Kız İsteme-Söz Kesme

Erkek ailesinin büyükleri ve toplumca saygı duyulan insanlardan oluşan kız isteme grubu kızı istemek için kız evine gider. Kars’ta kız istemeye gidilirken götürülecek çiçek, pasta, çikolatanın yanında sepet veya tepside özel hazırlanmış meyveler vardır. Bu uygulamaya “vala” derler. Kız, gelen misafirlerin elini öptükten sonra onlara kolonya ve çikolata ikram eder ve odadan çıkar. Dikkatli ve temiz giyinmiştir. Şehir merkezinde misafirlere kahve ikram edilirken, köylerde çay ikram edilmektedir. Kızın gönlü varsa bu ikramların hepsini kendi yapacaktır. Eğer gönlü yoksa ev halkından başka biri üstlenecektir. İkramlar da yapıldıktan sonra kız istemeye geçilir. Kız isterken ailenin büyüğü söze “Allah’ın emri Peygamberin kavli…”diye başlar. Kars’ta kız istemede birtakım farklılıklar olmaktadır. Örneğin burada yaşayan Alevilerde “Allah’ın emri Peygamberin kavli İmam Hüseyin’in mezhebiyle…” diyerek kız istenir. Kız genellikle ilk istemede verilmez, bu yüzden

birkaç kez istenmesi gerekmektedir. Bu istemeler sonucu kızın babası evet derse, kız ve erkek tarafından vekil tayin edilir. Bundan sonra bu vekiller kız için erkek tarafının alacağı çeyizler, altınlar, hediyeler varsa başlık parası konusunda anlaşmaya varırlar. Bütün bunlardan sonra söz kesilir ve yüzükler takılır. Söz kesmek önemli bir karardır ve bu karadan dönmek neredeyse imkânsızdır. Delenay söz kesmek için “

Kesmek, koyunun kurban edilmesinde olduğu gibi geri dönüşü olmayan bir şeydir.”110 _{Demiştir. Ailenin ekonomisine göre kızdan başlık istenir veya istenmez.} Kız için istenecek altınlar ve çeyiz de yine ekonomiyle alakalıdır. Eğer erkeğin ailesinin ekonomisi iyiyse gelin için daha çok çeyiz alabilecekleri düşüncesiyle erkek tarafından kız için çok şey istenir. Sözde, kıza bir söz yüzüğü, bir bilezik veya bir altın takılır ve bazı küçük hediyeler verilir.

Nişan ve düğün günü de burada belirlenir. Söz kesme aşamasında başlık parası ve çeyizle ilgili anlaşmalar yapılmaktadır. Bunun için çeyiz ve başlık parası hakkında bilgiler verelim:

4.2.1.1.2.1.

Başlık parası

“Başlık parası, dünyanın birçok ülkelerinde görülen, evlenme ilgili en yaygın kültür kalıplarından birisidir. Özellikle ilkel toplumlara özgü bir gelenek olmakla birlikte bugün bile, k,mi gelişmiş bölgelerin kırsal bölgelerinde evlenme nedeniyle kız tarafına başlık parasının verildiğini görmekteyiz. Bu konuda çeşitli kültür bölgelerinde benzerlikler oluşu dikkat çekicidir.”111

Bazı ailelerde hala başlık parasının alındığını söylemek yanlış olmaz. Birçok köylü tarafından başlık parası adı altında alınan paranın kızın çeyizi için harcanmakta olduğu söylendi. Bazen ise geleneklerden dolayı alındığı görülmektedir. Köyümde

110 _{Carol Delaney, a.g.e., s. 147}

111 _{Mahmut Tezcan, “İlkel Toplularda Başlık Parası Geleneği”,}

katıldığım bir kız isteme sırasında yaşlı kadınlardan birinin başlık parası için “kan parası” dediğini duymuştum. Bu yaşlı kadının, kan parasıyla kastettiği şey tam olarak genç kızın kızlık zarıydı. Genç kızın, bekâretinin karşılığı olarak görülen bu para “kan parası” yani başlık alarak karşılanacaktır.

İki aile arasında yapılan bu anlaşmada para olabileceği gibi hayvan veya bazı değerli eşyalar da olmaktadır. Kız için ödenen bu bedel kimi zaman kızın satın alındığı düşüncesine yol açmaktadır. Erkek bu parayı ödeyerek aslında birtakım haklara sahip olacaktır.

Taraflar arasındaki mübadelenin dengelenmesi, erkeler tarafından yapılan ödemenin, gelinin çocukları doğduğunda onların üzerinde hak sahibi olmaları anlamına da gelmektedir. Ayrıca erkek tarafına, kadının cinselliği ve işgücünden yararlanma gibi haklar da tanınmıştır. Antropoloji literatüründe bride-price(gelin fiyatı) kullanılmakla birlikte başlık parası bir satın alma değildir. Kız satılacak bir mal olarak görülmez bunun için bride wealth(gelin serveti) kavramı kullanılmaktadır. 112

Kırsal kesimde çok az da olsa çeşitli sebeplerden dolayı başlık parası hala alınmaktadır. Ancak başlık parasının özellikle gelin tarafından onur kırıcı olduğu dile getirilmektedir. Çünkü başlık parası ödeyen erkek, artık gelinin sahibi gibi olduğunu düşünecek ve kimi zaman bunu geline hissettirecektir. Başlık parası verilerek evlenen bazı kadınlarla görüşmemiz sırasında bu durumu çok yaşadıklarını dile getirerek, erkek ailesinin başlık parası verdikleri için gelinden daha çok iş beklediklerini söylediler.

4.2.1.1.2.2.

Çeyiz

Kız tarafından erkek tarafına giden kızın bekârlığı boyunca annesi ve kız tarafından hazırlanan veya satın alınan ev eşyası. Düğünden önce erkek evine veya kızın ayrı yaşayacağı eve götürülmektedir. Bu ev köylerde genellikle erkeğin ana- babası hayattaysa onların evi olur, şehirlerde ise kız ve erkeğin ayrı yaşayacağı ev olmaktadır. Köylerde çeyiz düğünün olduğu pazar sabahı kız evinden bir traktörle alınıp erkek evine götürülür. Çeyiz kız evinden götürülmeden önce tek tek sayılır ve not edilir parasal karşılığı hesaplanır ve senet yapılır. Bu senet kız babası, erkek babası ve şahitler huzurunda olur. Buna “mehir bedeli” de denmektedir. Kızın evlilik hayatında başına gelecek kötü durumlar için bir önlemdir. Eğer kız boşanacak olursa mehir bedelinin kıza ödenmesi gerekmektedir. Bu senet kızın babasında kalır. Bundan sonra çeyiz kız evinden erkek evine gider. Çeyiz giderken kızın ailesi oldukça hüzünlüdür. Çünkü bu köylerde evlenerek giden kız, bir daha sadece misafir olarak birkaç saatliğine baba evine dönebilecektir. Köylerde evlenen kız için baba evi asla eskisi gibi olmaz aynı köyde annesi ve babasına hasret yaşayan gelinlerin olduğu bile söylenmektedir. Çeyiz miktarı kız evinin saygınlığını arttırdığı gibi kızın erkek evindeki huzuru üzerinde de etki yaratacaktır.

Çeyiz küçük ev aletlerinden kızın ailesinin maddi durumuna göre birçok eşyayı kapsayabilir. Ortalama bir çeyizde ise halı, kilim, (el örgüsü makbuldür) yatak, yatak örtüsü(genellikle gelin marifetli olduğunu göstermek için elinde yapmıştır.), danteller, dantelden yapılmış masa örtüsü, oda takımları, el örgüsü kazaklar, patikler, yemenileri, mutfak eşyaları vs den oluşmaktadır.

Çeyizde hazırlanan bir diğer şey de damat ve gelin bohçasıdır. Damat bohçasının gelin hazırlar ve içerisinde damada hediyeler vardır. Bunlar damadın düğün gününde ve gerdek gecesinde giyeceği iç kıyafetleridir. Ya da bornoz havlu takımıdır. Eskilerde bunun içerisinde el örgüsü güvey çorapları olurmuş ama şimdilerde yok. Kız bohçasını ise erkek tarafı hazırlar onun içerisinde de benzer

eşyalar vardır. Kızın bohçasında da gerdek gecesinde giymesi için iç çamaşırı, gecelik, bornoz bulunmaktadır. Bunlar düğünde kız ve erkek tarafına götürülür. Yenge ve sağdıç bu işleri yaparlar.

4.2.2. Nişan

Söz kesiminden sonra başlayan bir aşamadır. Kızın ve erkeğin aileleri birbirine verdikleri sözün nişanla daha da ciddileştiğini duyurmuş olurlar. Nişan evlilik öncesindeki en ciddi aşamadır. Bunun için nişan töreniyle gençlerin evlilik isteği ilan edilmiş olur. Nişan günü, nişandan bir gün önce kız evinden biri tarafından dağıtılan sabunlarla duyurulur ve komşular, akrabalar davet edilir. Ancak nişana davet için yapılan bu gelenek şu an şehir merkezinde uygulanmamakta, köylerde ise çok az aile tarafından yapılmaktadır.

Nişan kız evinde yapılır. Nişan alışverişi, kızın nişan elbisesi, ayakkabısı, yüzükler erkek tarafından alınır. Bunlar için kız nişan alışverişine götürülür. Nişanda yapılacak yemekler için kesilecek hayvan da erkek tarafından getirilir. Bu hayvanın büyüklüğü ailenin ekonomisine ve kızı isteyip istememelerine göre değişmektedir. Eğer erkeğin ailesi bu evliliği istemiyorsa keseceği hayvana çok özenmeyecek ve küçükbaş bir şişlik(nişandan bir gün önce kızın ailesine nişan yemeği için götürülen büyük ya da küçükbaş hayvan) götürecektir. Nişan kız ve oğlan tarafının ve tanıdıklarının hazır bulunduğu bir bahçede veya evde yapılır. Şişliği erkek evinden bir erkek çocuk ya da genç götürür, bahşişini aldıktan sonra geri döner. Yüzükler bu törende aile büyüklerinden biri tarafından takılarak gençlerin nişanları ilan edilir. Köylerde bu törende “takı” (altın, para) da takılır ama şehir merkezinde “takı” takma işi düğün töreninde yapılmaktadır.

Nişanın ne zaman yapılacağı iki ailenin anlaşmasına bağlıdır. Damat ya da gelin bunda söz hakkına sahip değildirler. Eğer kız ve erkek köy halkının ifadesiyle “okumuş”sa onlar kendilerine göre bir tarih belirlerler. Ama bu tarihin köy halkının çalışma dönemine denk gelmemesine özen gösterilir. Köylerde özellikle dikkat

edilen, nişanın ekim mevsimine veya hasat mevsimine denk gelmemesidir. Bunun dışında askerlik, yakın birinin vefatı gibi özel sebeplerde nişan tarihini etkileyebilmektedir. Nişanlılık süresine genellikle dikkat edilmektedir. Çünkü köylerde, hayırlı işin fazla uzatılmayacağı inancı hâkimdir. Eğer uzarsa gelin ve damadın aileleri veya kendileri tartışabilir bu da nişanın bozulmasıyla sonuçlanır.

Eskiden nişanlı gençler düğünlerine kadar birbirlerinin yüzünü görmezmiş. Fakat şimdi bu durum değişmiştir. Gençler artık birbirini görüyor, beraber dışarı çıkabiliyor ve gezebiliyorlar. Nişanlılık döneminde erkek ailesi sık sık gelini ziyarete gelir. Bu ziyaretlerde geline hediye getirilir. Eğer bir bayram ya da önemli bir gün varsa o günde gelin ziyaret edilir ve altın bir hediye alınır. Eskiden kurban bayramında gelinin evine koç gönderilirmiş. Gelinin hediyesi de koçun boynuna veya boynuzuna takılırmış. Evliliğin en önemli adımı olan bu nişanlılık döneminde gelin bu hediyeler ve erkeğin ailesinin ilgisiyle yeni evine ve yeni ailesine alışmaktadır.

Bazen ise işler istenildiği gibi gitmemekte ve nişan bozulabilmektedir. Bu durumda geline alınan hediyeler damada geri verilir. Ancak nişanı erkek bozmak isterse o zaman kız ona alınan eşyaları geri vermez.

4.2.3. Nikâh

“ Nikâh evliliğin yasal, sivil törenidir.”113 _{Geleneksel toplumlarda dini nikâh} da resmi nikâh kadar önemlidir. Ancak resmi nikâh dini nikâhtan daha önce yapılmaktadır. Resmi nikâh yapılır, düğün başlar, gelin baba ocağından ayrılacağı gün dini nikâh yapılır. Böylece evlilik devlet tarafından olduğu gibi gelenekler tarafından da koruma altına alınır. Nikâh, çiftleri ölene kadar birbirine bağlamaktadır.