İstanbul' da Prenses Atiye Köşkü ile benzerlik gösteren yapılar

Prenses Atiye Köşkü’ nün planı Eldem’ in iç sofalı olarak sınıflandırdığı, halk arasında ise “karnıyarık” olarak adlandırılan plan tipine benzemektedir [15, s.25].

Ancak 19. yüzyılın Batılılaşma hevesi içinde inşa edilmiş olan yapıda Türk Evi’ nin geleneksel sofa düzeni bir ölçüde değiştirilmiş, yaşama, yatma ve servis mekanları birbirinden holler ve koridorlarla ayrılmıştır. Bu şekilde, sofa kapalı bir salon haline getirilmiş ve merkezi mekan olarak, diğer mekanların kendisine açıldığı ve bir kenarında da görkemli merdivenin yer aldığı hol önem kazanmıştır. Yine de orta mekanın (salon) merkeziliği tamamen yok edilmemiş, koridorlardan bu mekana direkt geçiş verilerek salon ve hol arasında bir denge kurulmaya çalışılmıştır. Birinci kat salonu (106) tavan bezemesinin beyzi (oval) planlı sofayı çağrıştıracak biçimde düzenlenmiş olması da ilginçtir. Bu kat esas alındığında, karnıyarık plan tipinin temelini oluşturan, sofanın iki yanında oda sıraları düzeninin; merdiven, hol ve salondan oluşan orta aksın iki yanında yer alan odalar ve servis mekanları haline dönüştüğü görülmektedir.

5.1.1

5.1.2

Hasköy’ de Hahambaşı Konağı

Eldem’ in 18. yüzyıl sonlarına tarihlendirdiği bu konağın karnıyarık plan tipinin ilk aşaması olduğu düşünülebilir. Batılı yaşam tarzının ağırlığının henüz hissedilmediği, odalardaki geniş dolap ve yüklüklerden anlaşılmaktadır. Yapı bodrum ile beraber üç katlıdır. Zemin ve birinci katların planı büyük ölçüde benzerdir; ancak giriş düzenlemesi nedeniyle anlatımda birinci kat planı esas alınmıştır (Şekil D.1, D.2). Sofanın iki uzun kenarında simetriğe yakın yerleştirilmiş odalar , kısa kenarlarında pencere dizileri bulunur. Tek kollu merdiven sofanın bütünlüğünü bozmayacak biçimde, odalar arasında yer alır ve çift kanatlı bir kapı ile sofadan ayrılır; lavabo ve hela merdivenin yanındadır. Diğer yönde bitişik iki oda bulunur. Tüm mekanlar direk olarak sofaya açılır.

Planda ulaşılan güçlü simetri cephelere yansımaz (Şekil D.3, D.4). Özellikle giriş yapının rasgele bir bölümünde tasarlanmış gibidir. Pencereler de sofa haricinde belli bir düzene sahip değildir; bazılarının üzerinde tepe pencereleri vardır. Eldem önceki dönemde alçıdan yapılan bu üstlüklerin de bir süre sonra terk edildiğini belirtmektedir [18, s.262]. Terk edilen bir diğer eleman da, yerini daha narin ve bezemeli türlerine bırakmış olan kalın kesitli ve yüksek ahşap payandalardır.

Örtü yapının tamamını birleştiren, oldukça büyük bir kırma çatıdır ve alaturka kiremit kaplıdır. Saçak genişliği fazla olmadığı için konsol kullanılmamıştır.

Kandilli’ de Kont Ostrorog Yalısı

Göksu Caddesi üzerinde yer alan yapı 1904 yılında, Osmanlı İmparatorluğu’ nda Adalet Bakanlığı müfettişi olarak görev yapan Leon Ostrorog tarafından satın

alınmıştır. Yalının ilk sahibine ilişkin çelişkili ifadeler olsa da, Eldem yapının 19. yüzyıl ortasında inşa edildiğini belirtmektedir [18, s.266]. İki katlı olan yapı da bir de kısmi çatı katı bulunur. Zemin ve birinci katların planı, alt katta deniz cephesinde yer alan terasın haricinde birbirinin aynıdır (Şekil D.5, D.6).

Plan Hasköy’ deki konakla büyük ölçüde benzerdir. Ancak burada merdiven oda sıraları arasında değil, sofanın bir ucunda ve bu kenarı tamamen işgal edecek biçimde yapılmıştır. Oldukça gösterişli olan üç kollu merdivenin kenarları yuvarlatılarak daha yumuşak bir dönüş elde edilmiştir. Dört büyük oda yapının dört köşesinde yer alır; aralarda daha küçük odalar ve servis mekanları bulunur. Odalardan bazılarında yüklük ve dolapların olmayışı mobilyanın Batılılaştığının ilk işaretidir [18, s.266].

Yalının yan cephelerinden biri bitişik nizamda, diğeri ise dar bir geçit üzerinde olduğu için pencerelerin çoğunlukla bahçe ve deniz tarafında toplandığı görülür [18, s.266]. Hasköy’ deki konağın aksine, daha özgürce tasarlanan bu cephelerde, pencere dizileriyle simetri güçlü bir biçimde vurgulanmıştır (Şekil D.7, D.8). Örtü alaturka kiremit kaplı kırma çatıdır.

5.1.3 Kanlıca’ da Prenses İffet Yalısı

Kanlıca Körfezi’ nin kuzey yönünde Vecihi Paşa Yalıları olarak bilinen üçlü yapı grubunun doğudaki bölümüdür [48, s.59]. Eldem ilk olarak ortadaki yapının yıkıldığını; Prenses İffet’ in satın alıp bütünüyle onardığı kısmın ise 1950’ lerde yeni sahibi tarafından yıktırıldığını belirtir [48, s.59]. Vecihi Paşa Yalıları’ ndan günümüze yalnızca batıda yer alan ve Prenses Rukiye Yalısı olarak tanınan yapı ulaşabilmiştir [48, s.59].

Prenses İffet Yalısı tonozlu kayıkhane bölümü üzerinde iki katlıdır. İki katın planı benzerdir ancak birinci katta, sofanın bir ucunda bulunan merdivenin bir camekanla ondan ayrıldığı ve böylece bir hol meydana geldiği görülür (Şekil D.9, D.10). Yapının köşelerinde büyük odalar yer alır. Yan kolların birinde odalar arasında daha küçük bir sofa; diğerinde ise servis mekanları bulunur. Servis mekanları, hem sofaya hem de merdiven holüne açılan dar bir koridor üzerinde sıralanır.

Eldem sofayı ikiye ayıran camekanın bina ile beraber yapıldığını belirtir ve bu şekilde ayrı bir salon oluşmuş gibi görünse de, oda kapılarının çoğunluğunun bu mekana açılması nedeniyle, bu ayrılan kısmın sofa niteliğini koruduğunu söyler [15, s.106]. Ancak gerek yüklüklerin tamamen terk edilmesi gerek servis mekanlarının koridora açılması giderek Batılı tasarımlara daha çok itibar edileceğinin habercisidir.

Eldem yapının önceden iki bölümlü olduğunu ancak batıdaki ikinci bölümün önceden yıkıldığını belirtmektedir [48, s.63]; yapının batı cephesinde az sayıa açıklık olması da bunun kanıtıdır. Diğer üç cephenin büyük ölçüde simetrik olduğu görülür (Şekil D.11, D.12). Sofada basık kemerli, odalarda ise dikdörtgen biçimli pencereler kullanılmıştır. Örtü kırma çatıdır ve alaturka kiremitle kaplıdır.

5.1.4

5.2.1

Üsküdar’ da bir Paşa Konağı’ nın Selamlık Bölümü

Doğancılar Parkı’ nı sınırlayan Hakkı Örmeci Sokak üzerinde bulunan ve 19. yüzyıla tarihlendirilen konak birbirine bitişik harem ve selamlık bölümlerinden oluşur [49, s.87]. Harem bölümü iki, selamlık bölümü cihannüma ile beraber dört katlıdır. Haremin belirli bir plan şeması yoktur; ancak selamlık kısmı uzunlamasına sofanın iki yanına sıralanmış mekanlar ile karnıyarık tipindedir. Üç katın planı birbirine benzerdir; ancak birinci katta karnıyarık planın daha okunabilir olması nedeniyle bu kat esas alınmıştır (Şekil D.13).

Plan şeması Prenses İffet Yalısı ile hemen hemen aynıdır; ancak burada her iki yönde de koridorlar bulunur. Böylece orta aks üzerinde salon, hol ve heybetli merdiven; iki yanda köşelerde büyük odalar ve aralarında servis mekanları ile karnıyarık plan tipinin Prenses Atiye Köşkü planına dönüşüm süreci tamamlanmış olmaktadır. Ancak, yanındaki büyük odalardan salona direk geçiş olması sofa geleneğinin az da olsa sürdüğünü gösterir.

Giriş cephesinde sofanın merkezi teşkil ettiği güçlü bir simetri hakimdir (Şekil D.14). Pencere dizileri, pilastrlar, büyük beşik çatı ve bacalar da simetriyi vurgular. Saçaklar çok geniş olmadığı için konsol kullanılmamıştır; ancak ikinci kat silmesinde bezeme amaçlı küçük ahşap furuşlar vardır.