Osmanlı mülki idâresinde ülkeyi, eyâletlere, eyâletler sancaklara, sancaklar da kazalara ayrılmak suretiyle, üç kademeli bir idarî bölünme esas alınmıştır. Osmanlı da ülke topraklarının genişlemesiyle eyalet sayısı da artış göstermiştir. Osmanlı Devleti’nin kurmuş olduğu ilk eyalet I. Murad zamanında kurulan Rumeli eyaletidir. Rumeli eyaletinin teşekkülünden sonra 1393’te I. Bayezid’in Kara Timurtaş Paşa’yı Ankara’ya tayin etmesiyle Anadolu Beylerbeyliği kurulmuştur.94 Amasya, Tokat ve
Sivas topraklarının Osmanlıya katılmasıyla 1413’te Rum eyaleti kurulmuştur.95 Daha
sonra ise XV. yüzyılın sonlarına doğru Karaman Beylerbeyliği teşkil edilmiştir. Karaman Beylerbeyliğinin tam olarak teşekkülü ile ilgili ortak bir tarihte
90Feridun Nafiz Uzluk, Fatih Devrinde Karaman Eyaleti Vakıfları Fihristi, Ankara 1958, s.8;
Nevzat Topal, “Karaman Eyaleti Vakıf Defterinde Niğde Vakıfları (H. 881/M. 1476)”, Zeitschrift
für die Welt der Türken Journal of World of Turks, Vol.4, No.2, 2012, s.123-147, s.125.
91 BOA. TD. 564:1a.
92 Doğan Yörük, XVI. Yüzyılda Aksaray Sancağı (1500-1584), Konya 2005, s.14.
93 BOA. TD. 565: 1b.
94M. Çetin Varlık, “Anadolu Eyaleti”, TDV İA, C.3, İstanbul 1991, S.143-144, s.143.
30
uzlaşılamamıştır. Kuruluş tarihiyle ilgili farklı görüşler bulunmaktadır. Araştırmacılar, kuruluşu ile ilgili olarak 1468, 1470, 1476, 1483, 1512 gibi tarihleri kabul etmişlerdir.96 M. Akif Erdoğru, Karaman bölgesinde, Osmanlı hakimiyetinin kesin
olarak 1476’dan sonra gerçekleştiğini belirtir.
Karamanoğlu Beyliği, Osmanlı hâkimiyetine alındıktan sonra bu dönemdeki idari teşkilat esas alınarak Karaman eyaleti oluşturulmuştur. Bölge ele geçirildikten sonra Fatih evkâf ve mülk tahriri yaptırmıştır. Fatih döneminde ilhakına başlanan Karamanoğulları, II. Bayezıd döneminde tamamen ilhak edilmiştir. Karaman Eyâleti, 1476’da, Tahrîr Emini Muslihüddin ve Kâtib Kasım tarafından yapılan tahrîrine göre; Konya, Lârende (Karaman), Seydişehri-Bozkır, Akşehir, Ilgun, Beyşehri, Ereğli, Niğde-Şücaaddin (Ulukışla) ve Andığı (Ortaköy), Ürgüp, Aksaray ve Koçhisar olmak üzere 11 vilayetle, Develi ve Karahisar nâhiyelerinden oluşuyordu.97 II. Bayezid
döneminde Karaman Eyaleti tahrir emini Murad Çelebi bin Hamza Bey ve Katib Mehmed’dir. Bu dönemde ise Kayseri ve çevresi eyalete dahil olmuştur.98 Karaman
Eyâleti, Tahrîr Emîni Nasuhzâde Haydar ve Kâtip Ali tarafından yapılan tahrîre göre 1501 yılında; Konya, Belvîrân, Lârende, Çemen-ili, Akşehir, Ilgun, Seydişehir, Beyşehir, Ereğli, Kayseri, Niğde, Andığu, Ürgüp, Aksaray, Koçhisar, Mut ve Gülnar olmak üzere 17 kazâdan oluşmuştur.99
XVI. yüzyıl boyunca Karaman beylerbeyliğinin değişmeyen sancakları arasında Konya, Beyşehir, Akşehir, Aksaray, Niğde, İçil ve Kayseri yer almaktadır. Bunun yanı sıra başka dönemlerde Bozok, Maraş, Kırşehir ve Tarsus livaları da bu eyâlete eklenmiştir. Konya ve Akşehir arasında yaşayan Atçeken (esbkeşân) cemaatinin bulunduğu bölge de Turgut adıyla yeni bir sancak yapılarak Karaman vilâyetine dahil edilmiştir. Eyaletin paşa sancağı Konya’dır. Kanuni’nin ilk yıllarında ise Kayseri paşa sancağı olmuştur. Karaman vilayetinin idari olarak tam birliği ise III.Murad
96 M. Akif Erdoğru, , “Karaman Vilâyetinin İdari Taksimatı”, Osmanlı Araştırmaları XII, İstanbul 1992,
S. 425-430, s.426.
97 BOA. TD.564:1a; İbrahim Hakkı Konyalı, Âbideleri ve Kitabeleri İle Konya Tarihi, Ankara 1997,
s.111;Uzluk, Fatih Devrinde Karaman Eyaleti, s.9
98 Mehmet Akif Erdoğru, “Murad Çelebi Defteri: 1483 Yılında Karaman Vilayetinde Vakıflar-I”, Tarih
İncelemeleri Dergisi, XVIII / 1, İzmir 2003, s.119-160, s.134.
31
döneminde sağlanmıştır. Çünkü bu dönemden sonra eyalette herhangi bir değişiklik olmamıştır.100
32 I. BÖLÜM
HİZMET ALANLARINA GÖRE KONYA VAKIFLARI
Osmanlı Devleti, bir bölgeyi fethettikten sonra akabinde hemen o bölgenin tahriri yapılırdı. Bu, fethedilen bölgenin Osmanlı hakimiyetine geçtiğini gösterir. İlhak edilen bölgenin eski kanunları ya olduğu gibi kabul edilir ya da kısmi değişiklikler yapılırdı.101 Osmanlı, Karaman bölgesini hakimiyeti altına aldıktan sonra yapılan ilk
tahrir Fatih Sultan Mehmed zamanında 1476 yılında yapılmıştır. 1476 da düzenlenen ilk vakıf tahririnde, Karamanoğulları zamanında yapılan düzenlemeler aynen korunmuştur. Osmanlılar tarafından vakıf beratları102 yenilenirken Karaman Beyleri
tarafından vakıflara verilen belgeler esas alınarak düzenlenip deftere kaydedilmiştir. 1476-1501 vakıf tahrir defterlerinde geçen “…. be mektub-ı İbrahim Bey”103, “İbrahim Bey mektubu görüldü”, “… İbrahim Bey’den mu’afnâme var”104, “mukarrer
mektub-ı İbrahim Bey”105 ibareleri bu dönemdeki kanunların Osmanlı Devleti tarafından hukuki bir delil olarak kullanıldığının göstergesidir.
Vakıf tahrir defterlerinde en çok Karamanoğlu İbrahim Bey’in verdiği mektup, mu‘afnâme ve mukarrernâme gibi belgeler dikkat çekmektedir. Bu belgeler Osmanlı Devleti tarafından hukuki ve resmi birer belge olarak kabul edilmiştir.106 Bununla birlikte 1476’da “vakf-ı kadim mukarrernâme, …mukarrer der defter-i kadim”, 1501’de “deyu defter-i köhnede mestur” gibi ifade edilen atıflar şehirde bulunan vakıfların Osmanlı öncesine ait olduğunu gösterir. Yine defterde en fazla adı geçen belgelerden biri olan ‘mukarrernâme’ veya ‘mukarrer’ 107ibareleri, vakfa dair hüküm
ve beratların geçerli olduğunu göstermektedir.
101 Yahya Başkan, Orta Anadolu’da Hakimiyet Mücadelesi (1400-1500), İstanbul Üniversitesi, Sosyal
Bilimler Enstitüsü, (yayınlanmamış doktora tezi), İstanbul 2007, s.133
102 BOA. TD. 564:8b(berat-ı sultan-i mukarrer), 565:34a(berat-ı sultan).
103 BOA. TD.564:11a, 13b.
104 BOA. TD.565:37b.
105 BOA. TD 565:25b.
106 Alaattin Aköz-Emre Koç, “Vakıf ve Tımar Sistemlerinin Tatbiki ve Kurumsallaşma Açısından
Karamanoğlu-Osmanlı İlişkilerine Farklı Bir Bakış”, Uluslararası Orta Anadolu ve Akdeniz
Beylikleri Tarihi, Kültürü ve Medeniyeti Sempozyumu –II, Konya, Ekim 2016, s.100-125, s.109.
33 1 Tab lo I- Konya V akıfla rı 147 6-1501
Tablo I- Konya Vakıfları 1476-1501108
Vakfın Çeşidi
1476 1501
Adet Gelir % Adet Gelir %
Cami 15 36,227 11.2 15 70,109 11.6 Mescid 51 10,839 3.4 62 28,517 4.7 Türbe 14 65,257 20.1 14 96,731 15.7 Medrese 13 37,630 11.6 13 61,980 10.2 Darülhadis 2 3,285 1.0 3 9,233 1.5 Darüşşifa 1 150 0.05 1 160 0.02 Dârü’l-huffâz 15 45,663 14.1 29 113,659 18.6 Zâviye 26 18,592 5.7 41 46,182 7.7 Hangâh 6 7,220 2.2 7 16,322 2.7 Çeşme 5 2,433 0.77 12 9,516 1.6 Ecza 3 154 0.05 8 2,982 0.5 İmaret 1 93,599 28.8 1 146,338 24.1 Şahıs 5 1,593 0.5 3 2,340 0.4 Evlâdlık - - - 6 1,817 0.3 Kervansaray 1 1,158 0.4 1 1,490 0.2 Manastır 1 100 0.03 - - - Köprü 1 350 0.1 1 560 0.09 Diğerleri 1 20 - 1 210 0.03 Muallimhane - - - 1 396 0.06 Toplam 157 324,270 100 218 608.542 100
Tabloda ki verilerden de anlaşıldığı gibi, 1476-1501 yılları arasında Konya vakıflarında daha çok eğitim ve dini kurumların yapımına önem verildiğini görmekteyiz. Sayı olarak en fazla mescid, zâviye, dârülhuffâz, medrese ve cami müesseseleri dikkat çekmektedir. 1476-1501 tarihleri arasında yıllık gelirlerinde genelde bir artışın olduğu gözlenmektedir. 1476-1501 yılları arasında müesseselere
34
yeni vakıflar tahsil edilmesi bu artışın sebebi olarak gösterilebilir. Müesseseler içinde geliri en yüksek olan İbrahim Bey’in imaretidir. Gelirlerin % 28.8’i imaret için vakfedilmiştir.
A. Sosyal Hizmet Vakıfları