Karanlık Üçlü Kişilik Testi

Bilimsel araştırmalar, elde ettikleri bulguların anlamlı olup olmadığını anlamak ve o bulguları daha özele indirgeyebilmek için araştırma nesnelerini belirli özelliklerine göre sınıflandırmaya gerek duyar. Bu gereklilikse araştırma nesnesinin ontolojik anlamda bir bağlama konumlandırılması anlamına gelir. Bu noktada araştırma nesnesi insan olan psikoloji bilimi, insanı psikolojik etmenlerle karar alan ve davranış sergileyen bir canlı olarak kabul eder. Böylece kişilik testleri, insanı psikolojik bir sınıflandırma aracı olarak ortaya çıkmış olur. Bu tür psikolojik yöntemler ise pazarlama ve psikolojinin bir kesişim kümesi olarak da görülebilen tüketici davranışları için önemli bir veri toplama özelliği taşır. Bu yöntemlerden biri de kişilik testleridir.

Kişilik testleri ve bu araştırmada bir araç olarak kullanılan Karanlık Üçlü Kişilik Testinin incelenmesinden önce kişilik kavramına kısaca değinmek ve onu tanımlamak yerinde olacaktır. Bu bağlamda kişilik; doğuştan, genetik olarak kazanılan ve sonradan çevresel etkenlerle de birleşerek oluşan davranış kalıpları bütünü olarak tanımlanmaktadır455_{. Bu tanım incelendiğinde kişiliğin genetik ve çevresel olmak} üzere iki etken tarafından oluşturulan ve davranış kalıpları üzerinden izlenen bir olgu olduğu anlaşılmaktadır. Bu çalışmada, tanımda bahsi geçen iki etkenin ayrımı göz ardı edilmiştir. Bunun yerine bir bütün olarak, toplam etki sonucunda ortaya çıkan davranış kalıplarının çıpalama ve merchandising uygulamaları açısından incelenmesi amaçlanmıştır.

Karanlık Üçlü Kişilik Testi, insan kişilik tiplerini sistematik bir şekilde Makyavelist, narsist ve psikopatik olmak üzere üç grupta sınıflandırma aracıdır. Bununla birlikte Karanlık Üçlü Kişilik Testi Kowalski’nin “Behaving Badly: Aversive

Behaviours in Interpersonal Relationship” (Kötü Davranmak: Kişiler Arası İlişkilerde

İtici Davranışlar) başlıklı çalışmasına bağlı olarak geliştirilen bir model olarak görülmektedir456_{. Paulhus ve William tarafından 2002 yılında ortaya atılan Karanlık}

455 _{Salih Serbest, İş Yerinde Karanlık Üçlü, Hacı Bayram Veli Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü,}

Ankara, 2019, s. 178.

456 _{Delray L. Paulhus, Kevin M. Williams. “The Dark Triad of Personality: Narcissism,}

Üçlü Kişilik Testinin boyutları olan subklinik Makyavelizm, narsisizm ve psikopati kavramları sadece bir kişiler arası uyumsuzluk formu olarak değerlendirilmiştir457_. Ürün ve markaların artık birer birey olarak görüldüğü Post-Modern toplumda bireyleri kişiler arası ilişkilerine göre sınıflandıran bir araç üzerinden birey-ürün ya da birey- marka ilişkisini incelemek önem kazanmaktadır. Çünkü ürünler artık sadece bir ihtiyaç gidermek üzere talep edilen nesneler olmaktan öte birçok özelliği üzerinden birey ve toplumla ilişkiler kurmaktadır.

Bu çalışmanın daha net anlaşılması için kişiler arası ilişkide bir uyumsuzluk formu tipi olarak Makyavelist, narsist ve psikopatik kişilik tiplerinin özelliklerinin daha ayrıntılı bir şekilde açılması gerekmektedir.

4.5.1.1. Psikopati

Psikopati, bir terim olarak genel anlamda suça ve toplumsal düzeni bozmaya eğilim gösteren kişilik tiplerine karşılık gelmektedir458_{. Farklı ve daha özel bir tanımda} ise duygusal olarak bağ kurma noktasında ortalama bir insandan daha zayıf olan ve bununla birlikte sıç işleme ve ahlak dışı davranışlar sergileme eğilimi gösteren kişiler olarak tanımlanmıştır459_.

Tanımların patolojik bağlamı incelendiğinde psikopatik kişilik tiplerinin toplumda azınlığı oluşturan ve suç işleyen grupta yer almasından dolayı genelde pazarlama araştırmalarına konu olmayan kesime karşılık geldiği düşünülebilir. Ancak güncel çalışmalar psikopatik kişilikteki bireylerin, toplumda homojen bir şekilde dağıldığı ve toplumsal şartlarda da başarılı bir şekilde adapte olduğunu göstermektedir460_{. Bu yüzden subklinik bir tip olarak psikopatik kişilikler sadece suç} bağlamına indirgenmemelidir461_{. Nitekim Karanlık Üçlü Kişilik Testi de bu}

457 _{Emrah Özsoy, Kadir Ardıç, “Karanlık Üçlü’nün (Narsisizm, Makyavelizm ve Psikopati) İş}

Tatminine Etkisinin İncelenmesi”, Yönetim ve Ekonomi, 24, 2, 2017, s. 393.

458 _{Mehmet K. Mahmut, Judi Homewood, Richard J. Stevenson, “The Characteristics of non-Criminals}

With High Psychopathy Traits: Are They Simial to Criminal Psychopaths?”, Journal of Research in

Personality, 42, 2008, s. 679.

459 _{Robert D. Hare, Craig S. Neumann, “Psychopathy: Assessment and Forensic Implications”, The}

Canadian Journal of Psychiatry, 54, 12, 2009, s. 793.

460 _{Belinda Jane Board, Katarina Fritzon, “Disordered Personalities at Work”, Psychology, Crime &}

Law, 11, 1, 2005, s. 19.

461 _{Sharon Jacobwitz, Vincent Egan, “The Dark Triad and Normal Personality Traits”, Personality and}

doğrultudaki amaçlar ile psikopatolojik olmayan kişilik tiplerinin sınıflandırmasını yapmaktadır. Psikopatolojik olmayan psikopatik kişilik tipi ise normal entelektüel kapasiteye sahip olmasına karşın ahlaki değerleri öğrenmede isteksiz olan ya da güçlük çeken ve buna bağlı olarak kriminal olmayan bir formda rahatsız edici davranışlar sergileyen kişilik tipindeki bireylere karşılık gelmektedir462_{. Buna ek olarak da} psikopatik kişilik tipi bireysel ve toplumsal ilişkilerde proaktif davranışlar sergilememe özelliğiyle de diğer kişilik tiplerinden ayrışmaktadır463_.

Bu çalışmanın psikopatik kişilik tipindeki bireylere olan öngörüler, onların sosyal adaptasyondan daha uzak olmalarından dolayı sosyal güdüler ve gösteriş gibi etmenlerden daha uzak karar almaları yönünde oluşturulmuştur. Bu sebeple psikopatik kişilik tipindeki bireylerin marka ve çıpalama etkisine karşı diğer kişilik tiplerine göre daha rasyonel kararlar vereceği ve kontrol grubuna göre daha stabil bir karar çizgisi oluşturacağı öngörülmüştür.

4.5.1.2. Makyavelizm

Farklı bilim ve felsefe dallarında bir yaklaşım ve köklü bir anlayış olarak kullanılan Makyavelizm kavramı, 15 Yüzyılda yaşamış İtalyan filozof Niccolo Machiavelli’nin dünya görüşü ve insana ilişkin ontolojik tanım ve varsayımlarından esinlenerek literatüre kazandırılmıştır. Bu ontolojik tanım ve varsayımların kaynağı ise Machiavelli’nin Hükümdar adlı kitabıdır. Bu modele göre insan, politik ilişkiler kuran ve bu ilişkilerde başkalarını kullanma eğilimi gösteren insan olarak tanımlanmaktadır464_.

Machiavelli’nin tanımladığı politik insan modelinden yola çıkan Christie ve Geis, 1970 yılında geliştirdikleri ve “Mach IV” olarak adlandırdıkları bir ölçek üzerinden bu modele uygun kişilik tiplerini tespit etmeye ve sınıflandırmaya başlamıştır465_.

462 _{Fini Schulsinger, “Psychopathy: Heredity and Environment”, International Journal of Mental}

Health, 1, 1972, s. 191.

463 _{Maaike Cima, Adrian Raine, “Distinct Characteristics of Psychopathy Relate to Different Subtypes}

of Aggression”, Personality and Individual Differences, 47, 2009, s. 838.

464 _{Richard Christie, Florence L. Geis, Social Psychology, Academic Press Inc, London, 1970, s. 42.} 465 _{Richard Christie, Florence L. Geis, Studies in Machiavellianism, 1st Edition, Academic Press Inc.,}

Psikoloji literatüründe Makyavelist kişilik tipindeki bireyler başka insanları, kendi çıkarları doğrultusunda kullanma eğilimi gösteren kişilik tipine karşılık gelmektedir466. Bu çalışmanın amacı, çevresi ile pratik ilişkiler kuran ve bu ilişkilerde insanları kullanma eğilimi gösteren Makyavelist kişilik tipindeki bireylerin bu eğilimlerinin lüks tüketim, gösteriş ve pahalı ürün tercih etme eğilimi üzerinden çıpalama ve merchandising üzerindeki etkisinin anlaşılmasıdır.

4.5.1.3. Narsisizm

Narsisizm kavramı köken olarak Yunan Mitolojisindeki Narcissus karakterine dayanmaktadır. Narcissus, günümüzdeki anlamıyla da uyumlu olarak sudaki görüntüsüne âşık olmasıyla bilinmektedir467_{. Narcissus karakterinin günümüz bilim} dünyasında bir metafor olarak kavramsallaştırılması ise 1898 yılında Havelock Ellis’in çalışması ile gerçekleşmiştir. İlgili çalışma “narcissism” kavramını kişinin kendine neredeyse tamamen hayranlık duyması olarak tanımlanmıştır468_{. Günümüzde ise} mitoloji kökenli bu kavram psikoloji, sosyoloji, psikiyatri ve örgütsel davranış gibi farklı alanlarda bir kavram olarak kullanılır hale gelmiş bir metafordur469_.

Narsistik kişilik tipindeki bireylerin Post-Modern dünya pratiğindeki görüngüleri incelendiğinde başkaları ile ben-merkezci bir perspektifle rekabet eden ve kaybettiğinde sinirlenen kişilere karşılık geldiği görülür470_{. Bu bağlamda narsistik} kişiliklerin rekabet amacı da kendi hayatlarını her açıdan maksimize etmektir471_. Burada dikkat edilmesi gereken nokta, narsistik kişilikteki bireylerin maksimize etmek için rekabet ettikleri değerler, toplumsal bir değerden ziyade salt kendi bireysel değerlerinden oluşturmaktadır. Başka bir ifade ile her birey geliştirdiği ilişkilerde ve

466 _{David Wilson, vd., “Machiavellianism: A Synthesis of the Evolutionary and Psychological}

Literatures”, Psychological Bulletin, 119, 2, 1996, s. 286.

467 _{Arijit Chatterjee, Donald C. Hambrick, “It’s All About Me: Narcissistic Chief Executive Officers}

and Their Effects on Company Strategy and Performance”, Administrative Science Quarterly, 52, 3, 2007, s.353.

468 _{Robert Raskin, Terry Howard, “A Principal-Components Analysis of the Narcissistic Personality}

Inventory and Further Evidence of its Construct Validity”, Journal of Personality and Social

Psychology, 54, 4, 1988, s. 890.

469 _{Enver Aydoğan, Salih Serbest, “İş Yerinde Karanlık Üçlü: Bir Kamu Kuruluşunun İç Denetim}

Biriminde Araştırma”, Sayıştay Dergisi, 101, 2, 2016, s. 107.

470 _{Joshua D. Miller, vd., “Examining the Relations Among Narcissism, Impulsivity, and Self-Defeating}

Behaviours”, Journal of Personality, 77, 3, 2009, s. 762.

471 _{Bahtiyar Eraslan-Çapan, vd., “Karanlık Üçlü Ölçeği: Türkçeye Uyarlama Çalışması”, 13. Ulusal}

özellikle ekonomik karar ve davranışlarında kendi açısından faydasını maksimize etmektedir. Ancak mesele, bu fayda kavramından bireysel olarak ne anlaşıldığıdır. Narsistik kişilikler de fayda bağlamını toplumsal değerlere değil, bireysel değerlerine göre oluşturmaktadır. Bu anlamda da diğer kişilik tiplerinden ayrışmaktadır. Ayrıca Miller, Campbell, Young vd.’nin çalışmasında bahsi geçen “kaybettiğinde sinirlenen kişiler” ibaresi de narsistik kişilikleri, diğer kişiliklerden farklılaştıran bir noktaya işaret etmektedir. Bu bağlamda da -özellikle kayıpların yaşanması halinde- narsistik kişilik tipindeki bireyler uç noktalarda duygusal tepkilerin göstermesi bakımından karakterize edilmektedir472_{. Bu yüzden narsistik kişilik tipindeki bireylerin bireysel ve} toplumsal ilişkileri de bir yüzleşme ve karşısındaki kişileri domine etme eğilimi taşımaktadır473_{. Son olarak da tüm bu olumsuz özelliklere rağmen narsisizm} eğilimindeki bireylerin ilgi ve dikkat çekme eğilimi taşıdıkları da dikkate alınmalıdır. Ancak toplumsal bir dikkat çekmek isteyen bireyler başka bireylere ya da topluma yardımcı ve faydalı olarak bu dikkati çekmek isterken narsist bireyler zaman zaman bu eğilimi gösterse de çoğunlukla yardım bekleyerek dikkat çekme eğilimi de göstermektedir474_.

Günümüzün bireyci, öznel yargılarla beslenen ve yüksek düzeyde farklılaşmış tüketici kalıpları üzerinden tüketim karar ve davranışı gösteren Post-Modern tüketici kalıpları475 _{ve psikoloji biliminde “Ben Nesli” olarak ifade edilen günümüzün yaygın} kişilik yapısı476 _{birlikte düşünüldüğünde narsistik bir karar ve davranış kalıplarının} günümüzün bireysel ve toplumsal yapısının anlaşılması açısından büyük önem taşımaktadır.

472 _{Frederick Rhodewalt, Carolyn C. Morf, “On Self-Aggrandizement and Anger: A Temporal Analysis}

of Narcissism and Affective Reactions to Success and Failure”, Journal of Personality and Social

Psychology, 74, 3, 1998, s. 672.

473 _{Jean M. Twenge, W. Keith Campbell, “Isn’t it Fun to Get the Respect That We’re Going to Deserve?:}

Narcissism, Social Rejection, and Aggression”, Personality and Social Psychology Bulletin, 29, 2, 2003, s. 262.

474 _{Jean M. Twenge, W. Keith Campbell, The Narcissism Epdemic: Living in the Age of Entitlement,}

1st Press, Free Press, New York, 2009, s. 255.

475 _{Yavuz Odabaşı, Postmodern Tüketici, 5. Baskı, MediaCat Yayınları, İstanbul, 2017, s.107.} 476 _{Twenge, a.g.e.}