Araştırmacılar kavram öğretimi ile ilgili farklı yöntemler ortaya koymuştur. Diğer bilim dallarında olduğu gibi coğrafya biliminde de kavramlar öğrencilere belirli bir plan dâhilinde kazandırılmalıdır. Turan‟a (2002) göre coğrafi kavramlar öğrencilere kazandırılırken aşağıdaki basamakları takip edilmeleri gerektiğini çalışmasında vurgulamıştır. Bu basamaklar şu şekildedir:
1. Öğrencileri Kavram Öğretimi Ġçin Hazır Hale Getirme ve Gerekli Materyalleri Tespit Etme
Öğretmen coğrafya dersinde hangi kavramları öğreteceğini önceden tespit etmeli ve bu doğrultuda kavramlara örnek olacak materyalleri belirlemelidir. Ülkemizde 2005 yılından itibaren uygulanmaya başlanan yeni programla birlikte öğretme-öğrenme sürecini oluşturan önemli unsurlardan birisi de materyal geliştirmedir. Bu nedenle öğretmenden
25
öğretmenlerden beklenen önemli becerilerden biri; öğretim araç ve gereçlerini tanımaları, özelliklerini bilmeleri ve etkin bir şekilde kullanabilmeleridir (Demiralp, 2007, s. 141).
2. Kavramı Tanımlama
Kavramının tanımının doğru anlaşılması ve açık bir biçimde ifade edilmesi, insan zihninin daha sonra gerçekleştireceği işlemlerin niteliğini de belirler. Bu bağlamda günlük yaşamda oluşturduğumuz anlamlar ile o kavramın bilimsel anlamı uyuşmalıdır (Coşkun, 2011, s. 23). Bir kavramın bilimsel anlamı ile bireylerin zihinlerinde oluşturduğu anlamı uyuşmadığında kavram yanılgıları yaşanmaktadır. Kavram yanılgıları öğrenme etkinliklerinin tam ve doğru bir şekilde gerçekleştirilebilmesinin önündeki engellerden birisidir. Öğrencilerin zihinlerinde coğrafi kavramların tam ve doğru bir şekilde tanımlanabilmesi için aşağıdaki yöntemler takip edilebilir.
1. Kavram hiyerarşisi oluşturma (kavram haritaları)
2. Birbirlerine karşıt ve birbirine benzer kavram ve terimleri birlikte tanımlama
3. Tümdengelimsel model oluşturma
4. Tümevarımsal model oluşturma
2.1. Kavram hiyerarşisi oluşturma (kavram haritaları)
Kavram haritası bilgiyi organize etmek ve sunmak için bir araçtır. Kavramlar arası ilişkiyi gösterebildiğimiz her harita bir kavram haritasıdır diyebiliriz (Küçükahmet, 2008, s. 99). Kavram öğretiminde bir konu ile ilgili çok sayıda kavramla karşı karşıya kalındığında kavram hiyerarşisi oluşturmak öğrenmenin kalıcılığını artırma yollarından birisidir.
Kavram hiyerarşisinin oluşturulmasında ve kavramlar arası ilişkilerin
anlamlandırılmasında kavram haritalarının önemi büyüktür (Şeyhioğlu, 2006, s. 33). Demiralp ve Öztürk (2007) kavram haritalarını oluşturulurken aşağıda yer alan aşamaların takip edilmesi gerektiğimi vurgulamışlardır.
1. Önceden hazırlanmış bir kavram haritası örneği öğrencilere gösteriniz. 2. Bu örnekte kavramların harita üzerinde nasıl birleştiğini sorunuz. 3. Haritada çapraz bağlantıların neyi ifade ettiğini gösteriniz.
4. Öğrencilere yeni bir kavram haritası hazırlatmak için, onların en çok bildikleri kavramları listelemelerini isteyiniz.
5. Kavramları genelden özele doğru sıralamalarını isteyiniz.
6. Hangi kavramın konuyla en çok ilişkili olduğunu sorunuz ve bunu daire içine almalarını isteyiniz.
26
7. Konu ile ilgili kavramları önem sırasına göre kavram ilişkisi hazırlamasına izin veriniz. 8. Kavram haritası oluşturmalarına yardım ediniz.
9. Öğrencilere kendi kavram haritalarına dayanan kısa bir hikâye yazdırınız (Demiralp & Öztürk,2007, s. 259).
Coğrafya eğitiminde bazı kavramların tanımları içerisinde benzer ortak kavramlar yer alabilmektedir. Benzer kavramların kullanıldığı tanımlar öğrencilerde kavram karışıklığı meydana getirebilmektedir. Örneğin depremin büyüklüğü ve şiddeti; krater ve kaldera; heyelan ve erozyon; transgresyon ve regresyon vb. coğrafi kavramların tanımlarında benzer ifadelerin yer alması verilebilir. Bu sebeple coğrafya eğitiminde kavram yanılgılarını ve karışıklığını azaltmak açısından da kavram haritaları oldukça önemli bir yere sahiptir. Bu bağlamda Kavram haritaları, kavramların ve kavramlarla ilgili bilgilerin zihinde somut ve görsel olarak tasarlanmasını sağlayarak öğrencilerin kavramlar arası ilişkilendirmeler yapmalarına da yardımcı olur (Sever, Budak & Yalçınkaya, 2009, s. 28). Kavram haritalarının öğrenme sürecinde kullanılmasının yararlarını şu şekilde özetleyebiliriz:
1. Kavram haritaları dinamik olup, öğrencinin edindiği bilgiler arttıkça, haritaya yeni kavramlar eklenir. Böylece Kavram Haritaları öğrenmede sürekliliği sağlar.
2. Öğretmenin konu öncesinde hazırlık yapmasında özellikle konunun çerçevesini ve planını çizmesine olanak sağlar.
3. Öğrenme sürecini kontrol etmek ve kavram yanılgılarını ortaya çıkarmada kullanılır. 4. Değerlendirme yapma amaçlı kullanılabilir.
5. Kavramların konu içerisindeki tam yerini göstererek, konuda geçen diğer kavramlardan niçin ayrıldığını öğrencinin görmesini sağlar
6. Öğrencilerin birbiriyle ilişkili kavramları, bir sıra halinde öğrenmesini sağlar (Demiralp &Öztürk, 2007; Turan 2002).
27
Şekil 5. Birbiri ile ilişkili kavramlar. Çelik, E., 2006, https://docs.google.com/
viewer?url=http://www.tck.org.tr/teachers/files_1171320983.doc&embedded=true\sayfası ndan erişilmiştir.
Kavram haritalarının özellikleri ve oluşturulma aşamaları göz önünde bulundurularak öğretmenler tarafından kazanımlara uygun, konularla ilişkili kavramların öğrencilere doğru ve kalıcı olarak öğretilmesinde kullanılabilecek yöntemlerden birisidir. Kavram haritaları, kavramların öğretimi ve öğrencilerin sahip olduğu kavram yanılgılarının tespit edilmesinde kullanılmaktadır (Şahin & Gençtürk, 2007, s. 188).
2.2. Birbirlerine karşıt ve birbirine benzer kavram ve terimleri birlikte tanımlama
Kavramların öğrenilmesinde bir diğer yöntem benzer ve karşıt kavramların tanımlamalarının, birbirine benzer ve farklı yönlerinin açıklanmasıdır. Böylece öğrencilerin zihinlerinde var olan kavram yanılgılarının da ortadan kalkması büyük ölçüde ortadan kalkmış olur. Çünkü öğrencilerin zihinlerinde bazı kavram kargaşaları vardır. Kavramların isim benzerliği, yabancı terimlerden oluşması, oluşum süreçlerinin benzer olması vb gibi nedenlerden dolayı kavramlar bireylerin zihinlerinde yanlış anlamalara ya da karmaşalara neden olabilmektedir. Coğrafya derslerinde, öğretmenler öğrencilerin coğrafi kavramlara ilişkin yanılgılara sahip oldukları tespit ederek, onlara benzer ve karşıt
Hava
Küre Su Küre Taş Küre Canlı Küre
DOĞAL SĠSTEMLER
„yi inceler „yi inceler „yi inceler „yi inceler
Klimatoloj i Hidrografy a Jeomorfoloj i Biyocoğrafy a DOĞAL ÇEVRE
28
kavramların ayrıldığı noktaları yapılandırabilir. Aşağıdaki karşıt ve benzer kavramlara örnekler verilmiştir.
Örnek: Karşıt kavramlar - Antiklinal- Senklinal
- Sarkıt- Dikit
- Burun- Körfez
- Deniz ilerlemesi (transgresyon) - Deniz gerilemesi (regresyon)
- Depremin büyüklüğü - Depremin şiddeti Örnek: Benzer Kavramlar
- Ova -Plato
- Dağ -Tepe
- Yağmur- Çiy
- Dolu - Kar
- Kırağı - Kırç
Öğretmenler tarafından, coğrafi kavramların öğretiminde, benzer ve karşıt kavramların aynı anda öğrenciye sunulması yöntemi kavram yanılgılarını en aza indirecektir (Turan, 2002).
2.3. Tümdengelimsel model oluşturma
Bir kavram ile ilgili genel halden özel hallere inen düşünme biçimidir. Davranışçılığı temel alan ve “Sunuş yoluyla kavram öğretimi” olarak da adlandırılan öğretim yöntemidir. İlköğretimin ilk yıllarında ve üst düzey düşünme becerisi gelişmemiş öğrencilerin bulunduğu seviyelerde sunuş yoluyla öğretim yönteminin kullanılması daha uygundur. Öğretime ilk başta kavramın ismi ve tanımı yapılarak başlanmalıdır. Bir sonraki basamakta ise kavramın ayırt edici özellikleri öğrencilere sunulur. En son basamakta ise öğrencilere kavrama dâhil olan ve olmayan örnekler görsel materyaller kullanılarak verilir (Malatyalı & Yılmaz,2010).
29
2.4. Tümevarımsal model oluşturma
Buluş yoluyla öğretim olarak da nitelendirilen bu yöntem bir kavrama ait özel hallerin incelenmesinden hareketle genel hale ulaşmadır. Diğer bir değişle sınırlı sayıda deneyimden genelleme yoluyla sonuç çıkarma süreci olarak adlandırılır (YÖK/Dünya Bankası, 1997). Buluş yoluyla öğrenme yöntemi yaparak-yaşayarak öğrenme temellidir. Bu nedenle bireylerin kavramlara ilişkin çevre ile ilişkileri, gözlemleri ve deneyimleri oldukça önemlidir. Coğrafi kavramların gündelik yaşamla ilintisi göz önüne alındığında eğitimcilerin tümevarımsal yöntemleri sıkça kullanmaları gerekmektedir. Öğrencinin yakın çevresindeki bir coğrafi yeryüzü şeklinin oluşumunu, insanlara ve diğer canlılara etkisini araştırarak ve gözlemleyerek genel sonuçlara ulaşabilmesi örnek gösterilebilir.
3. Kavramlarla Ġlgili Örnek OluĢturma
Bir örnek ya gerçeğin kendisidir ya da gerçeği temsil eden bir model, çizim veya gerçeğin sözlü ifadesidir. Martorella‟dan aktaran Coşkun (2011) “Bir kategorinin temel veya ayırt edici özelliklerini taşıyan her durumunun örnek olabileceğini” ifade etmiştir (s. 50). Öğretmen, öğrencilerin kavramları daha iyi algılayabilmelerini sağlamak amacıyla yakından uzağa, basitten karmaşığa ve öğrenene görelik ilkelerini de kullanarak ilgili kavrama ait örnekleri vermelidir. Öğrencilere, kavrama ait yeterli örnekler verildikten sonra, kavrama ait olmayan örneklerde verilmelidir.
Örnek:
1. Kavramın adı: Plato
2. Kavramın tanımı: Çevresinden yüksek ya da yüksekçe, düz veya hafif dalgalı, akarsuların derin veya derince vadilerle oyduğu yeryüzü bölümüdür (Sanır, 2000, s. 224)
3. Kavrama ait örnekler: Haymana Platosu, Bozok Platosu, Obruk Platosu, Sibirya Platosu, Tibet Platosu vb.
4. Kavrama ait olmayan örnekler: Pasinler Ovası, Muş Ovası, Çubuk Ovası vb.
Coğrafyanın en önemli sorunlarından birisi, gerçek örneklerin birçoğunun sınıf ortamına getirilememesi ve arazi çalışmalarının yetersiz olmasıdır. Oysa coğrafya gündelik yaşamla iç içe olan bir disiplindir. Coğrafya bu nedenle coğrafi olay ve olguların yerinde incelenmesini oldukça önemser. Öğrencilere, gözlem becerisi, arazi çalışma becerisi, coğrafi sorgulama becerisi kazandırmayı ilke edinir. Bu bağlamda öğretmenler gerçek
30
örnekleri sınıf ortamına getiremediği ve herhangi bir nedenden ötürü arazi çalışmaları yapamadığı durumlarda kavramlara ait örnekleri görsel ortamda öğrencilere aktarmak zorundadırlar.
4. Kavramların Özelliklerini Kavratma
Kavramlar kendilerine ait özellikleriyle diğer kavramlardan ayrılırlar. Öğretmenler kavramların özelliklerini ilk başta öğrencilere vermemelidirler. Öğretmenler öğrencilerin düşünce gücünü geliştirmeyi ve onların kavramlara ait özellikleri keşfetmelerini sağlamalıdırlar. Böylece öğrencilerin kavramları ezberlemelerinin önüne geçmiş olurlar. Dünyayı algılamamızda önemli bir rol oynayan kavramların kendilerine özgü belirgin özellikleri vardır. Kavramların doğru olarak öğrenilmesi ve öğretilmesinde bu özelliklerin bilinmesi gereklidir.
Örnek:
Kavram adı: Deniz İlerlemesi (Transgresyon)
Kavramın tanımı: Deniz istilasıdır. Denizin karaya doğru ilerlemesi, karadaki çukur yerleri basması olayı. Deniz ilerlemesi ya karanın çökmesinden ya da deniz yüzeyinin yükselmesinden doğar (İzbırak, 1975, s. 94).
Kavramın kritik özellikleri:
- Buzullaşma olayı ile birlikte ağırlaşan kara kütleleri mantoya doğru çöker. Bu Çökme kıyı kesimlerde denizin karaya doğru ilerlemesine neden olur.
- Kara kütlelerinde yaşanan volkanik faaliyetler ağırlaşan bu kütlelerin mantoya doğru çökmesine neden olur. Bu çökme kıyı kesimlerde denizin karaya doğru ilerlemesine neden olur.
- Dış kuvvetlerin taşıyıp biriktirdiği malzemeler kara kütlelerinin belli alanlarında birikmeye (tortulanma) başladığında ağırlaşan bu alanlar mantoya doğru çökmeye başlar. Bu çökme kıyı kesimlerinde denizin karaya doğru ilerlemesine neden olur. Klausmeir, kavramların ayırt edici özelliklerinin fark edilmesini sağlamada öğrencilere yardım edilmesi gerektiğini belirtmiştir. Öğrencilere, ayırt edici özelliklerin neler olduğunu görebilmeleri için sözel ya da sözel olmayan hatırlatıcılar verilmesi, öğrencilerin kendi başına bu farklılıkları bulmasının beklendiği durumlardan daha iyi sonuçlar sağlamaktadır (Coşkun, 2011).
31
5. Öğrencilerin Kavramı Kullanabilmesini Sağlama
Öğretmen öğrencilerin öğrendiği kavramları gündelik hayatta kullanmalarına fırsat vermelidir. Böylece öğrenciler, coğrafya dersinde öğrendikleri kavramları, gündelik hayat içerisinde ne zaman, nerede ve nasıl kullanacağı bilgisini elde etmiş olacaklardır. Örneğin; karstik arazilerdeki yeryüzü şekillerinden birisi olan “mağara” kavramını ele alalım. Öğretmen aşağıda yer alan soruları ve benzerlerini öğrencilere yönelterek mağara kavramının öğrenciler tarafından anlamlandırılmasını kolaylaştıracaktır.
- Çevrenizde mağara örnekleri var mıdır?
- Daha önce mağara gördünüz mü?
- Bildiğiniz diğer mağara örnekleri nelerdir?
- Mağara neden orada oluşmuştur?
- Mağara oluşumunda kayaçların rolü var mıdır?
- Mağara gündelik hayat içerisinde hangi amaçlar doğrultusunda kullanılabilir?
6. Öğrencilere Dönüt Verme ve Kavram Kontrolleri Uygulamasını Yapma
Kavramın öğretiminin ne kadar öğretildiğinin bilinmesine ve ortaya çıkan eksik bilgilerin giderilmesini sağlamak amacıyla yazılı, sözlü sınav, çoktan seçmeli sınav, kısa cevaplı sınav, eşleştirmeli sınav gibi geleneksel ya da kavram haritaları ölçme aracı olarak kullanılabilir (Coşkun, 2011; Turan, 2002).
Öğrencilere doğru dönüt verebilmenin ilk basamağı öğrencilerin kavram bilgisini ölçecek doğru bir ölçme aracını geliştirebilmektir. Kavramların içerik öğeleriyle ilgili nitelikli soru örnekleri hazırlayabilmek öğrencilerde var olan kavram yanılgılarını ortaya çıkarması açısından da önemlidir.
Martorella‟dan aktaran Coşkun‟dan (2011) uyarlanarak, kavramın içerik öğeleriyle ilgili örnek soru oluşturma biçimi tablo 4‟te verilmiştir.
32 Tablo 4.
Kavramın İçerik Öğeleriyle İlgili Soru Örnekleri
Kavramla Ġlgili soru Sorunun Kavramın Hangi Ġçerik Öğesiyle Ġlgili Olduğu
1. Aşağıdakilerden hangisi akarsu aşındırmasına bağlı
olarak oluşmuştur? 1. Kavramın adı verildiğinde öğrencinin kavramın örneğini seçip seçmediğini gösterir. 2. Aşağıdakilerden hangisi deniz gerilemesi
(regresyon) olayının nedenlerinden biri değildir?
2. Kavramın adı verildiğinde öğrencinin kavramın örnek olmayanını seçip seçmediğini göstermektedir.
3. Fotoğrafta görülen yeryüzü şekli aşağıdakilerden hangisidir?
3. Kavramın örneği verildiğinde kavramın adını tanıyıp tanımadığını göstermektedir.
4. Lagün aşağıdakilerden hangisinin etkisiyle
oluşmuştur? 4. Kavramın adı verildiğinde öğrencinin kavramın ayırt edici özelliğini seçip seçemediğini göstermektedir. 5. Kıta sahanlığı ile ilgili aşağıdakilerden hangisi
söylenemez? 5. Kavramın adı verildiğinde öğrencinin kavramın ayırt edici olmayan özelliğini seçip seçemediğini göstermektedir.
6. Yukarıda özellikleri verilen yeryüzü şekli
aşağıdakilerden hangisidir? 6. Kavramın adı verildiğinde öğrencinin kavramın doğru tanımını seçip seçemediğini göstermektedir. 7. Fay bloklarının hareketlerine göre oluşan fay
çeşitlerinden hangisi doğru eşleştirilmiştir? 7. Kavramın adı verildiğinde öğrencinin kavramın üst kavramını seçip seçemediğini göstermektedir.
Not: kavramın içerik öğeleriyle ilgili soru örnekleri. Coşkun, K.M., 2011, “Kavram Öğretimi” kaynağından uyarlanmıştır.
Coğrafya Dersi Öğretim Programında öğretmenlerden kazanımların yapısına uygun olan değerlendirme araç ve yöntemlerini seçmeleri istenir. Ayrıca öğretmenler değerlendirmenin sadece öğrenme ürününü değil, öğrenme sürecini de ifade etiğini bilmelidir (CDÖP, 2011).