Kurtuluş Savaşı’nın zaferle sona ermesini takiben Mustafa Kemal, düşünce ve hedeflerini artık açık olarak ifade etmeye başlamıştır. Şöyle ki, Kemalizm’in “Altı Ok”undan bazılarının çekirdeğini oluşturan “umde”ler ilk defa Mustafa Kemal’in 8 Nisan 1923 tarihli “Seçim Dolayisiyle Millete Beyanname”sinde yer almıştır. 1.umdeye göre “Hakimiyet bilakaydi şart milletindir. İdare usulü hallin mukadderatını bizzat ve bilfiil tedvir etmesi esasına müstenittir. Milletin hakiki ve yegâne mümessili (Türkiye Büyük Millet Meclisi)dir. Türkiye Büyük Millet Meclisi haricinde hiçbir fert, hiçbir kuvvet ve hiçbir makam mukadderatı milliyeye hakim olamaz. […]”48 2. madde, saltanatın kaldırılması ve hâkimiyetin TBMM’nin “şahsiyeti maneviyesinde mündemiç” olmasına yönelik kararın “layetegayyer düstur” ve hilafetin
44 Akyol, T.: Ama Hangi Atatürk, 6. Baskı, İstanbul 2012, s. 37.
45 Konak, İ.: Rus Devrimi ve Mustafa Kemal Rus İç Savaşı (1918-1922) Döneminde Türk-Bolşevik
İlişkileri, İstanbul 2017, s. 386.
46 Bu söylemle ilgili ayrıntılı bilgi için bkz. Koloğlu, O.: Mazlum Milletler Devrimleri ve Türk Devrimi,
İstanbul 2004.
47 Atatürk (Nutuk-I), s. 20, 22. 48 Atatürk (SD-IV) s. 516.
18
“istinatgahı”nın BMM olduğuna ilişkindir. Takip eden umdeler asayişin, adaletin sağlanmasıyla, ekonomi, eğitim, sağlık, askerlik gibi alanlarda yapılacaklarla ilgili olup ilke niteliğinde değildir.49 9. umdenin ilk cümlesi özel sektörün himayesini de kapsayan devletçilik ilkesinin habercisi gibidir: “Harap olan memleketimizin süratle tamir ve ihyası zımnında devletçe ittihaz olunacak tedabirden başka inşaat ve tamirat için yer yer şirketler teşekkülü teşvik ve temin ve ferdi teşebbüsleri himayeye medar olacak ahkâm vazolunacaktır.50” Umdenin şu cümlesi, başta milliyetçilik olmak üzere
diğer bazı ilkelerin unsuru olan tam bağımsızlığa ilişkindir: “Sulh hakkındaki noktai nazarımız: mâli, iktisadi, idari istiklâlimizi behemehal temin etmek şartile sulhün iadesine çalışmaktır. […]51” Beyannamenin girişinde, “iktisadi tekemmülâtı temin, her nevi teşkilâtımızı itmam ve ikmal ve bu suretle mülkü milleti refaha nail etme” amacını gerçekleştirmek için bir Halk Fırkası’nın kurulacağı ifade edilmiştir.52
Halk Fırkası (HF) 9 Eylül 1923’te kurulmuştur. HF, BMM’nin Nisan 1923’te yapılan İkinci Dönem seçimlerine Anadolu ve Rumeli Müdafa-i Hukuk Cemiyeti olarak girerek seçimleri kazanmış ve seçimlerden sonra parti tüzüğü, Cemiyet’in temsilcilerinin meclis grubu olarak yaptıkları toplantıda kabul edilmiştir.53 HF’nin kuruluşundan kısa bir süre sonra 29 Ekim 1923’te Cumhuriyet ilan edilmiş, TBMM Reisi Gazi Mustafa Kemal Paşa Türkiye Cumhuriyeti’nin ilk cumhurbaşkanı seçilmiştir. 20 Kasım 1923’te de Parti, ARMHC teşkilatını üzerine almıştır. “Halk
49 Atatürk (SD-IV), s. 517-518. 50 Atatürk (SD-IV), s. 518. 51 Atatürk (SD-IV), s. 517-518. 52 Atatürk (SD-IV), s. 516.
53 Aydemir Ş.S., Tek Adam Mustafa Kemal Üçüncü Cilt (1922-1938), 9. Baskı, İstanbul 1985, s. 456;
ARMHC’nin Halk Fırkası’na intikal edeceği 1923 Seçim Beyannamaesi’nde ifade edilmiştir; Atatürk (SD-IV), s. 516.
19
Fırkası” adı da Recep (Peker) Bey’in önerisi üzerine 10 Kasım 1924’te “Cumhuriyet Halk Fırkası (CHF)” olarak değiştirilmiştir.54
Kemalizm’in bazı ilkelerine HF’nin 1923 Nizamnamesi’nin girişinde “Umumi Esaslar” başlığı altında yer verilmiştir. 1. maddeye göre “milli hâkimiyetin halk tarafından ve halk için icrasına rehberlik etmek ve Türkiye’yi asri bir devlet haline yükseltmek” HF’nin amaçları arasındadır. Böylece halkçılık ve cumhuriyetçilik ilkelerinin unsurlarından olan milli egemenliğin yanında inkılâpçılık ilkesi de vurgulanmıştır. 2. maddede “Halk fırkası nazarında halk mefhumu, herhangi bir sınıfa münhasır değildir.55” denilerek halkçılık ilkesinin bir başka bileşeni dile getirilmiştir.
Takip eden maddelerdeki ilkeler Fırka üyeliğine, reisin seçimine, umumi esasları gösteren maddelerin değiştirilme usulüne ilişkindir.56 20 Nisan 1924’te kabul edilen Anayasa’da “umde” şeklinde formüle edilmiş herhangi bir konuya yer verilmemiştir. Öte yandan ulus devleti kurmaya çalışan temsilcilerin kendi milletlerinin çıkarlarına aykırı hareket etmeyeceklerine duyulan güvenden dolayı 1924 Anayasası’nda güçler arası kontrol mekanizmalarına ve 1920’lerde zaten çok popüler olmayan başlangıç bölümüne gerek duyulmamıştır.57
CHF’nin 15-23 Ekim 1927’de toplanan 2. Büyük Kurultayı’nda kabul edilen Nizamname’de umumi ilkeler yine yedi madde halinde ve aynı başlık altında yer almaktaysa58 da Kemalizm’in ilkeleri artık belirginleşmeye başlamıştır. 1. maddede
54 Ayşe Güneş Ayata’dan aktaran Bilâ Hikmet, CHP Tarihi 1919-2009, İstanbul 2008, s. 39. Bu kararın
ardında “Cumhuriyet” kelimsini muhalefete kaptırmamak isteği olduğu iddia edilmiş, buna kanıt olarak da Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası’nın söz konusu kararın alınmasından 7 gün sonra (17 Kasım) kurulduğu belirtilmiştir; Öncel, N.C., Halk Fırkası neden CHP oldu?, Hürriyet, 10 Eylül 2016.
55 Erdoğan, A.: CHP Tüzükleri Dünü Bugünü 1923-2000, Ankara 2000, s. 305. 56 Erdoğan, A. (CHP Tüzükleri), s. 305.
57 Sevinç, M.: Anayasnın Başlangıç İlkeleri, Demokratik Anayasa Görüşler ve Öneriler, Haz. Ece
Göztepe, Aykut Çelebi, İstanbul 2012 s. 62-63.
20
Fırka’nın “cumhuriyetçi, milliyetçi, halkçı ve siyasi” bir cemiyet olduğu hükme bağlanmış, 2. maddede cumhuriyetin milli egemenliği en iyi şekilde gerçekleştiren devlet şekli olduğu belirtilmiştir. 3. maddede ise inkılapçılık ve laiklik özdeşliği kurulmuş ancak laiklik sözcüğü kullanılmamıştır. Bu maddeye göre “[…] milletin, […] bicümle kavanin, teşkilat ve ihtiyacatını müsbet ve tecrübevi ilim ve fenlerin muasır medeniyete bahş ve temin ettiği esas ve eşkâle tevfikan tahakkuk ettirmeği, yani devlet ve millet işlerinde din ile dünyayı tamamen birbirinden ayırmayı en mühim esaslarından addeyler.59” 4. maddede halkçılığın esaslarından birisi olan sınıfsız
toplumdan, 5. maddede ise kültür birliğine dayalı millet anlayışından ve Türk dili ile kültürünün geliştirilmesinden bahsedilmiştir. 6. maddeye göre Fırka’nın Reisi Gazi Mustafa Kemal Paşa Hazretleri olup 7. maddeye göre de bu esaslar değiştirilemez.60 Mustafa Kemal bu programda umdelerin ana hatlarıyla açıklandığını, bunların uygulamaya yönelik olduğunu, pratiğin teoriden önce geldiğini Nutuk’ta vurgulamıştır.61 Mustafa Kemal, gene Nutuk’ta Kemalizm’in bazı unsurlarını “milli siyaset” olarak nitelendirilerek şu şekilde ifade etmiştir: Milli siyaset dediğim zaman, kastettiğim mana ve medlûl, şudur: Hudud-ı milliyemiz dahilinde, her şeyden evvel kendi kuvvetimize müsteniden muhafaza-i mevcudiyet ederek millet ve memleketin hakiki saadet ve umranına çalışmak… Alelıtlak tul-i emeller peşinde milleti işgal ve ızrar etmemek… Medenî cihandan, medenî ve insanî muameleye ve mütekabil dostluğa
59 Erdoğan, A. (CHP Tüzükleri), s. 23. 60 Erdoğan, A. (CHP Tüzükleri), s. 23-24.
61 Atatürk (Nutuk-II), s. 956; Atatürk’ün Nutuk’taki ifadelerini farklı bir bakış açısıyla değerlendiren
Taha Parla’ya göre Atatürk bu sözleriyle CHP’nin ilk programının uygulamaya yönelik, radikal reformist ve kalkınmacı nitelikte olduğunu ifade etse de bu, Kemalizm’in ideolojik değil pragmatik olduğunu göstermez. Atatürk, programın “teorik ayrıntıları yaldızlayan bir kitap olmadığını”, “pragmatik” olduğunu belirtirken kastettiği, programın ütopik-teorik, kritik-teorik, saf-teorik yani “teorik-ideolojik” değil, “pragmatik-ideolojik” olduğudur. Parla, Türkiye’de Siyasal Kültürün-1), s. 109-110.
21
intizar etmektir.62” 1926-1931 arasında hakim olan anlayışın daha gevşek dokulu ve daha çok halka ve ulusal egemenliğe dönük olduğu ifade edilmektedir.63