Kırgız Çocuk Oyunlarının Tasnifi

Genel olarak çocuk oyunlarının çoğu Kırgız Türklerinde geçmişini ve büyüklerin eski mesleklerini canlandıran bir yapıya sahiptir. Örneğin: Kırgız Türklerinde sözlü kültüründe geleneksel oyunların isimlendirilmesi Kırgız Milli Oyunları adlı kitabında şu şekilde tasnif edilmiştir:

1. Cürüp oynoluuçu oyundar (Yürüyerek oynanan oyunlar) 2. Sekirip cürüp oynoluuçu oyundar (Zıplayarak oynanan oyular)

3. Aspaptardı atıp, taştap, ırgıtıp cana çertip oynoluuçu oyundar (Kuralları atarak, bırakarak ve parmaklarla hareket ettirerek oynanan oyunlar)

4. Kar üstündö cana muzda cılgayak teep cürüp oynoluuçu oyundar (Kış mevsiminde karın üzerinde ve buzda kaya sürme oyunu)

5. Boortoktop cılıp, carmaşıp çıgıp oynoluuçu oyundar (Emekleyerek harekete geçilen ve tırmanarak oynanan oyunlar)

6. Teñ salmaktı saktap oynoluuçu oyundar (Ağır vezinde hareket ederek oynanan oyunlar)

7. Urup cana teep oynoluuçu oyundar (Dövüşerek ve tekme atarak oynanan oyunlar)

8. Oorduktardı kötörüp cana anı bir cerden ekinci cerge alıp barıp oynoluuçu oyundar (Ağır yükleri taşıyarak ve bir yerden ikinci yere taşıyarak oynanan oyunlar)

9. Cekeme-ceke çıgıp oynoluuçu oyundar (Sadece tek iki kişiyle oynanan oyunlar)

123

10. Süzüp cana suu içinde oynoluuçu oyundar (Suda yüzerek oynanan oyunlar) 11. At üstündö baratıp oynoluuçu oyundar (Atın üstünde giderken oynanan

oyunlar)

12. Calpı könügüüçü cana başka oyundar (Genel olarak ödev türünde oynanan oyunlar)

13. Erikkendi cazuuçu oyundar (Canı sıkıldığında rahatlamak için oynanan oyunlar)

14. Añ uuloonu tuuragan oyundar (Av avlamayı taklidini yaparak oynanan oyunlar)

15. Söz menen oyno oyundar (Kelime oyunu)

16. Emgek üstündö cana ırım-cırım oyundarı (Emek oyunları ve ırım-cırım oyunları)

17. Önörgö baylanışkan oyundar (Hünere bağlı oyunlar)

18. Deneni çıñaltuuçu oyundar (sporla alakalı oyunlar) (htt.www.bizdin.kg 23.09.2018).

Diğer bilgilere baktığımızda, Aymira Marat Kızı “Kırgz Ulusal Oyunları” adlı çalışmasında, Kırgız oyunları o toplumun kültürünü yaşattığını ve geleneksel yaşam tarzının bir yansıması olduğunu ya da çeşitli şekillerde bireyi yetiştirme gibi amaçlarla ortaya çıkmış olan ulusal oyunları değerlendirdiğini açıklamıştır. Örnek olarak: “korgol (keçi dışkısı), “Toguz Korgol” oyunu, Eski zamanlarda köylere saldıran kurtları kovalamak amacında ava çıkan Kırgız erkekleri tarafından yapıldığını ve aradan zaman geçtikçe bu avı sembolik olarak sürdürüldüğünü ya da günümüzde oynanan “kökbörü” oyunun genç çocukları ata binmeyi ve ok-yay kullanmayı öğretmek amacında gösterilen “kunan çabış”, “cambı atuu” gibi isimlerle adlandırdıklarını anlatmaktadır. Bu çalışmada Kırgız edebiyatçılarının belirli eserlerinden yola çıkarak şöyle tasnif ettiğini görebiliyoruz:

a. Çocuk oyunları (5-15 yaş arası). b. Kız Oyunları (15yaş üzeri). c. Erkek Oyunları (15 yaş üzeri).

d. Kız-Erkek Karışık oyunları (15 yaş üzeri).

e. Zekâ Oyunları olarak tasnif edilen bu çalışmada dolayısıyla çocukların yaş ortalamaları ve oyuncu sayılarına göre ayırt etmiştir (Marat Kızı, 2010: 1).

124

Kırgız edebiyat ansiklopedisinde çocuk folklorunun yapısıyla ilgili şöyle bilgi vermiştir: Kırgız halk edebiyatında çocuk folklorunun sözlü anlatılarının yeri ayrıdır. Çünkü çocuk folklorunda genellikle genetik bakımından ilerlemesi ve kendine has karakteristik özelliklere sahip olduğu görülmektedir. Genel olarak Kırgız çocuk folklorunda şiirsel kompozisyon, şiir ve çocuk folklor çalışmalarının türü, çocuk gelişimi koşullarını inceleme amacında sınıflandırmalar yapılmıştır. Ama bu tür incelemeler üzerinde sınıflandırma yapmak çok karmaşık bir konu olmasına rağmen M. Tülögabılov, M. Sulaymanov, G. Orozova, A. Sattarova gibi Kırgız araştırmacılarını tarafından şöyle inceleme yapıldığını görebiliyoruz:

Yukarıda bahsettiğimiz bu üç grubun ilk başlığı olarak çocuk oyunları oluşturmaktadır ve çocuk şiirleri yaş grubu ve anlam bakımına göre de üç gruba ayrılmaktadır.

1) Caş baldarga arnalgan poetikalık çıgarmalar (Küçük yaştaki çocuklara ait söylenilen şiirler).

a. Nariste böböktörgö arnalgan ırlar (Küçük yaştaki çocuklar için yazılmış şiirler):

1. Alkoo, alkış, bata oyun ırları (Cañı törölgön naristege bagıştalgan) (Övme, alkış, dua, oyun şiirleri, bebeklere ait şiirler)

2. Beşik ırı (Beşik şiiri)

3. Erkeletüü, Soorotuu, Oyun ırları (Övmek, Avutmak Oyun şiirleri) 4. Baldardın caman coruktarın coyu maksatında aytılgan çımçıkeyler

(Çocukların kötü alışkınlıklarını yok etmek için söylenen maniler) b. Testier baldardın ırları (Ergen çocukların şiirleri)

1. Akıynek aytışuu (Çocuklar arasında atışma oyunu)

2. Canıbarlarga, caratılış kubuluştarına, cıl mezgilderine karata çıgarılgan ırlar (Hayvanlara, tabiat hadiselerine ve takvime bağlı söylenen şiirler) 3. Uluu Ata Mekendik soguş mezgilindegi baldar ırları (İkinci Dünya

Savaşı döneminde söylenen çocuk şiirleri)

4. Boz baldardın aşıkıtk ırları (Genç yaştaki çocukların aşk şiirleri).

2. Çoñdor tarabınan caralıp, baldardın çıgarmasına aylangan çıgarmalar

(Büyükler tarafından oluşturulan ve sonradan çocukların eserlerine dönüşen

yapıtlar).

a. Comoktor (Masallar).

125

c. Kalptar (Yalanlar).

d. Makal-Lakaptar (Atasözleri ve deyimler). 3. Baldar oyundarı (Çocuk oyunları).

Bu grupta yer alan çocuk oyunları iki gruptan oluşmaktadır. Gülbara Orozova, “El Adabiyatı” (Halk Edebiyatı) adlı kitap serisinin “Baldar Folkloru” (Çocuk Folkloru) adlı çalışmasında Kırgız çocuk oyunlarının ürünlerini şu şekilde iki gruba ayırmıştır:

a. Söz menen koştoluuçu oyundar (Söz eşliğinde oynanan oyunlar) 1. Tabışmaktar (Bilmeceler).

2. Cañılmaçtar (Tekerlemeler). 3. Oyun ırları (Oyun şiirleri).

b. Kıymıl menen koştolup oynluuçu oyundar (Spor eşliğinde oynanan oyunlar) 1. Baldardın dene tarbiyasın çıñdooçu oyundar kiret (Çocukları spora

hazırlamak amacında uygulanan oyunlar).

Bu sınıflandırma doğrultusunda Kırgız çocuk folklor hazinesine ait eserleriileçocuk oyunlarının bağlantılı olduğu, bu oyunların tarihi gelişimsüreçleri ile gelenekler yakından ve kültürel-uygulamabazından incelendiğinde malzemenin birbiriyle ilişkili olduğuanlaşılmaktadır (Asanov, Akmataliyev, 2004: 54).

Gülbanu Duman, Kırgız Çocuk Edebiyatı adlı kitabında, Kırgız sözlü edebiyatına bağlı olarak gelişen çocuk edebiyatının ve Kırgız halk edebiyatının Sovyetler Birliği’nden önce de mevcut olduğunu açıklamış; “Kırgız Baldar Adabiyatı” ve “Kırgız Baldar Adabiyatının Tarıhı” adlı araştırma kitaplarındaTülögabılov’un sınıflandırılmasınından yola çıkarak, çocuk folklor ürünlerinini “ır, comok ve camak” olmak üzere üç gruba ayırmış ve onlar hakkında şu bilgileri vermiştir:

Türkü (Ir):

Beşik Türküleri (Beşik Irları)

Dünyayı Tanıtıcı Türküler (Düynö Taanu Cönündögü Irlar) Tasasızlık Türküleri (Beymaral Maanaydagı Irlar)

Emek/İş Türküleri (Emgek Irları) Nasihat Türküleri (Nasihat Irları) Hayat Türküleri (Tiriçilik Irları) Tarihi Türküler (Tarıh Irları)

126 Küçük Türler (Camak/Kence Canr)

Tekerleme (Cañılmaç) Bilmece (Tabışmak)

Abartma/Yalan (Apırtma/Kalp) Atasözü (Makal)

Deyim (Lakap) (Duman, 2016:5).

Comok (Destan/Halk Nesri)

Efsane (Ulamış)

Biografi/Yaşanmış Hikayeler (Bolumuş) Hikmetli Hikayeler/Fabl (Tamsil)

Masal (Cöö Comok) Destan (Dastan/Epos)

Tülögabılov bu sınıflandırmasında her başlığın alt başlıklarını da göstermiştir (Duman, 2016:6).

Beşik Irları

a) Aldey (Ninni)

b) Salbilek (Bebeği beşiğe yatırırken söylenen ninni) c) Tay böbök (Çocuklara söylenen mani)

Dünyayı Tanıtıcı Türküler

a) Bitkiler hakkında (Ösümdüktör cönündö) b) Mahlukatlar hakkında (Makuluktar cönündö) c) Hayvanlar hakkında (Aybanattar cönündö) d) Mevsim-Zaman hakkında (Mezgil-maal) e) Örf ve Adetler (Cörölgö)

Tasasızlık Türkülerini (Beymaral maanaydagı ırlar)

a) Terebel

b) Sayakattama (Gezi üzerinde) c) Oyun

127 Masalları (Cöö comok)

a) Keramet konulu (Keremettüü)

b) Hayvan konulu (Aybanattar cönündö) c) Yaşam konulu (Tiriçilik cönündö)

Destanları (dastan/epos)

a) Büyük (Uluu/epopeya) b) Küçük (kence)

Küçük Destanları (Kence Dastan)

a) Kahramanlık (Baatırdık) b) Yaşam (Turmuştuk)

c) Tarihi (Tarıhiy) diyerek alt başlıklarını tamamlamıştır (Duman, 2016: 7). Bu sınıflandırmada Tasasızlık (Beymaral maanaydagı ırlar) başlığı altındaki sınıflandırmasını şu şekilde açıklamıştır:

a. Terebet: Çocukların çevreyle bağlılığını ve nasıl münasebette olduğunu

anlatır.

b. Sayakattama: Çocukların hayalinde alemi dünyayı tanıma isteği

doğrultusunda ortaya çıkanbir hayal ürünü şiirlerdir. Mesela çocukların geceleri yıldızlara bakarak söylediği “Ürkör-ürkör Top Cıldız şiiri bu konuya aittir.

c. Oyun: Küçük yaşdaki çocukların oynadığı oyunlar esnasında söyledikleri

türkülerin hepsi bu başlık içine girmektedir.

d. Eliktöö: Alay, şaka kızdırma maksadıyla söylenen ağız dalaşı atışma

şiirleridir. Mesela Kırgız folklorunda yer alan kordoo ırı (hiciv/taşlamaşiiri), akiynek ırı (atışmalı şiir) gibi adlar da verilmektedir (Duman, 2016: 7).

Gülbara Orozova “el adabiyatı” (halk edebiyatı) adlı kitap serisinin içeriğinde yer alan “baldar folkloru” (çocuk folkloru) adlı çalışmasının giriş kısmında şöyle açıklama yapmıştır:

Çocuk folkloru Kırgızlarda genetik ilerleme, zaman ve mekanların karakteristik özelliklerini taşımaktadır. Öyle olsa bile bazı bilim adamları tarafndan çocuk folkloru çalışmaları daha derin ve belirli bir tarz şeklinde sınıflandırılarak ve sırf sözel yaratıcılığı öğrencilere derslik kitapları yardımıyla öğretilmektedir. Kırgız halk edebiyatı halk arasında genetik çalışma, anlayış için önemli kaynaklardan biridir. Örneğin: Dünyada insanlar, coğrafi, yaşam tarzı, kültür ve gelenekleri dünya

128

deneyimi, milli gelenek ve kimliğini yansıtan oluşumlarda her folklor ne olursa olsun ayrı felsefi sonuca dayanmaktadır. Kırgız çocuk folklor araştırmaları sözlü literatüre göre, XX. Yüzyıldan buyana kadar yapılmaktadır. Bu çalışmanın manevi zenginliği, profesyonel literatürü geliştirme fırsatını yaratmaktır. Bütün türler ve araştırma türlerinin birçoğu halk araştırma derlemelerinde; çocuk popüler bir ağızdan sabit ve ağırlık bakımından ise eğitim değerinin nesnesi olarak kullanılmıştır. Genel olarak çocuk folkloru aynı zamanda çocukların doğal büyümesini izlemekle birlikte, çocuk folklor evi, anaokul, okul, pedagojik, etnik eğitim yerleri çocuk dünyasının ana medyası olarak görev yapacaktır. Çocuk folklor malzemlerini araştırma amacı dinamik büyüme ile toplandığını açıklayarak şu şekilde sınıflandırmaktadır:

1. Çocuk türküleri (Baldar Irları) 1. Beşik türküsü/Ninni (Beşik Irı)

2. Oyun Türküsü (Oyun Irı): Hitap ettiği yaş özelliklerine, kullanımına ve anlamına göre oyun türkülerini de ikiye ayırmaktadır.

1. Küçük yaştaki çocuklar için söylenilen türküler

a. Oyun Irları (Mayda caştagı böböktörgö arnalgan oyun ırları. Sal-sal bilek, Tay-tay balam, Mancalardın oyunu vb.)

b. Çocukların uygunsuz hareketlerini engelleme amacıyla söylenen iğneli şiirler (çımçıkeyler)

c. Çevreyi tanıma, değerlendirmeye yönelik söylenen şiirler (Aylana-çöyrönü kabıl aluu, baamdogo karata aytıluuçu ırlar) Uluu Ata Mekendik soguş mezgilindegi baldar ırları.

2. Genç yaştaki çocukların oyun şiirleri (Testiyer baldardın oyun ırları) II. Tekerlemeler (Cañılmaçtar)

III. Bilmeceler(Tabışmaktar)

IV. Çocuk oyunları (Baldar oyundarı) V. Yalanlamalar (Kalptar)

VI. Atasözleri-Deyimler (Makal-Lakaptar) VII. Masallar (Comoktor) (Orozova, 2002:5).

A.A. Divaev (1995) Tarih ve Etnoğrafya açısından Nevruz adlı çalışmasında Rus araştırmacısı A. A. Divaev’e dayanarak Kırgız çocuk oyunlarını şöyle gruplandırdığını görüyoruz: Kırgız düzenlerine göre 1 -7 yaş arası çocuklar küçük çocuk grubuna, 7-15 yaş arası çocuklar gençler grubuna ve 15-30 yaş grubu olanlar da genç insanlar

129

grubuna girerler. Böylece bu çalışmada çocukların oyunları ve gençlerin eğlenceleri arasında çok büyük fark olduğunu ve küçük çocuklara ait olan ve aşağıdaki adları taşıyanoyunlardan bahsetmiştir: sokur-teke (kör teke), tüyö-tüyö (deve-deve), kök sıyır (bozinek), üyçük-üyçük (küçücük ev), börük-caşırmak (kışın giyilecek olan deriden yapılmış şapka) v.s.