Kavram alanı üzerine yapılan çalışmalar

Kavram alanı üzerine yapılan literatür taraması sonucunda konuyla ilgili ülkemizde ve yurt dışında bir dizi çalışmaların olduğu belirlenmiştir. Bu çalışmaların kavram alanı

çalışmalarının önemini ortaya koyması açısından burada sunulması gerekliliği ortaya çıkmıştır.

Löbner renkler üzerinde yaptığı çalışmaya göre renk ulamlarını odak renk ile

tanımlamıştır. İkili özelliğe sahip olan bu renkleri sınıflandırmaları istenmiştir. Deneklerin ara renkleri tarif ederken ana renge olan bağı ile tarif ettikleri görülmüştür. Örneğin “turuncumsu kırmızı” örneğindeki gibi odak renk baz alınarak renk tarifi yapılmıştır. Böylelikle bazı kırmızılar diğer kırmızılara göre daha kırmızı olduğu sonucu ortaya çıkmıştır (akt. Dilber, 2014). Rosch’a göre diğer dillerin konuşucuları da bu odak renklere aynı cevabı vermiştir.

Böylelikle Rosch bu durumun her dil için evrensel bir duruma tekabül ettiğini belirtmiştir (akt. Seferoğlu, 1999).

Rosch’un deneysel çalışmalarına benzer bir araştırmayı Seferoğlu yapmıştır. İlk olarak Seferoğlu’nun 1999’da yaptığı çalışma bulunmaktadır. Rosch’a göre evrensel olan bu kuramın ana dili Türkçe olan denekler üzerindeki sonuçları sorgulanmıştır. Araştırmanın birinci bölümünde üç ayrı ulam (meyve, sebze, kuş) içerisinde otuz öge verilmiştir. İkinci kısımda ise “okumak” sözcüğünün farklı içeriklerine ait otuz cümle verilmiş ve “okumak”

sözcüğünü ne derece temsil ettikleri sorgulanmıştır. Bu ögelerin ilgili prototipi karşılama dereceleri 1 ile 5 arasında puanlanmıştır (1 en iyi, 5 en kötü= zayıf ). İlk araştırmanın sonuçlarında meyveler ulamında Rosch ve McClure’un denekleri ile benzer sonuçlar ortaya çıkmış, en iyi temsil eden öge elma ve portakal olmuştur. Sebze ulamında Rosch ve

McClure’un denekleri bezelye, havuç, yeşil fasulyeyi en prototipik ögeler seçerken Türk denekler domates, patlıcanı seçmişlerdir. Kuş ulamında Rosch ve McClure’un denekleri başta ardıç kuşu olmak üzere güvercin ve kanaryayı seçerlerken Türk denekler kanarya, serçe, güvercini seçmişlerdir. İkinci araştırmada ise Türk deneklerin seçimleri ile McClure'un Amerikalı, Avustralyalı, Yeni Zelandalı, Hintli ve Pakistanlı deneklerinin seçimleri benzerdir.

Farklı kültürlere sahip olmalarına rağmen “basılı bir yazıyı okumayı” okumak sözcüğünün en iyi temsilcisi seçmişlerdir.

Bu araştırmanın sonucunda genel olarak deneklerin seçimleri uyuşmuş olsa da dil, kültür gibi birçok etmenden kaynaklı farklı sonuçların da ortaya çıkmış olduğu gözlenmiştir.

2005 yılında Seda Gökmen tarafından oluşturulan Okul Öncesi Eğitim Kitapları Görsel Materyallerinde Kullanılan Kavramların Kavram Alanlarına göre Dağılımı adlı çalışması da bu kurama dayalı olarak oluşturulmuştur. Çalışmada görsel materyallerde kullanılan ad, sıfat ve eylem ulamları incelenmiştir. Tüm veri tabanında şöyle bir tablo ortaya çıkmıştır.

Ad ulamı incelendiğinde eşya üst ulamı birinci sırada çıkmıştır. Eşya ulamında yer alan en sık kullanımlar ise kitap, telefon ve mektuptur. Sıfat ulamında en sık kullanılan sıfatlar küçük, büyük ve yaşlı kavramları olmuştur. Eylem ulamında durum ve olay eylemler, ortaya

çıkmaktadır. Durum eylemleri 238 kez kullanılırken olay eylemleri 1137 kez kullanılmıştır.

Çalışmanın sonucunda ise ortaya çıkan tespitler şunlar olmuştur: Ad ulamında en çok geçen alt ulamların eşya, insan, hayvan, renk ve yiyecek/ içecek olduğudur. Sıfatların %2 oranında olması oldukça düşük bir değer olarak görülmüştür. Eylem ulamında %17 durum,

%83 olay eyleminin geçmesi Gökmen’in 2005’te yaptığı çalışma ile benzerlik gösterdiği saptanmıştır. Bunlardan hareketle okul öncesi döneme ilişkin çalışmalara bir kaynak olunması amaçlanmıştır.

Özden Altınkaynak Coşkun’un 2006’da hazırlamış olduğu “İlköğretim 2. ve 3. sınıf Türkçe Ders Kitaplarında Kavramlar ve Kavram Alanları” adlı yüksek lisans tezi de kavram alanı çalışmaları içerisindedir. Ders kitapları içerisinde yer alan okuma metinlerinde var olan ön hazırlık, son değerlendirme, ölçme ve değerlendirme etkinliklerinde geçen kavramlar ele alınmıştır. Bu bölümlerde ad ulamına ait sözcükler birer kavram olarak değerlendirilmiştir.

Bu çalışmanın sonuç bölümünde ilgili bölümlerdeki kelime türleri tasniflenmiş ve ad ulamı üzerinde durulmuştur. Buna göre 26 kavram alanı ortaya çıkarılmıştır. En sık kullanılan kavram alanı her iki kitapta da insan kavram alanı olmuştur. İnsan kavram alanında en sık geçen kavramlar ise 2.sınıf kitabında anne, baba, aile; 3.sınıf kitabında ise anne, baba, insan

olarak verilmiştir. Çalışmanın devamında ise temalar altında kavramların incelenmesi yapılmıştır.

2012 yılında Seda Gökmen ve Özay Önal’ın Ön-tür Kuramı Çerçevesinde Türkçede Anlamsal Ulamların İncelenmesi adlı çalışması da bu alanda yapılmış bir çalışmadır.

Deneklere toplamda 20 ulam içeren bir deney uygulanmıştır. Bunlardan 11’i soyut geri kalan 9’u somuttur. Deneklere 20 ulam verilmiş ve bunları temsil eden en iyi ilk 7 ulamın en güçlüden zayıfa doğru sıralanması istenmiştir. Araştırmanın sonucunda Türkçede somut ve soyut ulamların belirli ön-türler etrafında toplandığı görülmüştür. Örneğin: Taşıt ulamında araba ön türü %91 sıklıkla 1 sıra medyanı olmuştur. Soyut ulamlarda ise öge çeşitliliğinin daha fazla olduğu saptanmıştır. Örneğin kişilik ulamındaki sinirli %37,6 sıklık - 3 sıra medyanı olmuştur. Deneklerin üste yazdıkları ögeler ise en rahat ve çabuk hatırlanan ögeler oldukları da sonuçlar arasındadır. Tüm denekler bazında ulamlar ve ön-türleri tablosunda meyve ve ön türü olarak elma en başta bulunmaktadır.

2015 yılında N. Tayyibe Eken tarafından hazırlanan “Çocuklar için Hazırlanan Öykü Kitaplarındaki Kavramlar ve Kavram Alanları” adlı çalışma kavram alanları üzerine

oluşturulmuştur. Çalışmada Clark’ın sınıflandırması esas alınmıştır. 5 yaş ve üzeri çocuklar için oluşturulmuş olan toplam 20 hikaye kitabındaki kavramlar Clark’ın sınıflamasına dayalı olarak kavram alanlarına dağıtılmıştır. Ayrıca ilgili kitaplardaki kelimeler türlerine göre de sınıflandırmaya tabi tutulmuş bunlarla ilgili istatistiki veriler paylaşılmıştır.

2016 yılında Fatma Can Ağaoğlu tarafından oluşturulan Üstün Yetenekli/ Zekâlı

Çocuklarda Somut ve Soyut Anlamsal Ulamların Türkçe ve İngilizce Ön Türleri adlı yüksek lisans tezi de bu alana dairdir. İlgili çalışmada 9-12 yaş grubu arasındaki üstün yetenekli/

zekâlı çocuklara İngilizce ve Türkçe ulamlar verilerek ilgili ulamları en iyi temsil eden kavramların tespiti sağlanmaya çalışılmıştır. Çalışma sonucunda Türkçe bağlamındaki

ulamların ön türleri daha net ortaya koyulurken İngilizcede ise çeşitli ögelerin ortaya çıktığı saptanmıştır. Cinsiyet, sınıf düzeyi gibi farklılıkların ön türleri etkilediği de görülmüştür.

2020 yılında Gülçin Aşık tarafından oluşturulan Yabancılar için Hazırlanan Türkçe Ders Kitaplarındaki Kavramlar ve Kavram Alanları: Yeni Hitit Örneği adlı yüksek lisans tezi Yabancı dil olarak Türkçe öğretimi ders kitaplarında kavram alanı üzerine yapılan ilk çalışma özelliğini göstermektedir. Çalışmada Yeni Hitit ders kitaplarının A1, A2, B1, B2 ve C1

seviyelerine yönelik hazırlanan kitaplar içerisindeki okuma metinleri ele alınmıştır. Çalışmada bir form hazırlandığı ve bu formun ders kitaplarına uygulanarak şekillendiği söylenmiştir.

Oluşan ulamlara ait kavramların dağılımı grafikler hâlinde verilmiştir. Bu grafiklerde hangi kavramın ne kadar sıklıkta yer aldığı oranlar dâhilinde verilmiş olsa da bu oranlara nasıl ulaşıldığı ortaya konmamış yani sıklığın sayısal karşılıklarına yer verilmemiştir. Ayrıca okuma metinlerindeki kavramların tamamına yer verilmediği gözlenmiştir. Bulgularda yer verilen kavramların sıklık değerinin verilmemiş olması da muğlak bir durum ortaya çıkarmıştır.