Kadıköy banliyölerinde batı etkisinde inşa edilmiş konutlar

Kadıköy banliyölerinde batı etkisinde inşa edilen konutlar

19. yüzyılın ikinci yarısı ve 20. yüzyılın ilk çeyreği arasında, Kadıköy banliyölerinde batı etkisinde inşa edilen sivil mimari örneklerinin birçoğu yok olmuş; günümüze yanlış müdahaleler sonucu özgün niteliklerini kaybetmiş veya bakımsızlık sonucu yıkılmak üzere olan az sayıda yapı kalabilmiştir. Günümüze ulaşabilmiş olan yapıların saptanması amacıyla kuzeyde Kızıltoprak tren istasyonu, doğuda Fahrettin Kerim Gökay ve Şemsettin Günaltay caddeleri, güneyde Bostancı tren istasyonu ve batıda Marmara Denizi (Sahilyolu) ile sınırlı bir alan taranmış ve farklı yapısal ve üslupsal özellikler gösteren on adet yapı incelenmiştir (Şekil B.16).

İncelenen yapıların ortak özelliği, tasarımlarında tek bir üsluba sadık kalınmamış olmasıdır. Taban alanı küçük olanlardan daha büyüklerine, iki katlılardan dört katlılara, sade olanlardan yoğun bezemeli ve ihtişamlı olanlara kadar tüm yapılar, aynı dönemde Batı’ da inşa edilen yapılarda olduğu gibi, birden fazla tarzın izlerini taşımaktadır.

Binalar genellikle yüksek, kagir duvarların sınırladığı, ağaçlarla çevrili geniş bir bahçe içerisindedir; bahçede ayrıca müştemilat, hamam, limonluk, çardak, kameriye gibi yapılar bulunabilmektedir. Harem-selamlık bölümlerinin tek bir bina içinde çözümlendiği, buna karşılık fazla girişle mahremiyetin bir ölçüde korunmaya çalışıldığı anlaşılmaktadır. İncelenen örneklerin hemen hepsinde ahşap direklerin desteklediği açık ya da kapalı bir çıkmanın altında, manzaraya hakim, birkaç basamakla zeminden yükseltilmiş bir veranda bulunmaktadır; ikinci giriş çoğunlukla veranda cephesine komşu cephelerden yol tarafında olanındadır.

7 _{II. Meşrutiyet sonrasında, özellikle İttihat ve Terakki Fırkası’ nın siyasal, toplumsal, ekonomik ve} kültürel alanlardaki girişimleri dönemin mimarisini de etkilemiş [42, s.4115], Jön Türk Hareketi mimarlıkta batılılaşmanın, Avrupalılığın ve kozmopolitizmin sorgulanmasını gündeme getirmiştir. Böylece, “milli mimari” öne çıkarken, art-nouveau hareketi bir süre için gerilemiştir [41, s.331].

Tamamen kagir olan örnekler de bulunmasına karşın, yapıların genelde kagir bir bodrum ve zemin kat üzerinde ahşap olarak inşa edildikleri görülmüştür. Dört kata kadar yükselebilen yapıların en üst katlarında alt katların planı genellikle tekrarlanmamıştır. Bazılarında haçvari plan kullanılırken kimisi de çatı eğiminden kazanılan alanları değerlendirmiştir. Binaların her katında, özellikle en üst katta, manzaraya ya da bahçeye açılan balkonlar düzenlenmiştir. Bazı örneklerde bir veya iki kat daha yükselen kuleler bulunmaktadır. Örtü çoğunlukla kırma çatıdır ancak eğim değişkendir. Çatıların hemen hepsi Marsilya kiremidi ile kaplıdır ancak yapım tarihleri düşünüldüğünde özgün durumda alaturka kiremitle kaplı oldukları düşünülebilir. Eğrisel hatlara sahip bazı örtülerde kaplama malzemesi olarak çinko kullanılmıştır. Saçaklar oldukça geniştir ve konsollarla desteklenmiştir.

Bezemeler kapı ve pencere çevrelerinde, balkon korkuluklarında, konsol ve furuşlarda, kat ve saçak silmelerinde yoğunlaşmaktadır; bazı örneklerde alınlık ve fotoz kullanılmıştır. Bezeme malzemesi genelde ahşaptır; metal korkuluk ve pencere parmaklıkları da görülmektedir.

Kavuklu Hamdi Sokak, No: 1 (Şekil B.17)

Kızıltoprak tren istasyonuna bitişik küçük bir bahçe içerisindeki yapı kagir bir subasman üzerinde ahşap karkas taşıyıcılı üç kattan oluşur. Giriş katı sekiz basamakla zeminden yükseltilmiş ve giriş iki kagir direğin taşıdığı birinci kat çıkması ile korunmuştur (Şekil B.18). İkinci katta haçvari plan uygulanmış ve çıkmanın üzerinde bir balkon düzenlenmiştir. Örtü kırma çatıdır; balkonun üzerinde yapının batılı görünümünü pekiştiren Mansard çatı kullanılmıştır (Şekil B.17). Pencere ve kapı çerçeveleri (Şekil B.19), balkon korkuluğu ve saçağı taşıyan konsollar oldukça sade ve geometrik biçimlidir (Şekil B.20).

Bağdat Caddesi, No: 85 (Şekil B.21)

Yapı ikinci grup olarak yenilenmiş ve betonarme bir bodrum kat eklenmiştir; bu katın üzerinde giriş, iki normal kat ve haçvari planlı çatı katı bulunur. Birinci ve zemin katların planları benzerdir; ikinci katta kapalı çıkma balkona dönüşür ve köşe odalara da iki yönde balkonlar eklenir. Çatı katında, giriş ve cadde yönündeki balkonlar devam ettirilir. Örtü kırma çatıdır. Neo-barok üsluptaki pencere ve kapı çerçeveleri, balkon korkulukları ve perdeleri ile balkonları taşıyan konsollar ahşap bezemenin yoğunlaştığı kısımlardır (Şekil B.22, B.23). Zemin ile birinci kat arasında basit bir silme bulunmasına karşın, diğer katlarda neo-klasik özellikte dişli friz kullanılmıştır (Şekil B.22).

Ihlamur Çıkmazı, No: 89 (Şekil B.24)

Yakın tarihte yeniden inşa edilmiş olan yapı kagir bir bodrum kat üzerinde iki kattan oluşur. Kütle oldukça masiftir; ancak girişin içeri çekilmesi ve ikinci kattaki balkonlar yapının görünümünü hafifletir. Örtü kırma çatıdır. Pencere çerçeveleri, konsollar ve kat silmesi art-nouveau tarzdadır (Şekil B.25, B.26).

Gazi Muhtar Paşa Çıkmazı, No: 2-4 (Şekil B.27)

Kagir subasman üzerinde giriş, bir normal kat ve çatı katından oluşur. Giriş sahanlığı birkaç basamakla zeminden yükselir; üzerinde neo-klasik başlıklı iki kagir sütunun taşıdığı birinci kat çıkması bulunur. Üst katta çıkma balkona dönüşür (Şekil B.28). Örtü İsviçre dağ evlerinde (chalet-şale) olduğu gibi beşik çatıdır. Yüzey, yatay ve düşey ahşap bantlarla panolara ayrılır. Oldukça sade olan yapının ön ve yan cephelerinde dişli friz ve saçak altında sade konsollar bulunur (Şekil B.28, B.29). Çemenzar Sokak, No: 2 (Şekil B.30)

Kagir subasman üzerinde giriş, bir normal ve çatı katlı simetrik iki kanattan oluşur. Giriş üç basamakla zeminden yükseltilmiş ve içeri çekilmiş verandadandır. Birinci katta verandanın üzerinde ve yanlarda birer balkon bulunur. Kanatlardan her biri, oldukça yüksek eğimli beşik çatılarla örtülüdür (Şekil B.31). Alınlık tablaları, pencere çerçeveleri ve orta balkonun korkulukları art-nouveau tarzdadır (Şekil B.31, B.32). İkinci Orta Sokak, No: 1 (Şekil B.33)

Yeniden inşa edilmiş olan yapı kagir bodrum kat üzerinde iki kattan oluşur; arkada bir kat daha yükselen sekizgen planlı iki kule görülür (Şekil B.34). Girişe onbir basamaklı, metal korkuluklu, görkemli bir merdivenle ulaşılır. Sahanlıktaki dört sütun birinci kattaki balkonu taşır; sütunlu düzen birinci katta da devam eder. Yapıda farklı üsluplar kullanılmıştır. Sütunlar neo-klasik düzende ve Korint başlıklıdır (Şekil B.35), giriş ile birinci katı ayıran silme neo-barok tarzdadır (Şekil B.35), pencere çerçeveleri ise ampir ve neo-gotik esintilidir (Şekil B.36).

Operatör Cemil Topuzlu Caddesi, No: 112 (Şekil B.37)

Kagir bir bodrum kat üzerinde iki kattan oluşan yapının güney köşesinde bir kat daha yükselen kare planlı bir kule vardır. Giriş cephenin gerisinde kalır; üzerinde dört ahşap direkle taşınan bir çıkma bulunur. Birinci katta, cephenin ortasında küçük bir balkon yer alır. Örtü kırma çatıdır; ancak balkonun üzerinde kalan kısımda eğrisel bir örtü kullanılmıştır. Kulenin kırma çatısı soğan kubbe ile sonlanır. Küçük bir yapı olmasına rağmen farklı tarzlara yer verilmiştir. Soğan kubbe oryantalizmi

çağrıştır, direklerin arasındaki furuşlar art-nouveau, kafesler neo-gotik izler taşır (Şekil B.38), pencere çerçeveleri neo-klasik üsluptadır (şekil B.39).

Operatör Cemil Topuzlu Caddesi, No: 114 (Şekil B.40)

Mabeyinci Ragıp Paşa’ nın kızı için yaptırdığı köşkün harem bölümüdür [43, s.363]. İncelenen yapılar arasında tamamen kagir olarak inşa edilmiş tek örnektir. Bodrum, giriş ve iki kattan oluşur. Oldukça masif olan kütlenin görünüşü balkonlarla hafifletilir; çıkmaları destekleyen konsollar ve birinci kat balkonlarındaki ahşap direkler de yapıyı hareketlendirir (Şekil B.41). Örtü kırma çatıdır; saçakları geniş olmasına karşın konsol kullanılmamıştır. Yuvarlak kemerli pencereler, gömme sütunlar, köşe taşları ve direkler arasındaki furuşlar yapıya hakim olan ampir üslubu gösteren elemanlardır (Şekil B.41, B.42).

Operatör Cemil Topuzlu Caddesi, No: 114 (Şekil B.43, B.44)

Mabeyinci Ragıp Paşa’ nın geniş bir koruluk içinde yer alan, oldukça büyük ve ihtişamlı olan köşküdür. Kagir bir bodrum kat üzerinde giriş ve bir normal kat yer alır. Üst yapı oldukça hareketlidir; etrafı geniş teraslarlarla çevrili olan ikinci katın üzerinde kare planlı cihannüma vardır. Güneydoğudaki sekizgen planlı iki kule dört, kuzey köşedeki kare planlı üçüncü kule altı kat yüksekliğindedir. Yapının girişi kuzeybatı yönündendir; deniz cephesinde de anıtsal, mermer bir kapı bulunur (Şekil B.45). Yapı, paşanın kızı için yaptırdığı köşkle ortak birçok elemana sahiptir (Şekil B.46); ancak küçük köşkün saf ampir karakterinin büyük köşkte bozulduğu görülür. Kulelerin oryantalist örtüleri ve neo-barok esintili bezemeleri ile neo-klasik tarzdaki dişli frizler bu farklılaşmanın yansımalarıdır (Şekil B.47).

Noter Sokak, No: 65 (Şekil B.48)

Zemin, bir normal kat ve çatı katından oluşur. Yapının doğu köşesinde bir kat daha yükselen kare planlı bir kule vardır. Giriş zeminden birkaç basamakla yükseltilmiş olan verandadandır. Verandanın üzerinde, ahşap direklerle taşınan bir balkon yer alır. Örtü Mansard çatıdır ve arduvaz kaplıdır; güneydoğu yönünde küçük bir çatı penceresi vardır. Kulenin örtüsü kırma çatı biçiminde yükselir ve yüksek, konik bir örtüye dönüşür; üzerinde alem bulunur (Şekil B.48). Pencere çerçeveleri (Şekil B.49), konsollar (Şekil B.50) ve furuşlar (Şekil B.51) art-nouveau tarzdadır.