Karesi Vilâyetinin Kültürel Yapısı

Karesi Osmanlı İmparatorluğu’nun önemli kültür merkezlerinden biridir. Bununla beraber 19. yüzyılın ikinci yarısında İmparatorluğun diğer kültür merkezleri olan Bursa, İzmir, Selânik gibi gelişmemiştir. Bu durum Karesi’nin diğer bir ifadeyle Balıkesir’in denize kıyısı olmaması, İzmir ve Bursa gibi iki büyük kültür merkezi arasında yer almasından kaynaklanır. Karesi’nin 19. yüzyılın ikinci yarısındaki kültürel durumunu Ş. Sami’nin Kamusü’l-Âlâm başlıklı ansiklopedik nitelikli eserinden takip edebiliriz. Ş. Sami’ye göre:

Karesi sancağı maarifçe pek ileridedir denilmezse de sair yerlere nisbeten gerek eskiden medreseleri ve gerek mekâtib-i cedidesi çok olup, yalnız merkez-i liva olan Balıkesrîşehrinde 15 medrese bir mekteb-i idâdi, bir mekteb-i rüşdi, medrese-i edebiye ünvanıyla bir hususi mektep, mekteb-i iptidai ve 2 kütüphane mevcuttur. Bütün sancaktaki mekâtibin adedi 366’ya ve bunlara devam eden şakirdanve talebât takriben 10.000 miktarına baliğ oluyor.65

Karesi vilayetinin kültürel hayatında mektep muallimlerinin ve öğrencilerinin etkili olduğunu söylenebilir. Karesi Gazetesi’nde yayımlanan edebî ürünlerin yazarlarına bakıldığında aralarında Balıkesir mekteplerindeki muallimlerin ve öğrencilerin de olduğu görülür. Bununla beraber mektep açılışları ve imtihanları sırasında yapılan törenler Karesi vilâyeti genelinde gerek devlet erkanı gerek halk tarafından ilgiyle takip edilmiştir. Mektep açılışları ve imtihanlarıyla ilgili gazetede birçok habere yer verilmiştir.66

Osmanlı Devleti’nin o dönemdeki en büyük kültürel etkinliklerinden birinin padişahın cülus ve doğum günü kutlamalarının olduğu gazetedeki haberlerden öğrenilmektedir. Padişahın doğum günü ve cülusu münasebetiyle düzenlenen şehr- ayinler kültürel hayata canlılık getiren önemli faaliyetlerdendi. Gazetede yer alan haberlerden anlaşıldığına göre, bu günlerde hükümet konakları, şehrin ileri gelenlerinin konakları, matbaa, telgrafhane ve mahkeme kandillerle süslenir. Geceleri fener alayları düzenlenir, mızıka selam havasını çalar, konuşmalar yapılır ve beyitler söylenirmiş. Din adamları padişah için dualar edermiş.67 Törenlerle ilgili kazalarda yapılan etkinlikler

65 _{Şemsettin Sami, “Karesi” Kamusü’l-Alâm, C.5, Mihram Matbaası, İstanbul: H. 1316, s. 3633.} 66 _{İmzasız, “Biga Mutasarrıfı Ziver Paşa’nın Kale-i Sultaniye’de İbtidâî Mektebi’nin Açılışı Hakkındaki}

Resmî Mektubuna Dair”, Karesi, Nr. 2, 18 Cemaziye’l-Âhir 303 ve 12 Mart 302, s. 1.

67 _{İmzasız, “Cülûs-ı Meyamîn-i Me’nûs-ı Hazret-i Padişahî”, Karesi, Nr. 25, 2 Zilhicce 303 ve 20}

Ağustos 302, s. 1.; İmzasız, “Şehr-âyîn-i Meserret-Karîn”, Karesi, Nr. 75, 18 Zilhicce 304 ve 26 Ağustos 303, s. 1.

mektuplarla vilâyete ve gazeteye bildirilmiştir.68 Ayrıca 25 numaralı Karesi gazetesinde padişah cülusu için Japon komikacılarının bir gösteri yaptıkları belirtilmiştir.

1881 yılında vilâyet olan Karesi’ye Vali Atıf Beyefendinin gelmesiyle bir matbaa açılmış ve vilâyet gazetesi çıkarılmaya başlanmıştır. (1886) Büyük ve küçük puntolu harflerden oluşan matbaa kol ile çalışıyordu. Litoğraf tezgahı yoktu. Vilâyet matbaasının asıl geliri gazete bedelleridir. Vilâyet matbaası kendi kendini idare etmektedir. Artan para ile matbaanın genişletilmesine çalışılmaktadır.69 Vilâyet matbaasında 8 kişi çalışmaktadır: Matbaanın müdürü ve gazetenin ser-muharriri Saadettin Efendi, birinci mürettib Hafız Mustafa Efendi, ikinci mürettib Ali Efendi, üçüncü mürettib ve dağıtıcı Hacı Ahmet Efendi, tezgahtar Hasan Efendi, Ve yardımcıları Asım Efendi ve Halit Efendi ile odacı Kadir Ağa.70 Vilâyet matbaasında kitap satışı yapıldığını da Karesi gazetesindeki yazılardan anlıyoruz:

Müteveffa Ağa Hüseyin Paşazâde Şevket Paşa Damadı İzzetlü Mustafa Rasim Bey’in Çiftçilik ünvanı altında ve üç cilt üzerine bi’t-tertib birinci ve ikinci cildinden on beş takım otuz nüshası bu kere bi’l-emir-nâme-i sâmî-i cenâb-ı sadaret-penâhi makam-ı vilâyete irsal buyrularak mülhakata tevzi’ olunmuş ve işbu kitapların muhteviyatı erbab-ı ziraatçe istifadeye mucib olacağı gibi üçüncü nüshası dahi derdest-i tab’ ve temsil idüği ve beher nüshası yirmi iki buçuk kuruştan ibaret bulunduğu zikr olunan emirnâme-i sâmîde münderic bulunmuş olmasıyla mezkûr kitapları almak isteyenler olduğu takdirde celb edilmek üzere Karesi matbaası idaresine müracaat eylemeleri ihtar olunur.71

Vilâyet merkezinde matbaada kitap satışının dışında faaliyet gösteren kütüphaneler de bulunmaktadır. Hacı Mehmet Efendi’nin kütüphanesi Yeni Kütüphane olarak adlandırılmıştır. Eski kütüphane olarak adlandırılan Zekeriya Efendi’nin kütüphanesinde ise 412 kitap bulunmaktadır. Bu bilgiler, 1887 tarihli vilâyet salnamesinde yer almaktadır.72 Ayrıca Karesi gazetesindeki ilân ve haberlerden anlaşıldığı üzere vilâyet merkezinde kitap satan dükkanlar da bulunmaktadır. Gazetenin 13 numaralı nüshasında Bâbıâlî Caddesinde kitapçılık yapan Arakel Efendi’nin

68 _{İmzasız, “Velâdet-i Padişah Münasebetiyle Defterdar Bahattin Bey’in Tepecik Karyesi’nde Yaptığı}

Şehr-âyîn Hakkında”, Karesi, Nr. 60, 18 Şaban 304 ve 29 Nisan 303, s. 1.; İmzasız, “Padişahın Cülûsu Dolayısıyla Mülhakatta Yapılan Şehr-âyînlere Dair Evraklardan Bazıları”, Karesi, Nr. 77 3 Muharrem 304 ve 9 Eylül 303, s. 1-2.

69 _{Abdullah Yurdakök, “Balıkesir Basın Tarihi (1886-1991), İnce Ofset Tesisleri, Balıkesir: 1992, s. 11.} 70 _{Abdülmecit Mutaf, Salnamelere Göre Karesi (1847-1922), Zağnos Kültür ve Eğitim Vakfı, Balıkesir:}

2003, s. 184.

71 _{İmzasız, “Kitap Satış İlânı” Karesi, Nr. 5, 9 Recep 303 ve 2 Nisan 302, s. 1.}

72 _{Abdülmecit Mutaf, Salnamelere Göre Karesi (1847-1922), Zağnos Kültür ve Eğitim Vakfı, Balıkesir:}

Balıkesir’de Saatçi Ethem Efendi’nin idaresinde bir kitaphane şubesi açtığı ve bu dükkanda güzel sanat eserleri sattığı haberi yer almıştır.73 _{Bu kitaphane Balıkesir’in o}

dönemki kültür hayatı açısından önemli bir gelişmedir. Ayrıca diğer dükkanlarda da kitapların satıldığı ile ilgili bilgilere Karesi gazetesinde rastlanılmaktadır. Sarraf Hacı Melkun Ağa’nın dükkanında Sabık İzmir Bidayet Mahkemesi Ceza Reisi Rıfat Efendi tarafından Külliyât-ı Şerh-i Ceza kitabının satışının yapıldığı yazılmıştır.74

Karesi gazetesinden halkın büyük bir katılım gösterdiği panayırlarla ilgili bilgiler yer almaktadır. Çan, Bandırma, Manyas, Gönen’de düzenlenen panayırların olaysız geçtiği gazetenin 14 ve 66 numaralarındaki haberlerden anlaşılmaktadır.75 Ayrıca gayr-i Müslimlerin kutladığı paskalyanın olaysız geçtiğine dair 8 numaralı gazetede bir habere yer verilmiştir.76

Halkın en çok ilgilendiği faaliyetlerden biri de şüphesiz tiyatrodur. Kemer’den gazeteye gelen mektuplardan birinde Kemer İbtidâî Mektebi yararına kaymakam ve aşar memurunun teşvkiyle Mesut Efendi’ye bir tiyatro icra ettirildiği ve halkın buna ilgi gösterdiği yazılmaktadır.77 Ayrıca gazetedeki haberlerden anlaşıldığı üzere Ramazan sonunda Agah Efendi Tiyatrosu Balıkesir’de gösteriler yapmıştır: “Darb Ali Hanında Agâh Efendinin zîr-i idaresinde vaki tiyatrohanede bu günkü Çarşamba akşamı mükemmel bir oyunun saha-yı temaşaya vaz’ olunacağı haber veriliyor” 78

Karesi uzun yıllar Osmanlı Devleti’ne sancak olarak hizmet ettikten sonra vilâyet olduğu 1881-1888 yılları arasında vilayetteki okul imtihanları, padişah için düzenlenen törenler ve matbaanın kuruluşu ile eserlerin basılması, satılması; vilâyet gazetesinin çıkarılması; panayırlar ve tiyatro adına gerçekleştirilen faaliyetlerle oldukça renkli bir kültürel hayata sahne olmuştur.

73 _{İmzasız, “Arakel Efendi Şehrimizde Ethem Efendi’nin İdaresi Altında Kitap-Hane Şubesi Açmıştır”,}

Karesi, Nr. 13, 7 Ramazan 303 ve 28 Mayıs 302, s. 1.

74 _{İmzasız, “Külliyât-ı Şerh-i Ceza Kitabının Tanıtılması”, Karesi, Nr., 14, 14 Ramazan 303 ve 4 Haziran}

302, s. 2.

75 _{İmzasız, “Manyas ve Çan Panayırlarına Dair”, Karesi, Nr. 14, 14 Ramazan 303 ve 4 Haziran 302, s. 1.}

; İmzasız, “Manyas ve Çan Panayırlarına Dair”, Karesi, Nr. 66, 8 Şevval 304 ve 17 Haziran 303, s. 1.

76 _{İmzasız, “Paskalya’nın Olaysız Geçişine Dair”, Karesi, Nr. 8, 1 Şaban 303 ve 23 Nisan 302, s. 2.} 77 _{İmzasız, “Mektep Yararına Tiyatro İcrasına Dair”, Karesi, Nr., 5, 9 Recep 303 ve 2 Nisan 302, s. 1.} 78 _{İmzasız, “Agah Efendi Tiyatrosu Darb Ali Hanında Bir Oyun Sergileyecek”, Karesi, Nr., 15, 21}