Kelime Vurgusu Algılama Testi

Araştırmada, bilgisayar destekli prozodi eğitiminin vurguyu algılama becerisine etkisini belirlemek amacıyla uzman görüşü alınarak Kelime Vurgusu Algılama Testi hazırlanmıştır (Bkz. Ek-1). Türkçenin vurgu özelliklerini yansıtan toplam 30 kelime ve kelime grubu seçilmiş; bu kelime ve kelime gruplarının bazıları Türk Dil Kurumu Sesli Türkçe Sözlük’ünden alınmış, sözlükte bulunmayanlar ise araştırmacı tarafından seslendirilmiş ve uzman görüşü alınarak yapılan vurguların doğruluğu tespit edilmiştir. Ses kayıtlarının hazırlanmasında Adobe Audition 1.0 ses programı kullanılmıştır. Vurgunun hangi hecede bulunduğunu tespit etmeleri için öğrencilere ses kayıtları dinletilerek Kelime Vurgusu Algılama Testi uygulanmıştır.

Kelime Vurgusu Algılama Testi’nde öğrencilere dinletilen kelime ve kelime grupları ile bu kelimelerin ses analiz görüntüleri aşağıda sunulmuş, Türkçenin vurgu kuralları kısaca açıklanmıştır. Kelimelerdeki altı çizili heceler, vurgulu hecelerdir. Praat 3.8.47 programı kullanılarak elde edilen ses analiz görüntülerinde vurgulu heceler, Hz. değerleri ile birlikte verilmiştir.

Şekil 30: Kelime Vurgusu Algılama Testi Ses Analiz Görüntüleri-1

Türkçede kelime vurgusu, genellikle son hecededir ve istisnalar dışında, kelime ek aldıkça ana vurgu son heceye kayar. Şekil 31 ve Şekil 32’de, “Gözlük” ve “gözlükçülük” kelimelerinin son hecelerinin vurgulu olduğu görülmektedir.

Şekil 32: Kelime Vurgusu Algılama Testi Ses Analiz Görüntüleri-3

Şekil 33: Kelime Vurgusu Algılama Testi Ses Analiz Görüntüleri-4

Türkçede şahıs adlarında vurgu, son hecededir. Fakat seslenmelerde, ünlem olarak kullanılan isimlerde vurgu ilk heceye kayar. Şekil 32’de, bir özel isim olan “Ahmet” kelimesinin son hecesinin vurgulu olduğu; Şekil 33’teki seslenme ifadesi taşıyan ve ünlem olarak kullanılan “Ahmet!” kelimesinde ise vurgunun ilk heceye kaydığı görülmektedir.

Şekil 34: Kelime Vurgusu Algılama Testi Ses Analiz Görüntüleri-5

Türkçede ünvan gruplarında vurgu, ismin son hecesindedir. Şekil 34’te görüldüğü gibi “Neslihan Hanım” kelime grubunda, “Neslihan” kelimesinin son hecesi olan “-han” hecesi vurguludur.

Şekil 35: Kelime Vurgusu Algılama Testi Ses Analiz Görüntüleri-6

İki heceli yer adlarında vurgu, genellikle ilk hecededir. Şekil 35 ve Şekil 36’da, “Bursa” ve “Siirt” kelimelerinin ilk hecelerinin vurgulu olduğu görülmektedir.

Şekil 37: Kelime Vurgusu Algılama Testi Ses Analiz Görüntüleri-8

Şekil 38: Kelime Vurgusu Algılama Testi Ses Analiz Görüntüleri-9

Şekil 40: Kelime Vurgusu Algılama Testi Ses Analiz Görüntüleri-11

Şekil 41: Kelime Vurgusu Algılama Testi Ses Analiz Görüntüleri-12

Şekil 42: Kelime Vurgusu Algılama Testi Ses Analiz Görüntüleri-13

Çok heceli yer adlarında, hecelerin açık ve veya kapalı oluşuna göre çeşitli kurallardan söz edilmekle birlikte vurgunun ilk veya ikinci hecede olduğu bilinmektedir. Şekil 37, 38, 39, 40 ve 41’de bulunan “Giresun, Anadolu, Almanya, Zonguldak, Edirne” kelimelerinin ikinci hecelerinin vurgulu olduğu; Şekil 42’deki “Trabzon” kelimesinin ise ilk hecesinin vurgulu olduğu görülmektedir.

Şekil 43: Kelime Vurgusu Algılama Testi Ses Analiz Görüntüleri-14

Türkçede “+istan” ile biten yer adlarında vurgu sondadır. Şekil 43’te, “Kazakistan” kelimesinin son hecesinin vurgulu olduğu görülmektedir.

Şekil 44: Kelime Vurgusu Algılama Testi Ses Analiz Görüntüleri-15

Şekil 45: Kelime Vurgusu Algılama Testi Ses Analiz Görüntüleri-16

Türkçede dil isimlerinde vurgu, genellikle dil adı yapan “+CA” ekinden önceki hecede bulunur. Şekil 44’te görülen “Türkçe” kelimesinde “Türk” hecesi, Şekil 45’te görülen “İngilizce” kelimesinde “-liz” hecesi vurguludur.

Şekil 46: Kelime Vurgusu Algılama Testi Ses Analiz Görüntüleri-17

Türkçede pekiştirme sıfatlarında vurgu ilk hecededir. Şekil 46’da, “bembeyaz” kelimesinde ilk hecenin vurgulu olduğu görülmektedir.

Şekil 47: Kelime Vurgusu Algılama Testi Ses Analiz Görüntüleri-18

Türkçede küçültme eki almış kelimelerde vurgu ilk hecededir. Şekil 47’de, “küçücük” kelimesinin ilk hecesinin vurgulandığı görülmektedir.

Şekil 48: Kelime Vurgusu Algılama Testi Ses Analiz Görüntüleri-19

Türkçede birleşik isimlerde vurgu, birinci kelimenin vurgusunun bulunduğu hecededir. Şekil 48’de, “kızıl” ve “ırmak” kelimelerinden oluşan “Kızılırmak kelimesinde “-zıl” hecesinin vurgulu olduğu görülmektedir.

Şekil 49: Kelime Vurgusu Algılama Testi Ses Analiz Görüntüleri-20

Şekil 50: Kelime Vurgusu Algılama Testi Ses Analiz Görüntüleri-21

Türkçede “-mA” olumsuzluk eki, vurguyu kendinden bir önceki heceye kaydırır. Fakat olumsuzluk ekinin geniş zaman çekiminde vurgu, bu ekin bulunduğu hecededir. Sesteş fiillere “-mA” isim yapma eki ve “-mA” olumsuzluk ekinin getirilmesi ile oluşan sesteş kelimelerde, vurgu anlam ayırt edici bir özelliğe sahiptir. İsim olan kelimede vurgu son hecede, olumsuz emir ifadesi taşıyan fiilde ise “-mA” ekinden bir önceki hecededir. Şekil 49’da son hecesi vurgulu olan “koşma” kelimesi, “koşmak işi” veya “halk şiiri türü” anlamına gelmektedir. Şekil 50’de görülen ve ilk hecesi vurgulu olan “Koşma!” kelimesi ise “koş-” fiilinden olumsuz emir ifade etmektedir.

Şekil 51: Kelime Vurgusu Algılama Testi Ses Analiz Görüntüleri-22

Şekil 52: Kelime Vurgusu Algılama Testi Ses Analiz Görüntüleri-23

Türkçede vurgu, sesteş kelimelerde anlam ayırt edici bir özelliğe sahiptir. 51’de, “bir devletin silahlı kuvvetlerinin tümü” anlamına gelen “ordu” kelimesinde vurgu “- du” hecesinde iken Şekil 52’de görülen “Karadeniz bölgesinde bir il adı” olan “Ordu” kelimesinde “or” hecesi vurguludur.

Şekil 53: Kelime Vurgusu Algılama Testi Ses Analiz Görüntüleri-24

Türkçede ünlemlerde vurgu, genellikle ilk hecededir. Birçok kaynakta “Eyvah!” ünleminin ilk hecesinin vurgulu olduğu belirtilmiştir. Ancak lâboratuvar ortamında yapılan akustik analizlerde, bu kelimede ilk hecenin değil, Şekil 53’te görüldüğü gibi sonda bulunan “-vah” hecesinin vurgulu olduğu tespit edilmiştir.

Şekil 54: Kelime Vurgusu Algılama Testi Ses Analiz Görüntüleri-25

Türkçede “-leyin” eki, vurguyu kendinden bir önceki heceye taşımaktadır. Şekil 54’te görülen “sabahleyin” kelimesinde vurgu, ekten önce gelen “-bah” hecesindedir.

Türkçede soru kelimelerinde vurgu genellikle ilk hecededir. Şekil 55’te, “nerede” soru kelimesinin ilk hecesinin vurgulu olduğu görülmektedir.

Şekil 56: Kelime Vurgusu Algılama Testi Ses Analiz Görüntüleri-27

Şekil 57: Kelime Vurgusu Algılama Testi Ses Analiz Görüntüleri-28

Türkçede isim tamlamalarında vurgu, tamlayan ögenin vurgusunun bulunduğu hecededir. Tamlamalara durum eki geldiğinde ana vurgunun yeri değişmez. Şekil 56 ve 57’de görüldüğü gibi “köpekbalığı” isim tamlamasında “köpek” kelimesinin son hecesi; “boğaz derdi” isim tamlamasında “boğaz” kelimesinin son hecesi vurguludur.

Türkçede sıfat tamlamalarında vurgu, isim tamlamalarında olduğu gibi tamlayan ögenin vurgusunun bulunduğu hecededir ve tamlamalara durum eki geldiğinde ana vurgunun yeri değişmemektedir. Şekil 58’de “uslu çocuk” sıfat tamlamasında “uslu” kelimesinin son hecesinin vurgulu olduğu görülmektedir.

Şekil 59: Kelime Vurgusu Algılama Testi Ses Analiz Görüntüleri-30

Türkçede asıl sayı sıfatlarında vurgu, sayının son hecesindedir. Şekil 59’da, “beş kişi” sıfat tamlamasında bulunan “beş” kelimesinin vurgulu olduğu görülmektedir.