(1992–2005)
Irak Kürdistan Bölgesi’ndeki siyasi muhalefet bir boşluktan meydana gelmemiştir.
Bölge-nin kuruluş aşamasında da doğmuş değildir.
Irak’ta Kürt muhalefetinin kökenleri, 1921 yılında kurulan Irak Devleti’nin başlangıcına kadar uzanmaktadır. Ancak bu muhalefet ik-tidarın çabuk biçimde el değiştirdiği Irak si-yasi sistemine yönelik ortaya çıkmıştır. Kürt muhalefeti en güçlü biçimiyle Saddam Hüse-yin döneminde aktif hale gelmiştir.
Irak Kürdistan Bölgesi’ndeki iktidar deneyi-mi Mart 1991 tarihindeki halk ayaklanması ve aynı yılın Kasım ayında bu bölgedeki Irak merkezi otoritesinin idari, siyasi ve askeri kurumlarının çekilmesinin ardından başla-mıştır. Bu da Irak Kürdistan Bölgesi’ne mah-sus yasama, yürütme ve idari kurumların kurulması kararının alınmasına yol açmıştır.
De facto durumun ortaya çıkmasıyla birlikte Kürdistan Cephesi’nin1 siyasi otoritesi, 8 Ni-san 1992’de ilk kanununu (1992 yılı 1 sayılı ka-nunu) çıkartmıştır. Bu kanun Irak Kürdistan Ulusal Meclisi kanunudur. 1992’de çıkarılan ikinci kanunda ise Kürt özgürlük hareketinin liderinin seçilmesi öngörülmektedir.
Birleşmiş Milletler Güvenlik Konseyi’nin 688 sayılı kararıyla2 birlikte 1991 yılında Irak’a ya-pılan uluslar arası askeri müdahale ve bunun ardından huzur sağlama operasyonu (Opera-tion Provide Comfort), Kürt siyasi otoritesini bir yönetim kurmaya yöneltmiştir.3 Bu da Irak Kürdistan Cephesi’nin temsil ettiği Kürt siyasi otoritesinin kontrolü altında bulunan toprak-ların fiilen ayrılmasına sebep olmuştur.
19 Mayıs 1992 tarihinde Irak Kürdistan Ulusal Meclisi seçimleri yapılmıştır. Bu seçimlerde 8 Kürt ve 4 Asuri partisi birbiriyle yarışmıştır.
Ayrıca Kürdistan kurtuluş hareketi liderinin seçilmesi için 4 kişi aday olmuştur. Bu se-çimlerde birçok haksızlık4 ve hile5 yapılmıştır.
Buna rağmen yapılan seçimler6 Ortadoğu’da-ki demokratik seçimlerden biri sayılmıştır.
Kürt ve Asuri partiler özgürce ve demokratik bir ortamda birbirleriyle yarışmışlardır. Ay-rıca yabancı bağımsız gözlemciler vatandaş-ların seçimlere yoğun katılımını, demokratik ilkelerin önemini idrak edilmesi ve Saddam
Hüseyin sistemini reddedilmesinin açık bir işareti olarak nitelendirmişlerdir.7
Kürdistan Yurtseverler Birliği (KYB) ve Kür-distan Demokrat Partisi (KDP) arasında ya-pılan seçim ve anlaşmalar sonucunda Irak Kürdistan Bölgesi’nin ulusal meclisi (kazanan 5 Asuri milletvekilleri dışında) KDP ve KYB arasında yarı yarıya bölüşülmüştür. Böylece her biri 50 sandalye elde etmiştir. Öte yandan diğer 5 partinin hiçbiri ulusal mecliste temsil edilme hakkı kazanamamıştır. KDP ve KYB dışındaki hiçbir Kürt partisi seçim barajı olan yüzde 7’yi aşamamıştır.8
Bu dönemi bölgedeki siyasi oluşumun gelişi-mi açısından iki alt döneme ayırmak müm-kündür.
Bu dönemler 1992-Ağustos 1996 ve Ağustos 1996-Ocak 2005 olarak ifade edilebilir. Ağus-tos 1996’da yaşanan olaylar burada kritik bir önem taşımaktadır. Ocak 2005 tarihi ise Irak Kürdistan Bölgesi parlamentosunun ikinci dönem seçiminin bu tarihte yapılmış olması nedeniyle önemlidir. Bu iki dönem ayrı ayrı ele alınacaktır.
1.1. Irak Kürdistan Ulusal Meclisin Kuruluşundan Ağustos 1996 Olaylarına Kadar Muhalefetin Durumu
Bu aşama KYB Siyasi Büro Üyesi Dr. Fuat Masum’un başkanlığında ilk hükümetin9 ku-rulması ile başlamıştır. Hükümet KDP ve KYB ile diğer oluşum ve partilerin temsilcile-rini de içine alan bir koalisyon hükümeti ola-rak kurulmuştur. KDP ve KYB bakanlıkların kendi aralarında yarı yarıya bölüşülmesi ve diğer partilerin itirazlarının önüne geçebil-mek için10 onlara bazı bakanlıkların verilmesi konusunda anlaşmaya varmışlardır. Bunun neticesinde ulusal meclis içersinde siyasi bir muhalefet oluşmamıştır. Bazı KYB üyeleri arasında hükümetten çekilmek ve bir parla-mento muhalefeti oluşturmak yönünde gö-rüşler bulunsa da dikkate alınmamıştır. Ulusal meclisin dışında ise Irak Kürdistan İslami
Ha-reketi (bağımsız İslamcılar ve özellikle Kür-distan’daki Müslüman Kardeşler akımının da içinde bulunduğu) listesi 19 Mayıs 1992’te ya-pılan seçimlerde üçüncü parti olarak seçimle-ri kazanmasına rağmen hükümette yer almayı reddetmiştir. Böylece İslami Hareket, ulusal meclisin dışında muhalefet olarak kalmıştır.
İslami Hareket’in silahlı olması ve savaşçı bir nitelik taşıması nedeniyle iki ana parti (KDP ve KYB), özellikle KYB ile İslami Hareket ara-sında 1993’ten 1999 tarihine kadar birçok kez çatışma yaşanmıştır.
Bazı gözlemcilere göre İslami Hareket’in mu-halefeti, iktidara karşı bir siyasi muhalefet ol-mayıp, İslami sistemin dışında herhangi bir siyasi sistem metodunu reddeden ideolojik bir muhalefettir. Bu hususu Goran Hareketi Başkanı Neçirvan Mustafa şu sözleriyle teyit etmiştir: “O dönemde İslami Hareket siyasi bir muhalefet sayılmamaktadır. Çünkü İsla-mi olmayan bir hükümete katılmayı redde-den taassup taraftarıdır. İslami Hareket, laik bir siyasi rejimin oluşmasına onay vermeyen bir oluşumdu. İslami Hareket’in herhangi bir siyasi görüşü bulunmamaktadır. İslami Hare-ket, İran’dan destek alan silahlı bir hareketti.”11 Irak Kürdistan Ulusal Meclis Seçimi Kanunu, 1995 yılı içerisinde ulusal meclis seçimlerinin yapılmasını öngörmekteydi. Irak Kürdistan Ulusal Meclis Seçimi Kanunu’nun 51. mad-desi göre ulusal meclisin süresi 3 yıl olarak belirlenmişti. Ancak Kürt partiler arasında ve özellikle KDP ve KYB arasındaki iç çatış-maların alevlenmesi seçimlerin öngörülen sürede yapılmasını imkânsız hale getirmiştir.
Bu nedenle meclisin süresi 2005 yılına kadar uzatılmıştır.12
Bu dönemde barışçıl siyasi bir muhalefetten bahsetmek mümkün değildir. Irak Kürdistan İslami Hareketi’nin temsil ettiği silahlı bir muhalefetten söz edilebilir. Ancak Irak Kür-distan İslami Hareketi, silah kullanmayı red-deden çağdaş muhalefet anlayışı kapsamına girmemektedir.
1.2. 31 Ağustos 1996’dan Ocak 2005’e kadar Muhalefetin Durumu
Kürdistan Demokratik Partisi güçleri eski Irak rejiminin yardımıyla13 31 Ağustos 1996 tari-hinde Irak Kürdistan Bölgesi başkenti Erbil’i ele geçirmiştir. Burada yapılan ilk icraat, iç çatışmaların devam etmesiyle felce uğrayan Irak Kürdistan Ulusal Meclisi’ni faaliyete ge-çirmek olmuştur. Ayrıca Dr. Roj Nuri Şveys başkanlığında bir koalisyon hükümeti kurul-muştur. Koalisyon hükümetine Irak Kürdis-tan İslami Hareketi, KürdisKürdis-tan İslami Birliği14 ve Komünist Parti katılmış, Kürdistan Yurtse-verler Birliği katılmamıştır.
Bu adım iki ana sonucu doğurmuştur:
Kürdistan Yurtseverler Birliği kendisine bağ-lı bölgelerde Emekçiler Partisi ve Demokrat Sosyalist Parti gibi kendisi ile müttefik olan partilerin katılımı ile Kosrat Resul başkanlı-ğında bir hükümet oluşturmuştur. Böylece tüm Kürt partileri iktidara katılmış ve bölge-de ciddi bir muhalefet kalmamıştır.
Bunun sonucunda Irak Kürdistan Bölgesi iç savaşlar sebebiyle parçalara ayrılmasından sonra siyasi ve idari olarak da üç bölgeye ay-rılmıştır. Üç ayrı bölge KDP, KYB ve İslami Hareket tarafından kontrol altına alınmıştır.
1999 yılında coğrafi, siyasi ve idari bölünme-nin dışında Birliğin kontrol ettiği bölgede İs-tinaf Mahkemesi’nin oluşturulmasına izin ve-ren ve KYB Genel Sekreteri Celal Talabani’yi
“bölge başkanı” olarak görevlendiren hukuki bir bölünme de meydana gelmiştir.15
Ancak 1998’de Celal Talabani ve Mesud Bar-zani arasında, dönemin ABD Dışişleri Baka-nı Madeleine Albright’ın da hazır bulunduğu Washington Barış Anlaşması’nın imzalanmış-tır. Bunun sonucunda 2002 yılının sonların-dan itibaren bölgenin yeniden birleştirilmesi çalışmalarına başlanmıştır. Bunun ilk somut adımı 4 Ekim 2002’de16 Irak Kürdistan Ulusal Meclisi’nin ilk birleşik toplantısını yapması olmuştur.
Buna rağmen Irak Kürdistan Bölgesi Hükümeti’nin birleşmesi 7 Mayıs 2006 tari-hine17 kadar gecikmiştir. Yani Irak Kürdistan Ulusal Meclisinin seçilmesi 31 Ocak 2005’te yapılan seçimlerden sonra 1 yıl almıştır. Bu karmaşa nedeniyle Irak Kürdistan Bölgesi’nde direniş, isyan ve terörizm faaliyetleri başla-mıştır.18
Bu aşamada her iki dönemde de Irak Kürdis-tan Bölgesi’nde siyasi otorite üzerinde etkili bir muhalefet ortaya çıkmamıştır. Irak Kür-distan Bölgesi’nde muhalefetin ortaya çıkma-masının sebeplerinden bazı şu şekilde ifade edilebilir:
• Kürt partileri, özellikle her biri iktidarı ele geçirmek veya iktidara ortak olmak arzu-sundaki ana iki parti olan KDP ve KYB, yaklaşık 30 sene boyunca Irak rejimine karşı muhalif hareket içerisinde olmuştur.
Ancak bu iki partinin de muhalefette kal-mayı kabul etmesi çok zordu.
• Bu partilerin iktidar ve sivil demokrasi-nin işlerliği konusunda tecrübeleri yoktu.
Bununla birlikte Kürt halkının iktidar ko-nusunda da herhangi bir tecrübesi bulun-muyordu. Bunlardan sömürgeci İngilizler tarafından başarısız kılınması nedeniyle bir seneden fazla devam etmeyen 1922 yılında Şeyh Mahmud Hafid hükümeti ve kurucusu Kadı Muhammed ve arkadaş-larının idam edilmesi sebebi ile bir yıldan fazla sürmeyen 1946 yılında İran ordusu-nun yıktığı Mahabat Hükümeti istisnai tecrübelerdir. Bu deneyimin eksikliği, siya-si muhalefet kültürü, yönetim şekli ile de-mokrasi ilke ve temellerinin yerleştirilmesi metodu ve özellikle siyasi güçler arasında iktidarın el değiştirmesi anlayışına olum-suz biçimde yansımıştır.
• Kürt partiler, daha önceki rejimle kar-şı karkar-şıya geldiklerinde dağlarda bile iç mücadele ve çatışmalar konusunda uzun tecrübeye sahiptir. Söz konusu çatışma ve mücadeleler partiler arasında güvensizlik
ortamını ortaya çıkarmış ve özellikle iki ana parti arasında bunu derinleştirmiştir.
1992’de seçimlerde hile yapılması güven-sizliği artırmıştır. Ayrıca 1993 ile 1999 yıl-ları arasında partiler arasındaki iç savaşın alevlenmesi, iki ana partinin koalisyon hükümetinden çekilmesine ve muhalefet-te kalmayı reddetmesine neden olmuştur.
Bunun sebebi ise iktidarı elinde tutanın bunu sürekli hale getireceği endişesidir.
• Irak’taki iktidar deneyimi genel olarak Kürt partilerin birbirlerine karşı şüphe-lerini derinleştirmekteydi. Çünkü azınlık iktidarı söz konusuydu. Azınlık iktidarı diğerlerini yönetimden uzaklaştırmakta, hatta iktidarı ele geçirdiğinde kendileriyle işbirliği yapanları da tasfiye etmekteydi.
• Söz konusu dönem bir kuruluş dönemiydi.
Bu nedenle Ortadoğu’da her kesimin yeni demokrasi deneyimini inşa etmeye katkı-da bulunması düşüncesi hakimdi. Ancak iç çatışmalar bu deneyimin rayından çık-masına sebep olmuştur. Bu konuyla ilgili olarak Goran Hareketi Başkanı Neçirvan Mustafa “Biz o dönemde bir muhalefet ha-reketi olarak ortaya çıkmadık. Çünkü o dö-nem kuruluş aşamasıydı. Ayrıca Kürdistan Bölgesi’nde Kürt oluşumlarının kurumsal-laştırılması önceliğimizdi. Bu nedenle mu-halefet hareketinin oluşturulması konusu görmezden gelindi.19
2. MUHALEFETİN OLUŞUM