Küreselleşme ve Küçülen Devlet

Devletleşme süreci, toplumların tarihsel açıdan farklı dönemlerde sahip olduğu sosyal, kültürel, siyasal ve ekonomik özellikleri çerçevesinde sürekli evrim geçirerek bugünkü görünümüne ulaşmıştır. Konar göçer yaşam biçiminin hakim olduğu bununla birlikte özel mülkiyet olgusunun gelişmediği ilkel topluluklarda bugünkü anlamıyla bir devlet olgusundan söz edemezken; Feodal düzen olarak adlandırılan dönemde tarım ekonomisinin yaygınlaşmasıyla oluşan özel mülkiyet olgusu kapsamında dönemin toprak ve dolayısıyla söz sahibi olan derebeylerinin egemenliği altındaki küçük devletçiklerin oluştuğu gözlenmektedir. Sanayi Devrimi ile gelişen sanayi toplumu ise bugünkü anlamıyla modern devletlerin ve ulusların meydana çıktığı dönem özelliğine sahiptir. Bu dönemde devlet, vatandaşlarının çağdaş anlamıyla temel hak ve hürriyetlere sahip olduğunu bir toplumsal sözleşme eşliğinde kabul ederek bir anlamda kendi gücünü sınırlandırma yoluna gitmiştir. Sanayi toplumunda devlet yapılanması, kamu yönetimi ve bürokrasisinin Weber’in bu olgulara atfettiği bir biçimde kurumlaşma sürecini de içinde barındıran bir yapılanma biçimi özelliği göstermiştir.

Erken kapitalist dönemin temel felsefesi olan ‘bırakınız yapsınlar’ anlayışının hakim olduğu dönemlerde piyasaların ve dolayısıyla toplumsal yaşamın yapısına aktif müdahale etmekten kaçınan ve bu anlamıyla sadece liberal pazar ekonomisinin güvenliği ile toplumsal suç ve huzursuzlukların yaşanmamasına yönelik tedbirler alan pasif ‘polis’ devleti, 1. Dünya Savaşı’nın yol açtığı yıkımlar ve özellikle de sonrasında yaşanan 1929 Bunalımı sürecinden sonra Keynesyen politikalar eşliğinde sistemin açmazlarını ve aksaklıklarını kontrol etmek ve giderebilmek amacıyla ekonomik hayata daha fazla müdahale etmeye başlayarak kamusal alandaki hükümranlığını daha fazla artırmıştır. Bu süreçte devlet, sistemin işleyişine daha fazla müdahale etmeye başlamış; gerektiğinde bir işletme anlayışıyla piyasada yer alarak ekonomik döngü içerisine dahil olmuştur. Bunun yanında devlet, toplumun düşkün kimselerini finanse

edebilmek için hem alt yapı çalışmalarıyla hem de sosyal güvenlik uygulamalarıyla toplumsal dinamiklerde daha aktif bir rol üstlenmeye başlayarak ‘Refah Devleti’ çizgisine kaymıştır. Bunların neticesinde toplumun devlete olan bağlılığı ve bağımlılığı artmıştır.

1929 Büyük Bunalımından sonra sisteme aktif müdahale etmek suretiyle sosyal devlet anlayışına yönelen devlet, 1973 yılında yaşanan ve ekonomik durgunluğa sebebiyet veren ‘Petrol Krizi’ sonrasında önemli eleştiriler almış ve bu süreç sonrasında neo-liberealist teoriler eşliğinde güç kazanan yeni sağ anlayış, devletin tekrar minimal bir niteliğe dönüş yaparak piyasalara dönük yapmış olduğu müdahalelerin sınırlandırılması düşüncesini savunmuştur. Bu çerçevede 1980’li yılların başından itibaren devletin kamu politikaları, ekonomik dar boğazı derinleştirdiği düşüncesiyle birçok ülkede dönüşüme uğramış ve devlet tekrar piyasa anlayışıyla faaliyet göstermeye başlamıştır.

Neo-Liberalizm’in hakimiyetini ilan etmeye başladığı 1980’li yıllarda devletin ve kamusal alanın büyüme trendi tersine dönmüş ve özelleştirme faaliyetleri artmıştır. Ancak devlet asıl küçülme özelliğini özellikle 1990’lı yıllarda sergilemeye başlamıştır. 90’lı yılların temel piyasa sorunu, devletin alanının hangi ölçülerde sınırlandırılacağı ve devleti, sınırlandırılmış bu alanda nasıl etkin ve verimli kılınacağı sorunu olmuştur. Yine bu yıllarda yaşanan küreselleşme dalgası, modern devleti dünya üzerindeki oyunun kurallarını belirleyen aktör olmaktan çıkararak bölgesel ve yerel faaliyetler eşliğinde yeni bir kamu yönetimi anlayışını tesis etmiştir. Bu yerelleşme faaliyetleri özünde küçülen devleti kendi sınırları içerisinde daha esnek ve verimli kılmak amacıyla şekillendirilmiştir.94

1929 Buhranından sonra Keynesyen politikalar eşliğinde ‘Refah Devleti’ özelliğiyle ekonomik ve toplumsal yaşama aktif müdahale ederek 1960’lı yıllara damgasını vuran büyük devlet, 1970’li yılların olumsuz ekonomik tablosuna çözüm arayışında olan neo-liberal akımın etkisiyle, toplumsal bağımlılığı ve yine bu akım

94_{Demokaan Demirel, “Küresel Eksende Devletin Yeni Kimliği:’Etkin Devlet’”, Sayıştay}

tarafından ortaya atılan refah devletinin uygulamalarından kaynaklı gelişen toplumdaki atalet krizini aşmaya yönelik olarak “minimal-girişimci devlet” kimliğine bürünmüştür. Neo-Liberalizm’in siyasal tabanını oluşturan yeni sağ anlayış, devletin içinde bulunduğu mali krizin temel sebebini sosyal devlet uygulamaları ve bu uygulamaların yarattığı savurganlık olarak görmüştür. Bu kapsamda devletin piyasaya yönelik olarak yapmış olduğu müdahalelerin özgürlük ortamına zarar verdiğini ve devletin hedef ve etki alanlarının mutlaka sınırlandırılması gerektiğini savunmuştur.95

Toplumsal özgürlüklerin piyasa ekonomisinin benimsenmesiyle sağlanabileceği ve korunabileceği yönünde bir anlayışa sahip olan neo-liberalizm ve yeni sağ siyaset, özünde ‘bırakınız yapsınlar; bırakınız geçsinler’ felsefesiyle biçimlenen 19. Yüzyıl liberalizminin yeni bir yorumudur. Özellikle 1970’li yıllarda yaşanan ekonomik krizin 1979-1981 yılları arsında ‘İkinci Petrol Şoku’ ile daha da sarsılmasıyla pek çok açıdan tekrar tekrar gündeme getirilen bu yeni sağ anlayış, aynı dönemde iktidara gelen İngiltere’de Thatcher ve ABD’de Reagan hükümetlerinin ürünüdür.96

Küreselleşme dalgası ulus devlet mantığının özüne ters olan çoğulculuk ve farklılaşma hareketlerini yaygınlaştırmış; ulusal ve bölgesel düzeyde yeni birleşimleri ve yerellik hareketlerini başlatmıştır. Bu kapsamda modern ulus devlet ve merkeziyetçi yönetim anlayışını güçsüzleştirmiştir. Küreselleşme hareketi, uluslararası bir nitelik kazanan sermaye hareketliliğinin önündeki engelleri kaldırmak suretiyle modern ulus devletlerin egemenlik alanlarının yeniden tanımlanması sürecini başlatmış yani değişen değerler dizisi sebebiyle devlete ve kamusal alana dair ne varsa tekrar değerlendirilmek durumunda kalmıştır. Bu hareketin etkisiyle devletlerin izleyeceği politikalar eşliğinde biçimlenen ulusal ekonomik hedefler, uluslararası iktisadi hareketliliğin artmasıyla birlikte uluslarüstü iktisadi, sosyal ve siyasal yapılanmaların eşliğinde gerçekleşmeye başlayarak bağımlı bir nitelik kazanmış; bu durum da toplumların devletlere olan mutlak bağımlılığını önemli ölçüde azaltmıştır.97

95_{Hüseyin Yayman, Kamu Yönetiminde Yeni Arayışlar ve Türk Kamu Yönetiminin Sorunları,}

(Hacettepe Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Ankara 1998, s. 144

96_{Ali Ekber Doğan, Birikimin Hamalları, Donkişot Yayınları, Ankara 2002, s. 41} 97_{Fatih Yüksel, Kamu Yönetimi, Gazi Kitabevi, Ankara 2004, s. 14}

Küreselleşmeyle beraber birtakım kamu örgütleri, ulus devletlerin yetkilerinin uluslararası örgütlere verilmesi sonucunda işlevsiz hale gelmektedir. Kamuda kural koyucu örgütlere ihtiyaç azalmakta; kamu yönetimi sadece kurallar açısından değil, örgütler açısından da küçülerek ülke içinde ve dışında etkisini yitirmekte; devletin etkisi bir yanıyla küresel aktörler diğer yanıyla egemen bir özne haline gelen bireyler tarafından daraltılmaktadır.

Kamu yönetiminin kapsamı değiştirilerek kamu olgusu boşlukta kalmakta; özel sektörle kamu sektörü arasındaki katı sınırlar ortadan kalkmaktadır. Ayrıca kamu personel yönetimi de biçim değiştirmekte; insan kaynakları yönetiminin esnek çalışma saatleri, tele-çalışma, performansa dayalı ücret ve norm kadro uygulamaları yaygın olarak özümsenmektedir. Buradan hareketle küreselleşmenin kamu yönetimi alanında kitle tüketimine yönelik seri üretim biçimi olan Fordist anlayıştan, iletişim ve bilgi teknolojilerinin yaygın olarak kullanıldığı üretim tesisleri ve bilgi ve kaliteyi ön plana çıkaran post-fordizme geçişin sağlandığı ve Weberyen bürokratik yönetimin esasları olan uzmanlaşma, hiyerarşik yapı, yönetimde rasyonellik ve çalışanların katı yasal kurallara bağlılığı gibi ilkelerin zayıflatıldığı ifade edilebilir.98

Özetle küreselleşmeyle artan ekonomik, sosyal ve siyasal akışkanlık ve hareketlilik ulus devlet sınırlarının aşınmasına ve esnekleşmesine neden olmuştur. Aynı zamanda Keynesyen ekonomi politikalarının çözüm değil çözümsüzlük yarattığına olan neo-liberal inanç, tek kutuplu yeni dünya düzeninde globalleşme adı altında uluslarüstü bir benzeşmeyi zorunlu kılmakta ve bunu yaparken de her değişim döneminde olduğu gibi 21. Yüzyıl koşullarında ayrıca ele alınması gereken etkinlik ve verimlilikten uzaklaşan devlet sisteminin bütün özelliklerini piyasa koşullarına teslim etmesi için çaba sarf etmektedir.

Yeni dünya düzeninde teknolojik gelişmelerden oldukça yararlanan ve organizasyonunu yeni bilişim sistemlerine göre düzenleyen, ülke sınırları içerisinde ve hatta dışında kontrol mekanizmalarını olağanüstü seviyelere taşıyan bir ulus devlet anlayışını gözlemlemekteyiz. Ancak kontrol mekanizmalarını bu kadar etkin bir

98_{Mehmet Ulvi Saran, “Küreselleşme Sürecinde Kamu Yönetiminde Değişim ve Kamu}

şekilde devreye sokabilen ulus devlet, toplumsal yaşamın daha sağlıklı bir şekilde sürdürülmesi ve güçsüz olan kesimlerin hayatını devlete güven içinde sürdürebilmesi için etkin siyasal, sosyal ve ekonomik politikalar üretebilme konusunda aynı başarıyı gösterememekte ve bu işlevleri özelleştirme adı altında liberal anlayışın hakimiyetine bırakmaktadır. Aslında ulaşılan bu organizasyon becerisine bakılınca devlet mekanizmasının pek de “hantal” olmadığı düşünülebilir.