Kavramlar çocuklara ne zaman hangi düzeyde öğretilmelidir? Sorusu eğitimciler için oldukça önemlidir. Öğretmenler öğrencilerinin sinir sistemlerinin olgunluklarını dikkate alarak düzenleyecekleri öğretme-öğrenme ortamlarıyla kavramları daha üst düzeyde öğrenmelerine yardım edebilirler. Kavramların öğretimine ilişkin planlama yapılırken, kavramın öğrencilerin zihninde nasıl yer aldığı, ön bilgileri, yaş ve olgunluk düzeyleri dikkate alınmalıdır (Senemoğlu, 2013).
Kavramlar öğretimi ile ilgili planlama yapılırken kavram analizi önemli bir yer tutar. Coşkun (2011) Kavram analizinde aşağıdaki basamakların takip edilebileceğini ifade etmiştir.
1.Konu alanı ile ilgili kavramları düzenlemek.
2.Kavram grubunda yer alan kavram örneklerinin özellik yapıları belirlenir.
3.Örnekler sınıflandırılır. Çeşitli açılardan örnek olan ve olmayan kavramlar belirlenir. 4.Öğrencilerin hangi ilkeleri anlamakta zorlandığı belirlenir ve öğrencilere o kavramlardan nasıl yararlanacakları hususunda yardım edilir.
5.Öğrencilere öğrendikleri kavramlar ile alıştırma yapabilecekleri problem durumları oluşturulur.
6.Kavramların tanımlayıcı özelliğinin adını ve anahtar sözcüklerini içeren liste oluşturulur (Coşkun, 2011, s. 92.).
Aşağıda Turan‟a (2002) ait bir kavram analizinden yola çıkılarak hazırlanmış örnek kavram analizine yer verilmiştir.
1. Kavram adı: Ova
2. Kavramın ilişkili (ayırıcı) nitelikleri:
- Akarsuların derine gömülmemiş olması, - Çoğunlukla alüvyonlarla örtülü olması, - Eğimin az olması.
3. Kavramın ilişkisiz (ayırıcı olmayan) nitelikleri: - Farklı yükseltilerde bulunabilmesi,
- Yüz ölçümlerinin farklı olması,
- Bulundukları yere ve oluşum özelliklerine göre farklı isimlendirilebilmeleri. 4. Öğrenilmiş kavramlar: iç ve dış kuvvetler, yer şekilleri, akarsu, vadi, eğim, alüvyon. 5. Olumlu örnekler: Çukurova, Bafra Ovası, Erzurum Ovası
6. Olumsuz örnekler: Haymana platosu, Kars Platosu
7. Kavramı içeren kurallar: az eğimli sahalarda, akarsular tarafından derince yarılmamış, çoğunlukla alüvyonlarla örtülü olması ya da dar düzlük.
20
Kavram öğrenme ve öğretmede etkili olan faktörler bilim insanları tarafından farklı şekillerde ifade edilmiştir. Ancak ortaya koyulan bu faktörler genel çerçevede birçok yönden benzerdir. Ülgen ve Çeliköz„den aktaran Malatyalı ve Yılmaz (2010) etkili kavram öğreniminin gerçekleştirilebilmesi için aşağıdaki önerileri getirmişlerdir:
Kavramların isimlerinin kullanılması kavram öğrenmeyi kolaylaştırır.
Kavramın tanımı verilirken o kavrama ait özelliklerin bir liste şeklinde verilmesi özelliklerin cümle şeklinde verilmesinden daha yararlıdır.
Kavrama ilişkin özelliklerin, örneklerin ve benzer kavramların daha önceden öğrenilmesi kavram öğrenmeyi kolaylaştırır.
Kavramlar öğretilirken çok sayıda örnek kullanılmalıdır.
Kavrama ilişkin olarak verilen örnekler benzer özelliklere sahip olmalı, kavramı çağrıştırmalı ve karmaşık olmamalıdır.
Somut kavramlar soyut kavramlara göre daha kolay öğrenilir. Birleşik kavramların öğrenilmesi ayrı olanlara göre daha zordur.
Kavramlara ait özellikler ne kadar az ise öğrenilmesi de o kadar kolaydır.
Öğrencilerin öğrendikleri kavrama ait özellikleri kendilerinin keşfetmesi kavramın öğrenilmesinde daha etkilidir.
Öğrencinin kavramın tanımını yapması ve özelliklerini belirtmesi, kavramın öğrenci tarafından öğrenilip öğrenilmediği hakkında bilgi verir (Malatyalı & Yılmaz, 2010, s. 325).
Kavram öğretimi bir süreçtir. Bu sürecin sağlıklı bir şekilde yürütülebilmesi için öğrencilerin hazırbulunuşluk düzeyine uygun ders planları hazırlanmalı ve uygulanmalıdır. Öğretmenler, öğrencilerin coğrafi kavramları anlamlı ve kalıcı bir şekilde öğrenebilmesi için farklı öğretim yöntem ve tekniklerini kazanımlara uygun olarak tercih etmelidirler.
3.3.1. Kavram Öğretiminde KarĢılaĢılan Sorunlar
3.3.1.1. Kavram Yanılgısı
Öğrencilerin, kavramların anlamlarına ilişkin sahip oldukları bilimsel gerçeklere aykırı yanlış algılamaları, bilim dilinde kavram yanılgısı veya yanlış anlama olarak adlandırılmaktadır. Kavram yanılgılarının meydana gelmesinde çok çeşitli nedenler olabilmektedir. Öğrencilerde kavram yanılgılarının oluşma nedenlerini Lawson ve Thomson‟dan aktaran Yenilmez ve Yaşa (2008) şu şekilde ifade etmişlerdir:
Öğrencinin, yeni konuların veya kavramların öğreniminde, ön bilgilerini kullanmadaki yetersizliği,
Öğretmenin, kavramsal değişim sürecinde, öğrencilerde kavramsal değişimi sağlayamaması, Kavramlar öğrenilirken, bazı durumlarda anlamlı öğrenmenin ve anlam bütünlüğünün kurulamaması,
Günlük dilde kullanılan bazı kavramların bilimsel dilde faklı işlevlerinin olması, Konular ve kavramların öğretilmesinde uygun eğitim ortamlarının oluşturulmaması,
Kavramların birbiriyle bağlantısının kurulmaması ve günlük olaylarla ilişkilendirilmemesi gösterilebilir (Yenilmez & Yaşa, 2008, s. 464).
21
Öğrenciler yeni bilgileri öğrenirken bunları önceki öğrenmelerinin üzerine inşa eder. Öğrencilerin ön bilgilerinde var olan bilgi eksikliği, yanlış öğrenmeler yeni öğrenilecek kavramların da yanlış öğrenilmesine yol açacaktır.
Kavram yanılgıları bazı durumlarda öğrencilerin kontrolü dışında, öğretmenden ve öğrenme ortamından kaynaklanabilmektedir. Örneğin, öğrenciler okullarda bir gün içerisinde çok farklı derslere ait kavramları öğrenmektedirler. Öğrencilerin çok sayıda bilgiyi aralarındaki anlamsal ilişkiye bakmaksızın kısa sürede ezberlemeleri, farklı kavram ve terimlerin anlamları arasında ayrışım yapamamaları, kavramları yanlış algılamaları ve yorumlamalarına neden olmaktadır. Öğrenci kontrolü dışında oluşan kavram yanılgılarının nedenlerinden bazıları şu şekilde sıralanabilir: Bilgi aktarmaya dayalı klasik yöntem ve tekniklerin tercih edilmesi, konular ve konulara ilişkin kavramlar arasında gerekli bağlantıların kurulmaması, kavramların günlük olaylarla ilişkilendirilmemesi ve öğretmenin kendisinde var olan kavram yanılgılarıdır (Malatyalı & Yılmaz, 2010).
3.3.1.2. Kavram Kargaşası
Kavram kargaşası, kavram yanılgısı ile karıştırılmamalıdır. Kavram kargaşası, öğrencilerin önceden öğrenmiş oldukları kavramlar ile yeni öğrendikleri arasında mantıklı bir ilişki kuramamaları sonucu ortaya çıkan kavramların anlamlarına ait zihinsel kargaşayı ifade eder (Yazıcı ve Samancı, 2003).Bir başka değişle kavram kargaşası bir olayın çok sözcükle anlatılması veya bir sözcüğün çok olayı karşılaması olarak tanımlamıştır. Bu duruma akarsulardaki “ağız” kavramı örnek verilebilir (Şeyihoğlu, 2006, s. 27). Ağız kelimesi coğrafya, edebiyat ve tıp literatüründe farklı anlamlarda kullanılan bir kavramdır. Bir kavram için kullanılan sözcüklerin sayısı veya sözcüğün çağrıştırdığı kavramların sayısı ne kadar çok olursa kavram kargaşası da o ölçüde yaygın olacaktır. Kavram kargaşalığını ortadan kaldırmak amacıyla gerçekleştirilen üst düzey mesleki çalışmalar bu kargaşalığı azaltacaktır (Ülgen, 2004, s. 144).
3.3.1.3. Öğretim Ortamının Yetersizliği
Ülgen (2004) göre, öğrencinin öğrenme sürecinde oluşturduğu kavram yanılgılarını düzelterek kavramları yeniden öğrenmesi konusundaki başarısı, öğretmenin öğretim becerisi ile büyük ölçüde paraleldir. Kavram yanılgılarının oluşmasında ya da tam tersi var olan kavram yanılgılarının giderilmesinde eğitimcilerin rolü vardır. Bu açıdan yeni bir
22
kavramın öğrenilmesi ve yanlış öğrenilen kavramın düzeltilmesi konusunda öğretmenlere aşağıdaki konu başlıklarında kendilerini değerlendirmeleri tavsiye edilmiştir.
1.Öğrenciyi tanıyabiliyor muyum?
2.Kavramı yapısal bir bütünlük içerisinde özelliklerine göre ayrıştırdım ve ölçütlerinin sınırlarını belirledim mi?
3.Öğrenilecek kavramlar için uygun malzemeler ve örnekler hazırlayabildim mi? 4.Kavramın örneklerini ardışık bir sıraya koyabildim mi?
5.Örnekleri öğrenciye etkili sunabiliyor muyum? 6.Öğrenciler ile iletişim kurmada yeterli miyim?
7.Etkileşim sürecinde öğrenciyi izliyor ve gerektiği zamanlarda ona destek verebiliyor muyum?
8.Öğrenci başarısını zamanında destekleyebiliyor muyum?
9.Kavram öğrenme faaliyetini bir sonrasında öğrenilecek kavramla ilişkilendirerek sonuçlandırabiliyor muyum?
10.Öğrencinin öğrenme sorumluluğunun farkında olmasına olanak sağlıyor muyum? (Ülgen, 2004, s. 145).
Yukarıda verilen benzer soruları kendisine yönelten eğitimciler önce kendilerinde var olan eksiklik ve yanlış bilgileri giderdikten sonra öğrencilerde var olan kavram yanılgılarını gerekli kavramsal değişim süreçleri ile gidermelidir.
Öğrenme ortamının yetersizliğinden kaynaklanan ve kavram yanılgılarına neden olan diğer etmenler ise öğretmen merkezli öğretim yöntemlerinin kullanılması, öğretim programlarının yetersizliği, ders kitapları ya da yardımcı ders kaynaklarındaki hatalar şeklinde gösterilebilir.