Kentsel Tasarım ve Tanımı Üzerine Özel Görüşler

Genelde akademik ve mesleki çevrelerce kentsel tasarımın ne olduğuna ilişkin kesin bir görüş birliği yoktur. Kentsel tasarımı, konunun ana disiplinleri olarak algılanan mimarlık ve planlama disiplinlerinden ayırmaya yönelik çoğunlukla birbirleriyle

12

çelişkili açıklamalar ortaya konmakta veya bu kavramsal açıklamaları yansıtan ayrıntılı parametreler sıralanmaktadır (Şanlı, 2014).3

Bu bağlamda, Pittas’a (1980) göre sıralanan tanımlayıcı parametreler arasında:  Kamusal boyut,

 Uzun erim,

 Tasarımı dikte etmek yerine kolaylaştırmak,  Anonim tasarım,

 Toplumsal müşteri,

 Üç boyutun vurgulanması parametreleri öne çıkmaktadır (Pittas, 1980’den aktaran, Şanlı, 2000).

Bartholomew’e (1982) göre kentsel tasarımı açıklayan kavramlar:

 Kentsel tasarım, kentsel (urban) çevrede (context) gerçekleştirilir,  Kentsel tasarım, özel / kamusal mekân tasarımıdır,

 Büyük ölçekte mimarlık,

 Geniş kapsamda tanımlanan mimarlık,

 Kent planlamanın fiziksel düzenleme yönüdür,

 Bağımsız yeni bir meslektir (Bartholomew 1982’den aktaran, Şanlı, 2000). Bu görüşlerden de anlaşılacağı üzere “Context” kavramı, yalnızca kentsel tasarım için değil, her tür tasarım için önemli ve gereklidir. Ancak, çevre vurgusu, kenti biçimlendiren sosyo-ekonomik boyutlara da dikkat çekmektedir. Kamusal (sivil) mekân vurgusu pek çok tasarımcı için sınırlayıcı etkiye sahip olsa da bu vurgu, toplumsal sanat olarak mimarlığın bilinçli kamusal sanat vurgusunu sağlar.

Genel anlamda büyük ölçekli tasarımlar küçük ölçekli tasarımlara genel bir çerçeve oluştursa dahi, tasarımda ölçek, ayırıcı değildir. Burada mimarlığa ilişkin temel bir eleştiri getirilmektedir. Kişi, sabah kaşık akşam şehir tasarlayamaz. Kentsel tasarımcı genel çerçeveyi, sosyo-ekonomik-politik boyutları ile ortaya koymak durumundadır. Bir görüşe göre kentsel tasarım, kentsel planlamanın yeni adıdır. Zira geçmişte sosyo- ekonomik-politik konuların tasarım sonuçlarıyla mimarlık sahası ilgilenirken, günümüzde ise planlama disiplini ilgilenmektedir.

3 _{Kentsel Tasarım ve Tanımına İlişkin bu bölüm Prof. Dr. Halil İbrahim Şanlı, (basılmamış) “Kentsel}

13

Profesyonel, özgür, yetkin, oda kuralları, niteliklilik gibi kavramlar henüz tam yerleşmemiştir. Tüm bu hususlar dikkate alındığında, kentsel tasarımın ne olduğu ve tam olarak neyi ifade ettiği hususunda bile kesin bir görüş birliği ve anlayış geliştirilememiştir. Kentsel tasarım yeni bir uygulama ya da meslek alanı olarak görülmemiş; bunun yerine söz konusu kavramın mimarlık ve/veya planlama disiplinleri dâhilinde geliştirilmesi öngörülmüştür. Bartholomew (1982)’e göre tüm bu kavramlar, kentsel tasarıma açıklık ya da tanım getirmek yerine, amaç ve kapsamını belirlemektedir. Bu durumu gözeterek Bartholomew, kentsel tasarımın daha net tanımı için bazı kriterler önermiştir. Bu kriterleri şu şekilde sıralayabilmek mümkündür: yapay çevrenin tasarımı açısından özel / kamusal ayırımına gidilmemeli; kentsel ortam (context) olgusu, kırsal, yarı kentsel (suburban) ve kentsel çevre olarak bölümlere ayrılmamalı; bir kentsel tasarım projesinin ölçüsü, ölçeği ya da karmaşıklığı çerçevesinde tanımlanmamalı; kentsel tasarım, takip edilen süreç ve / veya yöntemle tanımlanmamalı ve kentsel tasarım, yerleşmiş disiplinler (mimarlık–kent planlama) arasında bir pozisyon olarak tanımlanmamalıdır. Bu görüşler çerçevesinde Bartholomew (1982), kentsel tasarımı; “kentsel tasarım, büyük kent parçalarını özellikli yapı ve tamamlayıcı aksesuardan ayırmadan genel düzeyde tasarlama sanatıdır” şeklinde tanımlamıştır (Bartholomew 1982’den aktaran, Şanlı, 2014). Kentsel tasarım için halen kesin bir tanımlama yapılamamakla birlikte bu kavramı; kent içinde yaşayan bireylerin refah seviyelerinin yükseltilmesi amacıyla kurumsal mekanizmalar tarafından alınan mekânsal/tasarımsal kararların tümü olarak ifade edebilmek mümkündür. Diğer bir ifade ile kentsel tasarım; kent yapım süreci, olgusu, kenti tasarlama süreci, zaman içinde kenti biçimlendiren önemli tercihlere ilişkin kuralların ortaya konulması ve kent olgusunun yaratılması ve yenilenme süreci olarak tarif edilmektedir.

Charles H. Brewer (1980), kentsel tasarım kavramına ilişkin çeşitli belirleyici parametrelerden (boyutlardan) söz etmektedir. Bu belirleyici parametreler: kamusal boyutu olan tasarım, uzun erim tasarım öngörüsü, kesin olmayan bir ürün niteliği taşıma, değişim ortamı sağlama ve zorlamama, anonim bir ürün sağlama, çoğulcu müşteri (kamusal / özel kurumlar) ve üç boyutlu mekânsal forma odaklanmadır. Söz konusu belirleyici parametreler dikkate alındığında kentsel tasarım olgusunun bir kent planı olgusu gibi olmadığı görülebilmektedir. Bu bağlamda kentsel tasarım: kentsel bir ortam içinde tasarım, kamusal bir mekânda tasarım, büyük ölçekte mimari tasarım,

14

geniş çerçevede tanımlanmış mimarlık, kent planlamanın fiziksel yanı ile mimarlık ve kent planlama arasında ayrı bir meslek olarak tanımlanabilmektedir. Buna karşın, Charles H. Brewer’a göre bu hususlar, kentsel tasarımın amaç ve kapsamına işaret etmektedir. Kentsel tasarım için yapılan bu belirgin tanımda yönlendirici kriterlere dikkat çekilmektedir. Bu kriterler kapsamında kentsel tasarım için yapılan herhangi bir tanım, kamusal olduğu kadar özel mülkiyeti de ilgilendirir. Kentsel tasarım, kentsel olduğu kadar kırsal ve yarı kırsal (suburban) ortamların tasarımını da öngörür. Kentsel tasarımın kapsamı, projenin büyüklüğü, ölçeği ve kompleksliğinden bağımsız olup uygulanan yöntem ve süreç bağlamında belirginlik kazanacak bir yapıya sahip değildir. Diğer taraftan kentsel tasarımı, tasarım ve planlama disiplinleri arasında bir konumla tanımlamak da mümkün değildir.

Kentsel tasarım olgusunun mesleki niteliği ve kapsamı ele alınırken temelde iki ana ayrım bulunmaktadır: (1) kentsel tasarımın oturmuş geleneksel mesleklere göre yeri ve pozisyonu (büyük ölçekte mimarlık, ana hatları ile tanımlanmış mimarlık), (2) kentsel planlamanın fiziksel yönü, mimarlık ve kentsel planlama arasında yer alan ayrı bir meslek. Buna karşın, söz konusu görüşleri reddederek kentsel tasarımın; mimarlık, planlama ve kentsel imar olguları etrafında birleşen, kent ve kırsal alan tasarımını ve imarını bütünleştiren temel bir disiplin olduğunu savunan uzmanlar da bulunmaktadır. Bu görüşler bağlamında; kentsel tasarımın bir bilim dalı olduğunu ifade eden görüşün temelinde; önerilen gelecek imajının geçerliliğinin ve olabilirliğinin ardışık olarak test edilebilirliği bulunmaktadır. Lynch (1980) kentsel tasarımı sanat olarak görmekte; Robertson (1982) ise kentsel tasarımı bir disiplin olarak görmektedir. Kentsel tasarımın bir disiplin olduğunu öneren görüşe göre, kentsel tasarıma, kent ve kırın planlama, tasarım ve imarını birbirleriyle bütünleştirip bağlayan hayati bir disiplin gözüyle bakılmaktadır. Llewelyn-Davies (1980) ise kentsel tasarımı aktivite olarak kabul eder. Bu yönüyle, kentsel tasarımı mimarlık ve planlama arasında “gri zon”daki aktivite şeklinde algılar. Barnett (1974) ise kentsel tasarımın, mimarlık ve planlama meslekleri arasındaki boşluğu dolduran bir eylem biçimi olduğunu ifade eder. Söz konusu görüş ayrılıkları dikkate alındığında, bu kavramsal/tanımsal belirsizlik ve karışıklıklar arasında kentsel tasarım tanımına ilişkin şu önermeler yapılmaktadır: yapılı çevrenin özel ve kamusal ayrımı yapılmamalı, kırsal-kentsel ayrımı yapılmamalı, kentsel tasarım kapsamı bağlamında büyüklük, ölçek ve kompleksiteyi

15

önemsememeli, kentsel tasarım, yöntem veya uygulanan süreç bağlamında belirlenmemelidir (Pittas, 1980’den aktaran, Şanlı, 2000).

Kısaca özetlenecek olursa, tüm bu görüş ve önermeler çerçevesinde kentsel tasarım; yapılı çevrenin büyükçe parçalarını, tek tek ve ayrıntılı olarak tasarlamadan önce genel bir düzeyde tasarlama sanatıdır (Bartholomew, 1982’den aktaran, Şanlı, 2014).