Kapsam Kuramları

ĠĢ doyumunu açıklamada kullanılan motivasyon kuramları ihtiyaçlar hiyerarĢisi kuramı, çift etmen kuramı, baĢarma ihtiyacı kuramı ve ERG (Existance, Relatedness, Growth) –VĠG (Var Olma, ĠliĢki Kurma, GeliĢme) kuramı olarak gruplandırılabilir. 2.1.6.1.1. Abraham Maslow’ un Ġhtiyaçlar HiyerarĢisi Kuramı

Bilimsel açıdan insan ihtiyaçlarını araĢtıran ve motivasyonla iliĢkilendiren Brandeis Üniversitesi Profesörlerinden (Sabuncuoğlu ve Tüz, 1998:111) Amerikalı Abraham Maslow’dur (Eren, 2008: 30). Maslow, klinik gözlemler sonucu insanların gereksinimlerinin beĢ baĢlık altında toplandığı sonucuna ulaĢmıĢtır. Bunlar fizyolojik ihtiyaçlar, güvenlik ihtiyaçları, sevgi ve ait olma ihtiyacı, saygınlık ve statü ihtiyacı ve kendini gerçekleĢtirme ihtiyacıdır (Türk, 2007: 83). Maslow’a göre insan önce sınıflandırdığı ihtiyaçların en alt basamağındaki ihtiyaç tarafından güdülenecek ve davranıĢa geçecektir. Alt basamaktaki ihtiyaç giderildiği takdirde de artık bu ihtiyaç güdüleyici olmayacak, bir üst basamaktaki ihtiyaç güdülemeye baĢlayacaktır. Bu basamaktaki ihtiyaç da giderilmeden bir üst basamaktaki ihtiyacın bir alt basamaktaki ihtiyaç gibi güdüleyici özelliği olmayacaktır. Ayrıca duyulan ihtiyacın basamağı yükseldikçe insanı zorlayıcı özelliği azalacaktır. Aynı Ģekilde ihtiyaç basamağı yükseldikçe, alt basamaktaki ihtiyaçların karĢılandığında verdiği doyum duygusu da azalacaktır. Doyum Miktarı Saygınlık ve Statü Ait Olma ve Sevgi Güvenlik Fizyolojik Kendini GerçekleĢtirme Ġhtiyacın ġiddet Seviyesi

ġekil 4: Ġhtiyaçlar ve Duyulan Doyum ĠliĢkisi Kaynak: Koçel, 2010: 625

Kendini gerçekleĢtirme ihtiyacı olan son basamakta da birey kendisine hedef koyacak ve hedeflere ulaĢtıkça kendini gerçekleĢtirme ihtiyacı kapsamında yeni bir hedefe yönelecektir.

Ġhtiyaçlar hiyerarĢisi kuramı, bilinirliği en çok ve önemini kaybetmemiĢ en popüler motivasyon kuramı olma özelliğini taĢıyan kuram olsa da (Çetinkanat, 2000: 11) birtakım eleĢtirilere maruz kalmıĢtır. Bu eleĢtirilerin bazıları, ihtiyaçlar arasında bir hiyerarĢinin olmadığı, alt düzey ihtiyaçlara gereken önemin verilmediği, uygulanmaya ve somut sonuçlar ortaya koymaya uygun olmadığı ve kendini gerçekleĢtirme ihtiyacının fazla karmaĢık olduğu bilimsel alt yapısının olmadığı üzerinedir. Özellikle hiyerarĢi yapısına eleĢtiride bulunan araĢtırmacılar bazı insanların bazı ihtiyaç basamağına saplanıp kaldığını veya bulunduğu basamaktaki ihtiyacını gerçekleĢtirmesine karĢın bir üst basamaktaki ihtiyacı tarafından güdülenmediğini ileri sürseler de Maslow, insanın hep daha iyiyi olmayı isteyeceğini belirtmiĢ ve bir ihtiyaç giderilmiĢse güdülenemeyeceğini, güdüleniyorsa giderilmediğini söylemiĢtir (Rollinson ve Broadfield, 2002: 204; Türk, 2007: 84).

2.1.6.1.2. Frederick Herzberg’in Çift Etmen Kuramı

Bu kuram, Herzberg’in 1959’da 200 muhasebeci ve mühendis üzerinde yapmıĢ olduğu bir araĢtırmanın sonuçlarından ileri sürülmüĢtür. Herzberg’in bulguları elde ettiği araĢtırmalar literatürde Pittsburg Studies adıyla da geçmektedir(Kaynak, 1990:127).Bu araĢtırmada Ģu soru yöneltilmiĢtir: “iĢinizde kendinizi ne zaman son derece iyi ve ne zaman son derece kötü hissettiğinizi ayrıntılı olarak açıklayınız”. Böylece Herzberg çalıĢma sonrasında doyum derecesini artıran ya da azaltan faktörleri bulmaya çalıĢmıĢtır. Herzberg, bu sorudan aldığı cevaplar ile oluĢturduğu modelin içeriğini motive edici etmenler ve sağlık (hijyen) etmenleri olarak iki grupta toplamıĢtır. Sağlık etmenlerinin baĢında; “çalıĢma Ģartları, maaĢ ve ücret, emniyet, iĢ koĢulları, yan ödemeler, yönetim uygulamaları, kiĢiler arası iliĢkiler ve iĢletme politikaları gelmektedir. Motive edici faktörler ise; “iĢin kendisi, baĢarma, fark edilme, yükselme, anlamlı ve zevk verici bir iĢte çalıĢma, sorumluluk alma ve görevi yerine getirmenin sonucu olarak elde edilebilecek ödüller” Ģeklinde ortaya çıkmaktadır. Hijyen faktörleri dıĢsal (extrinsic), motive edici faktörler ise içsel (intrinsic) faktörler olarak nitelendirilebilir (Sabuncuoğlu ve Tüz, 1998: 87). Ayrıca Maslow’un kuramındaki

ihtiyaç basamakları incelendiğinde ilk üç basamak hijyen faktörleri, diğer iki basamak da motivasyon faktörleri olarak nitelendirilebilir (Herzberg, 1968).

Herzberg iki basamakta topladığı etmenlerden hijyenetmeleri örgüt içerisinde olduğu takdirde iĢ doyumsuzluğunun önlenebileceğini ancak iĢ doyumunun sağlanamayacağını belirtmiĢtir. Aynı Ģekilde motive edici etmenlerin olması halinde iĢ doyumunun sağlanacağını fakat olmaması durumunda iĢ doyumsuzluğunun olmayacağını sadece iĢ doyumunun olmayacağını ileri sürmüĢtür. ĠĢ doyumunu sağlayan faktörler ile iĢ doyumsuzluğuna neden olan faktörler aynı faktörler değildir. Örneğin bir akademisyen için bilgisayar ve masanın temin edilmemesi iĢ doyumsuzluğu oluĢturacak fakat masa ve bilgisayar verilmesi iĢ doyumunun oluĢmasını sağlayamayacaktır. Akademisyen için masa ve bilgisayar hijyen faktörlerini oluĢturmaktadır. Motivasyon kapsam kuramları arasında en özgün kuramın Herzberg’in kuramı olduğu söylenebilir. Bunun nedeni iĢ doyumunun iĢ doyumsuzluğunun tersi olduğu varsayımını test etmesi ve kabul etmemesidir (Mullins, 2005:485).

Herzberg’in motivasyon kuramına yöneltilen en yoğun eleĢtiri, ekonomik motivasyon faktörlerinin özellikle ücret faktörünün ikinci plana indirgenmiĢ olmasıdır. Herzberg’in bu araĢtırmayı Amerika BirleĢik Devleti’nde yapması ve ABD halkının satın alma gücünün nispeten yüksek olması bunun nedeni olarak açıklanabilir (Sabuncuoğlu ve Tüz, 1998:117). ĠĢ Doyumu Yok ĠĢ Doyumsuzluğu Yok ĠĢ Doyumsuzluğu

ġekil 5: Herzberg' in Çift Etmen Kuramı

Kaynak: Gordon, 1993: 93 Güdüleyici Etmenler Hijyen Etmenleri ĠĢ Doyumu  Ücret  Statü  Güvenlik  ÇalıĢma ġartları  Prim  Politikalar ve Yönetimsel Uygulamalar  KiĢilerarası ĠliĢkiler  Anlamlı Bir ĠĢ  Cazip Bir ĠĢ

 BaĢarı KarĢısında Takdir  BaĢarı Hissi

 GeniĢ Sorumluluk

 GeliĢim ve Terfi Ġçin Fırsatlar  ĠĢin Kendisi

2.1.6.1.3. David McClelland’ın BaĢarma Ġhtiyacı Kuramı

1930’lu yılların sonunda Henry Murray tarafından ortaya atılan kuram (Otar, 2008: 40) daha sonra Harvard Üniversitesi öğretim üyesi Mc Clelland tarafından geliĢtirilmiĢtir (Toker, 2006: 77). Ġleriki çalıĢmalarda da Atkinson adlı araĢtırmacı tarafından katkıda bulunulmuĢtur. Kuramın temelinde Tematik Algı Testleri (T.A.T.) bulunmaktadır. Mc Clelland ve arkadaĢları yöneticiler üzerinde bu testleri uygulamıĢlardır. Bazı durumların yer aldığı bu resimler siyah beyaz olup, yöneticilerden resmi gördüklerinde zihinlerinde canlanan durumu hikâye etmeleri veya söylemeleri istenmiĢtir. Örneğin katılımcılara, iĢ yerinde sandalyesinde oturan bir adamın ailesinin fotoğrafına baktığı bir resim verilmiĢ ve bu resmi hikâye etmeleri istenmiĢtir. Bir yönetici “bir mühendisin ailesinin fotoğrafına bakarak gelecek yaz tatil planları yaptığını, diğeri “bir tasarımcının ailesinin iĢine yarayacak bir makine tasarlamaya çalıĢtığını” ve sonuncusu da “bir aile reisinin ailesi ile ilgili bir problemi çözmeye çalıĢtığını” söylemiĢtir. Bu örnekteki üç yönetici baĢarma ihtiyacındadır fakat araĢtırma sonuçlarına göre yazarlar üç tür ihtiyaç olduğunu belirtmiĢlerdir. Bunlar Güç Ġhtiyacı, ĠliĢki Kurma Ġhtiyacı ve BaĢarma Ġhtiyacıdır. Kuramda, ihtiyaçlar arasında bir hiyerarĢinin olmadığı, her insanda bu ihtiyaçların olacağı ama mutlaka bir tanesinin daha baskın olacağı ve ihtiyaçların sonradan öğrenmeyle kazanılacağı ileri sürülmüĢtür. BaĢarma ihtiyacı insanların kendilerine zor ve anlamlı amaçları hedef koyan, daha iyi ve verimli olmaya çabalayan insanların duydukları ihtiyaç türüdür. Güç ihtiyacına eğilimli kiĢiler çevresindeki insanları etkilemeyi, otorite kurmayı, sahip oldukları statüyü kullanarak çevresinin ilgisini çekmeye amaçlayan insanlardır. ĠliĢki kurma ihtiyacındaki kiĢiler çatıĢmadan kaçınan, sosyal grup ve topluluklara girmekten ve arkadaĢlıklar kurmaktan hoĢlanan, rekabet etmek yerine dayanıĢmayı ve sosyal iliĢkileri güçlendirmeyi tercih eden kiĢilerdir. Kurama göre eğer iĢgörenin ihtiyaçları belirlenebilirse, iĢgörenin doyumu için sunulan motivlerin iĢlerliği sağlanır ve performans artırabilir (Kitchin, 2010; Akat, 1984: 178;Schermerhorn, Hunt ve Osborn, 2002:157; Motivasyon ve Kuramları, 2011).

2.1.6.1.4. Clayton Alderfer’in ERG (VĠG) Kuramı

Alderfer’in kuramı da bir ihtiyaçlar hiyerarĢisi olup, ihtiyaçları 5 ihtiyaç basamağından indirgeyip 3 ihtiyaç basamağında incelemiĢtir. Kuramın adını aldığı 3 ihtiyaç “Var Olma (Existence), ĠliĢki Kurma (Relatedness) ve GeliĢme (Growth) ihtiyaçlarıdır. Kurama göre ihtiyaçlar ve güdülenme arasındaki iliĢki kapsamında var olma ve iliĢki kurma gereksinimleri karĢılandıkça geliĢme ihtiyacı daha fazla istenecek, fakat geliĢme ihtiyacına duyulan Ģiddet karĢılandığı ölçüde yeniden hissedilecektir. Maslow’un kuramından ayrılan en önemli özelliği; ihtiyaçlar hiyerarĢisinde bulunulan basamaktaki ihtiyaçların giderilememesi durumunda bir alt basamaktaki ihtiyaçlar daha çok istenecektir. Somut ihtiyaçların karĢılanması nispeten soyut ihtiyaçların karĢılanmasının yerine geçecek, doyum sağlanmamıĢ olsa da bu durum doyum sağlanmıĢ hissini doğuracaktır. Örneğin sahip olduğu maddi varlıklar ve makamı için çevresinde bulunulan bir insan, iliĢki kurma ihtiyacını karĢıladığını düĢünebilir. Bu önerme bir nevi Maslow’un hiyerarĢi iddiasını haklı çıkarmaktadır. Çünkü karĢılanan ihtiyaç güdülememiĢtir, güdülüyorsa karĢılanmamıĢtır (Onaran, 1981: 39). Maslow’un kuramı yöneticilerce Alderfer’in kuramına göre daha iyi bilinmekle beraber, Alderfer’in kuramının bilimsel geçerliliği daha fazladır (ġimĢek, Akgemci ve Çelik, 2008: 194).

ġekil 6: Maslow ve Alderfer'in Ġhtiyaçlar HiyerarĢisi

Kaynak: Gordon, 1993: 89 Kendini GerçekleĢtirme Ġhtiyacı Fizyolojik Güvenlik Saygınlık ve Statü Sevgi ve Ait Olma Maslow’un Ġhtiyaçlar HiyerarĢisi Alderfer’in Ġhtiyaçlar HiyerarĢisi