hammaddesidir.
İKLİM VE BİTKİ ÖRTÜSÜ İLİŞKİSİ
İklim ile bitki toplulukları arasında sıkı bir ilişki vardır. Kutup iklimi haricinde diğer bütün iklimlerin kendine has karakteristik bitki örtüsü vardır. Farklı bölgelerdeki benzer iklim varlığını benzer tabii bitki örtüsü kanıtlar. Bitki örtüleri yer şekillerinden dolayı, yeryüzünde aralıksız kuşaklar oluşturamazlar.
Ancak, genel olarak Ekvator'dan kutuplara doğru, geniş yapraklı ormanlar, karışık ormanlar ve iğne yapraklı ormanlar, şeklinde kuşaklar meydana gelmiştir. Sıcaklık ve nem, bitki hayatını doğrudan etkiler. Yükseklere çıkıldıkça sıcaklık ve nem oranı azalır. Buna bağlı olarak bitki örtüsü de seyrekleşir. Belirti bir yükseklikten sonra cılızlaşır ve doğal olarak ortadan kalkar. Bir yamaca düşen yağış miktarı aynı ise, yükseldikçe bitki örtüsündeki değişme sıcaklık azalmasıyla ilgilidir. Ancak, sıcaklık şartları aynı ise, farklılaşma nem miktarının değişmesiyle ilgilidir.
Yükseklere çıkıldıkça bitki toplulukları, geniş yapraklı orman, karışık ormanlar, iğne yapraklı ormanlar ve dağ çayırları şeklinde kuşaklara ayrılır.
Dağların Güneş'e bakan yamaçlarında bitkilerin olgunlaşma süreleri daha kısadır. Ormanın ve ağacın yetişme sınırı daha yüksektir.
BİTKİLER
Bitkiler iklim toprak özelliği ve yer şekillerine bağlı olarak 3.e ayrılır.
1. AĞAÇ FORMASYONU (ORMAN) a. Geniş Yapraklı Ormanlar
❖ Sıcak ve Nemli iklim bölgelerinde görülür.
❖ Kestane, Gürgen, Palamut, Meşe, Ihlamur, Kayın, Dişbudak vb.
❖ Ekvator (Amazon-Kongo-Endonezya) çevresi
❖ Muson Asyası (Güney doğu Asya)çevresinde görülür ancak kışın yapraklarını dökerler.
❖ Karadeniz, Doğu Karadeniz( Rize çevresi).
b. İğne Yapraklı ormanlar
❖ Soğuk ve Nemli iklim bölgelerinde görülür.
❖ Çam türleri: Sarıçam, Karaçam, Kızılçam, Ladin, Köknar, Ardıç, Servi vb..
❖ Tayga ormanları: Kanada-Rusya
❖ Karadeniz bölgesi- Batı Karadeniz, Zonguldak çevresi
c.Karışık Yapraklı Ormanlar
❖ Ilıman ve Nemli iklim bölgelerinde görülür.
❖ Geniş yapraklı ve İğne yapraklı orman vardır.
❖ Dünyada Orta Kuşak, Ilıman Okyanus, Batı Avrupa (İngiltere, Hollanda, Almanya )
❖ Türkiye’de kıyı bölgeleri ve tüm bölgelerin dağlık yüksek yerlerde görülür
ENLEM’ e bağlı olarak sıcaklık değişimi YÜKSELTİ’ye bağlı olarak sıcaklık değişimi
UYARI: Ormanların Alt Sınırını: Yağış, Üst Sınırını: Sıcaklıkbelirler.