Kısa Vadeli Avans ve Monetizasyonun Makro Ekonomik Etkiler

Kamu gelirleri ile dengelenemeyen ve bu yüzden açık veren bütçenin finansmanında kullanılan bir diğer yöntem ise merkez bankası kaynaklarının kullanımıdır. Genel olarak para basımı veya enflasyonist finansman şeklinde ifade edilebilecek bu yöntem özellikle gelişmekte olan ülkelerde enflasyonun temel nedeni olarak gösterilmektedir.78 Kısa vadeli avans ve monetizasyonun makro ekonomik etkileri tarafımızdan Şekil 7`de şematize edilmeye çalışılmış ve bu şema ilgili detaylar alt başlıklar halinde değerlendirilmiştir.

78 _{Ayça Tekin, Erdal Özmen, Budget Deficit, Money Growth And İnflation: The Turkish Evidence,}

İhracat Artışı Kurlarda Artış Para Arzı Artışı İthalat Azalışı Büyüme Ödemeler Dengesi Fazlası Artış Artış İstihdam Enflasyon

Toplam Talep Kamu

Harcamaları Artış Artış Faizlerde Düşme Tahvil Bono Fiyat Artışı Servet Etkisi Toplam Talep Yatırım Artışı Artış _Artış Artış Faiz Gelirlerinde Düşüş Artış

1.6.3.1. Büyüme Üzerine Etkileri

Bütçe açıklarının kısa vadeli avans ve/veya monetizasyon ile finanse edilmesi durumunda ekonomide meydana gelebilecek değişimler aşağıdaki şekilde gösterilmiştir. Ekonomi IS1 ve LM2 eğrilerinin belirlediği r1 faiz oranında

dengededir. Kamu harcamalarındaki artış toplam talebi arttıracağından IS1 eğrisi sağa

kayacak ve IS2 eğrisi şeklini alacaktır. Eğer oluşacak açık para basılarak finanse

edilirse, para piyasası dengesini gösteren LM eğrisi sağa kayarak LM2 şeklini

alacaktır. Şekilden de görüleceği üzere para basımı ile finansman kısa dönemde meydana gelen faiz artışlarını düşürmektedir.

Uzun dönemde ekonomide atıl kaynaklar yoksa fiyatlar artacak para arzının reel değeri azalacak ve LM eğrisi tekrar LM1 düzeyine geri dönecektir. Ve bu da faiz

oranları üzerine baskı yaratacaktır. Bu da kısa dönem analizine göre yatırımların ve gelir artışının daha düşük gerçekleşmesine sebep olacaktır.

Şekil 8: Genişletici Para Politikası ve Büyüme

Şekil 8`den de görüleceği üzere, para basımı ve/veya monetizasyon kısa dönemde büyümeyi olumlu etkilese de uzun dönemde büyüme üzerinde olumlu bir etkisi bulunmamaktadır. LM1 IS2 IS1 r2 r1 Y1 Y2 r LM2

1.6.3.2. Fiyat İstikrarı Üzerine Etkisi

Monetizasyon ve kısa vadeli avans yönteminin bir diğer makro ekonomik etkisi fiyat istikrarı üzerine olmaktadır. Bu etkiyi şöyle açıklamak mümkündür;

“ Milton Friedman`ın ünlü enflasyon her zaman ve her yerde parasal bir olgudur sözü doğrudur. Ama hükümetler mavi açık gökyüzü için para basımını arttırmazlar. Genellikle bütçe açıklarını kapatmak için basarlar. Temelinde bütçe dengesizliği bulunmayan bir durumda parasal büyüme uygun olabilir ama bu da mümkün değildir. Bundan dolayı enflasyon her zaman parasal bir olgudur.”79

Maliye rejiminin baskın olduğu ekonomilerde, hükümetin gelir gider uyuşmazlığını tatmin etmesi gerekmektedir. Çünkü gelir gider dengesinin tahmin edilememesi Merkez bankasının şimdi ya da sonraki dönemde bu açığı monetize etmek zorunda kalmasına sebep olacaktır. Bunun sonucu olarak meydana gelecek parasal genişleme, ceteris paribus, en azından uzun dönemde enflasyona yol açacaktır.80

Yukarıdaki alıntılardan da anlaşılacağı üzere bütçe açığının enflasyon üzerinde doğrudan bir etkisi bulunmamakta bunun finansmanının para basımı ile gerçekleştirilmesi enflasyona sebep olmaktadır. Bu finansman yöntemlerinin bütçe açıkları üzerindeki etkisi bütçe kısıtı yardımıyla ortaya konulabilir.

Bütçe Açığı = (Döviz Rezervleri Kullanımı + Dış Borçlanma) + İç borçlanma + Para Basımı

Bu finansman yöntemlerinden para basımının seçilmesi, kısa dönemde faizleri düşürecek olsa da tam istihdam da ya da tam istihdama yakın olan bir bölgede uzun dönemde, bireylerin ellerindeki para stoklarını arttıracaktır. Bireylerde eski para stoklarına geri dönebilmek için harcamalarını arttıracak ve bu artan harcamalar fiyatlar genel seviyesini arttıracaktır.

Belli bir enflasyon oranında halk, milli gelirle orantılı olarak elinde para bulundurmak isteyecektir ve bu miktar reel olarak belirlenecektir. Büyüyen bir

79 _{Stanley Fisher ve Willam Easterly, The Economics Of The Government Budget Constraint, The}

World Bank Research Observer, Vol 5, no 2, May 1989, s.138-139

80 _{Gupta Kanhaya L.(Author), Budget Deficits and Economic Activity in Asia, Roudledge, Great} Britain, 1991, s.125

ekonomide halkın muamele güdüsüyle talep edeceği reel para miktarı artacağı için, hükümet enflasyonist bir baskıya yol açmaksızın piyasadaki para arzını arttırabilir. Diğer bir deyişle para stokundaki artış, reel büyüme sonucu halkın reel para talebinde görülecek artıştan büyük değilse hükümet enflasyonist baskıya neden olmaksızın para basmak suretiyle gelir elde edebilir. Ancak para basımı ekonominin büyüme oranından fazla gerçekleşmesi durumunda enflasyonist bir sürece girilecektir. İşte bu şekilde meydana gelen enflasyonun kişilerin satın alma gücünü azaltarak bir çeşit vergi işlevi görmesi enflasyon vergisi olgusunu doğurmaktadır.81 Devletin para basma yetkisini elinde bulundurmasından kaynaklanan bu gelire senyoraj denir. Senyoraj geliri yukarıda da anlatıldığı üzere reel milli gelirdeki artışların para talebini de arttırmasından kaynaklanır.

Enflasyon Vergisinin büyüklüğünü, milli gelirin sabit olduğu durumda şu şekilde formüle edebiliriz:82

Enflasyon Vergisi Geliri= Reel Parasal Taban x Enflasyon Oranı

Bu formülden de görüleceği üzere; enflasyon oranı yükseldikçe enflasyon vergisi geliri yükselecektir. Ancak enflasyon belli bir sınırı aştıktan sonra bu gelirin düşeceği açıktır. Devletin enflasyon vergisi elde edebilmesi genellikle bankacılık sistemi gelişmemiş olan halkın parasal tabandaki artışları elinde tuttuğu ekonomilerde görülmektedir. 83

Yukarıdaki açıklamalardan da anlaşılacağı üzere, monetizayon ve para basımı ile bütçe açıklarının finanse edilmesi fiyat istikrarı üzerinde büyük etki meydana getirmektedir. Bu etki gelişmekte olan ülkelerde finansal altyapının yerleşmemiş olması ile daha da büyümekte ve süreklilik kazanmaktadır.

81 _{Ömer Arasıl, “ Bütçe Açığı Finansman Yöntemi Üzerine Bazı Değerlendirmeler”, Prof.Dr. Salih}

Şanver`e Armağan, İstanbul, M.Ü. Maliye Araştırma ve Uygulama Merkezi, 1998, s.71

82 _{R.Dornbush ve S.Fischer, Macroeconomics, Newyork, McGrawHill Publishing Company,1990,} s.657

1.6.3.3. Ödemeler Dengesi Üzerine Etkileri

Para arzı artışı ödemeler dengesini dolaylı olarak etkilemektedir. Nitekim, para arzı artışına bağlı olarak nominal gelirleri artan hanehalkı tüketimini arttıracak, ülkenin dışa bağımlılık (ürün ve girdi açısından) düzeyine bağlı olarak ithalat artışı yoluyla dış ticaret dengesinde, dolayısıyla da ödemeler dengesinde bozulma yaşanabilecektir. Diğer taraftan bütçe açıklarını para basarak karşılayan ülkede yaşanacak enflasyon nedeniyle kurların reel düzeyine de bağlı olarak, ithal mallar göreli olarak ucuzlayabilecek bu da yine ithalatı artırabilecektir.

Kısaca ifade etmek gerekirse para basımının ödemeler dengesi üzerindeki etkisi enflasyon ve büyüme kanalıyla gerçekleşecektir. Bu etkinin düzeyi ise ülkenin ekonomik yapısının özelliklerine bağlı olarak netleşecektir.

1.6.3.4. İstihdam Üzerine Etkileri

Bütçe açıklarının kısa vadeli avans ile finansmanının istihdam üzerine etkisi daha çok yatırımlar ve büyüme kanalıyla gerçekleşecektir. Para arzı artışı kısa dönemde talebi canlandırarak bu da yatırımların artışına katkı yapacaktır. Tüketim ve yatırım talebinin artması da talep enflasyonu yaratacaktır. Bu konjonktürde, doğal olarak, istihdam artışı yaşanacaktır.

Bütçe açıklarının monetizasyon yoluyla kapatılmasının etkilerini kısa ve uzun dönemli olarak ayrı ayrı değerlendirmek gerekmektedir Nitekim, kısa dönemde enflasyon istihdam seviyesini olumlu etkilese de uzun dönemde işsizlik, doğal işsizlik düzeyine gelecektir. Dolayısıyla bütçe açıklarının kısa vadeli avans ile kapatılması uzun dönemde işsizliği azaltmada yetersiz kalabilmektedir.

Kuşkusuz monetizasyonun istihdam üzerindeki etkisi, parasal genişlemeye bağlı olarak meydana gelecek enflasyon sonrası oluşacak kurların reel seviyesi, dolayısıyla ihracat ve ithalatta yaşanacak gelişmeler tarafından belirlenecektir.

1.6.3.5. Gelir Dağılımı Üzerine Etkisi

Bütçe açıklarının kısa vadeli avansla karşılanması fiyatlar genel seviyesinin yükselmesine yol açar. Enflasyonist bir süreç ise dar ve sabit gelirli olarak tanımlanan, bir başka deyişle fiyat artışlarını yansıtamayan grupların aleyhine gelir

dağılımının bozulmasına yol açar. Bu kesimler dikkate alındığında monetizasyonun fonksiyonel gelir dağılımını ücretliler aleyhine bozacağı ifade edilebilir.

Bu arada para arzının artması ile birlikte faizlerde yaşanacak düşüş, faiz getirisi olan finansal varlıklara para yatıranların nominal kazançlarını azaltacaktır. Bu gelişmenin reel gelirler açısından yaratacağı etki ise reel faiz oranına bağlı olarak değişecektir.

Diğer taraftan bütçe açıklarının para basılarak finanse edilmesi sonrası yaşanacak talep artışı buna bağlı olarak yatırım ve istihdamdaki artışın gelir dağılımını belli ölçüde emek lehine değiştirmesi de sözkonusu olabilecektir. Dolayısıyla bütçe açıklarının bu şekilde finanse edilmesinin gelir dağılımını iki farklı yönde etkilemesi sözkonusudur.