İyi ve Kötü

Ahlak felsefesinin temel problemlerinden hatta en başta geleni “iyi” ve “kötü” so- runudur. Acaba iyi ve kötü var mıdır? Şayet varsa onlar nelerdir? İyi nedir? Kötü nedir? Acaba iyi, bize haz veren midir? Yoksa yararlı olan mıdır? Yoksa mutluluk sağlayan mıdır? Yoksa ödev denen şeye uygun olan mıdır? Acaba iyi denen şey, davranışların temelinde bulunan amaç veya niyet midir? Yoksa eylemlerin sonucunda ortaya çıkan ürün veya sonucun kendisi midir? Veya iyi, ne niyet ne sonuç olmayıp, yalnızca davra- nışın kendisi midir? Acaba iyi, doğal arzuların bastırılması mı yoksa onların doyurul- ması mıdır? Bu soruların diğer tarafı da kötünün ne olduğu sorularını oluşturmaktadır.

56 Hemen hemen tüm filozoflar iyi ve kötünün var olduğu konusunda müttefiktirler. An- cak, iyi ve kötünün ne olduğu noktasında onlar görüş ayrılığı içindedirler.

Terim olarak iyi ve kötünün birçok tanımı yapılmıştır. Bunlardan bazılarını nakle- decek olursak: “Ahlak felsefesinde iyi, ahlaksal değer, ahlakça değerli olan; skolâstikte, Tanrı’nın istemiş olduğu dünyadaki varlık düzeni ile uyumdur.”238 “İyi, ahlakî bakım- dan kurala, ahlaklılık idealine uygun olandır.”239 “Kötü ise, iyinin karşıtı olan ya da ahlak değerlerine ve törel istence karşı olan her şeydir.”240

İyi ve kötünün ne olduğu problemi düşünce tarihinde ilk kez Sokrates (MÖ 469– 399)’te ortaya çıkmış, Platon (MÖ 427–347) ve ondan sonraki tüm ahlak felsefesi öğre- tilerinde devam edegelmiştir.241 Bu nedenle ‘iyi’nin ne olduğunu bilmek gerekir. İyi ve kötünün ne olduğu konusunda filozoflar kendi anlayışına göre birkısım tanım yapmış ve buna göre de farklı ahlak öğretileri ortaya çıkmıştır.242 Sözgelimi Sokrates, “iyi”nin “bilgiye dayanan erdem” olduğunu kabul eder. Sokrates’e göre erdem bilgidir ve öğre- tilebilir. Bu yüzden hiç kimse bilerek kötülük yapmaz.243 Platon’un “ideler âlemi”nin zirvesine koyduğu en tümel varlık, aynı zamanda, “iyi ide”sidir. Bir eylemin iyi ya da kötü olmasının kıstası, iyi idesine uygun olup olmamasıdır. İşte Platon’a göre bir eylem, iyi ide’sine uygunsa “iyi”, değilse “kötü” olmaktadır.244 Platon, en yüksek iyiyi de haz- da değil, Tanrı (İyi)’ya benzeyişte bulmuştur.245 Aristoteles (MÖ 384–322)’e göre iyi, kendisi amaç olan bir şeydir.246 Yahut iyi, her şeyin kendisine yöneldiği gayedir. Ahlak- taki iyi de, insan için iyi olanla sınırlıdır. İnsan için iyi olan, ruhun erdemle uyum içinde olduğu etkinliktir. Bu nedenle iyi kendi başına bir gayedir ve iyi kendi kendisine yeter.

238

Akarsu, Bedia, Felsefe Terimleri Sözlüğü, İnkılâp Kitabevi Yay., 7. Baskı, İst., 1998, “İyi” md., s. 108–109.

239

Bolay, S. Hayri, Felsefî Doktrinler ve Terimler Sözlüğü, Akçağ Yay., 7. Baskı, Ank., 1997, “İyi” md., s. 236.

240 _{Akarsu, Bedia, age., “kötü” md., s. 120.}

241 _{Sunar, Cavit, İslam Felsefesi Yunan Kaynakları ve Kozalite Meselesi, Ankara Üniversitesi Basımevi,} Ank., 1973, s. 108.

242

Akarsu, Bedia, Ahlak Öğretileri;-I. Mutluluk Ahlakı, II. Kant’ın Ahlak Felsefesi,- Remzi Kitabevi, 3. Basım, İst., 1982, s. 10-11.

243

Arslan; Ahmet, Felsefeye Giriş, Vadi Yay., 7. Baskı, İst., 2002, s. 132. 244

Sunar, Cavit, age., s. 108.

245 _{Weber, Alfred, Felsefe Tarihi (çev. H. Vehbi Eralp), Sosyal Yay., 5. Basım, İst., 1998, s. 64.} 246

57 Daha doğrusu iyi, her zaman kendisi için seçilen, asla başka herhangi bir şey için araç olmayan nihai bir şey olmalıdır. Ayrıca o (iyi), kendi kendisine yeten, hayatı kendisiyle seçilmeye değer kılan bir şey olmalıdır. Bu iki şart, iyi durumda olmanın ölçüsüdür.247 Aristippos (MÖ 435–355)248 ve Epikuros (MÖ 341–270), iyi olanı hazla, kötü olanı ise acı ile özdeş düşünmüşlerdir. Bunlara göre ahlak bakımdan iyi olan şey, bize haz veren şeydir. Yine ahlak bakımdan kötü olan şey de bize acı veren şeydir. Bu görüş “hazcılık (hedonizm) olarak adlandırılır. Bunlar, insan eylemlerinin değer ve değersizliği için “haz” ile “acı”yı bir kıstas olarak almışlardır.249 Buna göre ahlak öğretilerini birbirin- den ayıran şey de iyi v e kötü üzerindeki anlayışlar ve bunlara yüklenen tanımlardır, denilebilir.

Teleolojik (gayeci) ahlak anlayışları aynı zamanda, ahlaki eylemlerin değerini, ey- lemin ürettiği sonuçta görürler. Tüm gayeci ahlak taraftarları için iyinin ölçüsü bu so- nuçtur. Aynı şekilde hazzı ya da faydayı esas alan öğretiler de ahlakî iyiyi, ahlaki sonuç ile değerlendirdiklerinden bunlar sonuççu düşünce olarak kabul edilir. İngiliz filozofu W.D. Ross (1877–1951)’a göre ahlaki iyi, davranışın niyetinde v e sonucunda d eğil,

bizzat davranışın kendisindedir.250 T. Hobbes (1588–1679) ve F. N ietzsche (1844–

1900) gibi filozoflara göre ahlaki iyi, arzularımızın, eğilimlerimizin doyurulmasıdır. T. Hobbes’e göre “bu iyidir” demek, “ben bunu arzuluyorum” demektir.251 Kant (1724– 1804)’a göre ahlak yasası, istenci doğrudan doğruya belirler. İşte bu ahlak yasasına uy- gun eylem kendiliğinden iyidir.252 Yine Kant, sonucu ne olursa olsun sırf iyi niyetle ya- pılan davranışların iyi olduğunu savunur. Diğer taraftan bazı filozoflar daha genel bir kavram yani faydayı esas almışlardır. Bunlara göre iyi, bize fayda sağlayan şeydir. Bu görüşün temsilcileri ise D. Hume (1711–1776), J. Bentham (1748–1832) ve J. S. Mill (1806–1873) gibi bazı Yeniçağ filozoflarıdır. “Faydacılık (utilitarizm)” olarak bilinen

247 _{Ross, W. David, Aristoteles, Kabalcı Yay., İst., 2002, s. 224; Erdem, Hüsameddin, İlkçağ Felsefe Ta-}

rihi, s. 271.

248

Aristippos, hazcılık (hedonizm) öğretisinin kurucusu olarak bilinir. Bu öğretiyi temsil eden Aristippos ve Epikuros’a göre haz, iyinin ölçütüdür. Ancak, Aristippos’un haz anlayışı Epikuros’a göre daha daha canlı, daha aktif ve daha dinamiktir.

249

Arslan; Ahmet, age., s. 130. 250

Cevizci, Ahmet, Etiğe Giriş, Paradigma Yay., 1. Baskı, İst., 2002, s. 16; Arslan, Ahmet, age., s. 130. 251 _{Arslan, Ahmet, age., s. 130–131.}

252

58 bu düşünce, yararı, ahlaki davranışın ve eylemin ilkesi yapar; “iyi”yi “yararlı” ile bir tutar.253 Yani ahlaki iyi, davranışlarda ve eylemlerde fayda sağlayan; kötü ise zarar ve- ren fiillerdir.

Teolojik ahlak düşüncesini savunanlar, iyi ve kötüyü, doğru ve yanlışı Tanrının buyruğuna dayandırırlar. Tanrı’nın bir şeye iyi demesiyle o şeyin iyi, bir şeye kötü de- mesiyle de o şeyin kötü olduğunu kabul eden anlayış, felsefenin ilk dönemlerine kadar uzanmaktadır.254 Buna göre iyi (hayır), Tanrı’nın emrettiği, kötü (şer) ise yasakladığı şeydir.255

İslam filozoflarından olan Fârâbî (870–950) iyi ve kötüyü, kıstas olarak aldığı mutluluğa göre tanımlar. Fârâbî’ye göre mutlu olmanın ötesinde insanın elde edebilece- ği daha büyük bir şey yoktur. Mutluluğun elde edilmesinde yararlı olan iradî fiiller gü- zel (iyi) fiillerdir. Mutluluğa engel olan fiiller ise kötü fiillerdir.256 Fârâbî ile hemen hemen aynı görüşü benimseyen İbn Sinâ (980–1037)’ya göre de iyi, mutluluğun kaza- nılmasına yardımcı olan her fiildir. Kötü ise, mutluluğa engel olan her fiildir.257 İyi ve kötünün ne olduğu hususunda şimdi nakledeceğimiz kapsamlı bir tanım, kanaatimize göre tüm tanımları içerecek niteliktedir: “İyi ve kötü değerler, ahlakta bir davranışın onaylanıp onaylanmamasının ölçüsüdür. İyi bir davranış herkesçe onaylanan, kötü ise onaylanmayan bir davranıştır. İyi, bir gayeye uygun, faydalı ve başarılı, bizim ruhsal ihtiyaçlarımızı ve yeteneklerimizi tatmin eden, toplumun değerlerine, ferdin düşüncele- rine ve inancına uygun düşen şeydir. İyinin zıddı olan kötü (şer) ise, iradeli olarak yapı- lan fiillerde ahlaki kurallara ve hakka aykırı düşen fiil ve davranışlardır.”258

Bu düşünürlerin hepsinin birleştikleri nokta, iyi ve kötü şeklinde bir değer yargısı- nın olduğunu bilmeleridir. Kısaca bu öğretilere göre iyi, ya haz, ya mutluluk, ya da öde- vi yerine getirme vs.dir.

253

Gökberk, Macit, Felsefe Tarihi, Remzi Kitabevi, 10. Basım, İst., 1999, s. 332, 419, 422; Cevizci, Ah- met, age., s. 26; Arslan, Ahmet, age., s. 143; Erdem, Hüsameddin, Ahlak Felsefesi, s. 43.

254 _{Aydın, S. Mehmet, Tanrı – Allah İlişkisi, TDV Yay., Ank., 1999, s. 9.} 255

Erdem, Hüsameddin, Bazı Felsefe Meseleleri, Hü-Er Yay., Konya, 1999, s. 222. 256

Farabî, Ebu Nasr, el-Medinetü’l Fâdıla (çev. Ahmet Arslan), Vadi Yay., Ank., 1997, s. 90-91. 257 _{Bolay, M. Naci, İbn-i Sinâ, Türk Büyükleri Dizisi, KTB, Yay., Ank., 1988, s. 72.}

258

59 İslam mütefekkirlerinden olan E. İbrahim Hakkı’ya göre iyi ve kötünün ne olduğu bilgisi Tanrı’nın vahyettikleri ve Peygamberin sünnetindedir. Bu durumda Tanrı’nın ve Peygamberinin yapılmasını istediği ve hoş karşıladığı şeyler iyi iken, yapılmasını iste- mediği ve hoş karşılamadığı şeyler de kötüdür. Ya da karşılığında ödül (sevap) verilecek davranışlar iyi; ceza (günah) olarak nitelenen davranışlar da kötü’dür. Mütefekkir şöyle der: “Masiyet (isyan- günah) helak edici ve şerdir (kötü), taat (itaat-sevap) her hayrın (iyi) temeli ve rehberidir. Nitekim hastalık bedeni mahvettiği gibi, masiyet da kalbi ka- rartır. Perhiz ve ilaç, bedenin sıhhatine sebep olduğu gibi, takva ve taat da kalbin par- lamasına ve Rabbin rızasına sebeptir. Masiyet şekavet; taat saadettir. Masiyet nefs ve

hevâ yolu, taat hak ve likâ (kavuşma) yoludur.”259 Düşünüre göre Tanrı’nın buyrukla-

rına itaat ya da saygı özelliği taşıyan her eylem iyidir. Ancak bu vasıfları taşıyan fiiller kişiye saadet vaat edebilir. Yine Tanrı’nın buyruklarına itaatsizlik ya da isyan niteliği taşıyan her eylem de kötüdür. Kötü fiiller de kişiye mutsuzluk (şekavet) getirir. Birçok metinde E. İbrahim Hakkı, iyi ve kötünün ne olduğunu teolojiye dayandırarak, (proble- mi) bu açıdan ele alır. Örneğin mütefekkir, “…bazen hoşunuza gitmeyen bir şey sizin için iyi olabilir ve hoşunuza giden bir şey de sizin için kötü olabilir. Allah bilir, siz bi- lemezsiniz.”260 ayetini naklederek düşüncesini din ile temellendirmeye çalışır.261

E. İbrahim Hakkı bir başka yaklaşımla, iyi ve kötünün ne olduğu noktasında Tan- rı’nın otoritesinin haklılığını savunur. Düşünür bu husustaki fikrini, bir benzetme yapa- rak (özet olarak) şu şekilde izah etmeye çalışır: Hastanın durumunu tabibin nasıl bilip onu tedavi ettiği gibi, her şeyi Yaradan ve Bilen Tanrı, eylemlerin iyisini ve kötüsünü de bilir. Tanrı Tam Hayır, Halis Salah ve Hikmet sahibidir; faydalı olanla zararlı olanı ezeli ilmiyle bilir ve iyi olanın yapılmasını, kötü olanın ise yapılmamasını ister. Nitekim mütehassıs bir doktor tedavi ederken hastasının lezzet aldığı gıdayı değil, belki de acı olan bir şurubu vermektedir. Hastanın doktoruna güvendiği gibi, kulun da Tanrı’ya gü- venip iyi ve kötünün ne olduğunu Tanrı’nın iradesinde görmelidir. Doktor tedavi esna- sında hastasına bazen acı ve sızılar verebilir. Hâlbuki tabip, ilacın lezzetlisini değil, has-

259

E. İbrahim Hakkı, Marifetnâme, s. 452. 260 _{Kur’an-ı Kerim, Bakara Suresi (2), 216.} 261

60 taya faydalı olanı seçmiştir. Buna göre neticesi hasta tarafından önceden bilinemediği için tedaviyi onun hoş karşılamaması doğru değildir. Aynı şekilde Tanrı’nın yapılmasını istediği eylemleri şekil yönünden hoş karşılamamak da doğru değildir. Zira Fail- i Muh- tar, Tam Hayır, Halis Salah ve Hikmet sahibi olan Tanrı, eylemlerin sonucunu ve arka planındaki fayda ve iyilikleri hakkıyla bilendir.262

E. İbrahim Hakkı “iyi ve “kötü” olan şeyin ne olduğunu belirleme yetkisinin Tan- rı’ya ait olduğunu kabul etmektedir. Ona göre Tanrı her yönüyle Fâil- i Muhtar, her şeyi bilip onların özüne ve dışına, haline ve sonuna muttalidir. O, faydalı olanı zararlı olan- dan iyi (hayır) olanı da kötü (şer) olandan ayırır. Hâlbuki insan, bunları birbirinden a- yırmaktan mahrumdur ve onlar arasında tercihini de emin olarak yapamaz.263 Düşünür, iyi ve kötünün ne olduğunu insanların değil, sadece Tanrı’nın bileceğini ve birbirinden ayıracağını şöyle bir örnekle açıklar: “Nitekim köylülerden birine paralar arz eyleseler ve bizim için doğrusunu sahtesinden ayırt et deseler, o köylü ayırt edemez. Belki şehirli birisi bu paraları ayırt etse, ona bile tam itimat edilmez. Altın ve gümüşten, onların ta- bii özelliklerinden ve hususi bilgilerden haberdar olan sarrafa götürülüp, hakiki bilgi ve cevap alınmadıkça kalp mutmain olmaz. Her şeyi her yönüyle kuşatan ilim, ancak Rabbü’l-âlemin hazretlerine mahsustur. Ondan başka tedbir ve ihtiyar etmeye hiç kimse lâyık değildir.”264 Düşünür, Tanrı’nın bilgisinin ve iradesinin, kulun bilgisi ve iradesin- den daha doğru ve değerli olduğuna dikkat çekerek, O’nun mutlak hayrın (iyi) kaynağı olduğunu savunmuştur. Buna göre, ancak Tanrı’nın buyrukları iyi ve kötünün ne oldu- ğunu belirleyecektir. Yapılacak olan tüm eylemlerin sonuçlarını Tanrı’nın önceden bil- diğini ve bunun ise kişiye müphem olduğunu söyleyen mütefekkirin265 sırf sonucu he- defleyen sonuççu düşünceye de pek itibar etmediği söylenebilir.

E. İbrahim Hakkı, Allah’ın dininin istikametinde ve O’nun rızasını temin etmek için yapılan tüm eylemlerin değerli ve iyi olduğunu kabul eder. Ancak bu talepler doğ-

262

E. İbrahim Hakkı, age., s. 371, 376, 377. 263

E. İbrahim Hakkı, age., s. 369. 264 _{E. İbrahim Hakkı, age., s. 369–370.} 265

61 rultusunda yapılan ameller, sahibine iyi ahlakı ve saadeti vaat edebilir.266 Allah’ın ahla- kı ile ahlaklanmak iyi,267 Şeytan ve vesvâsil hannas (sinsi vesveseci)’ın arzularına göre davranmak da kötüdür.268 E. İbrahim Hakkı’ya göre bazı düşünceler (hâtıralar), insa- noğluna musallat olan Şeytan vasıtasıyla gelir. O, Şeytanın kalbin sol kulağına yerleş- mesine vesvâsi’l-hannas, davetine ise vesvese der. Bu vesvese çoğunlukla kötü (şer)’dür. Çünkü bunlar, iyilikten men eder yahut büyük günahlara götürür. Yine o, bazı hatıraların insana şehvetlere meyleden tabiat vasıtasıyla geldiğini kabul eder ki, buna da nefs, davetine ise hevâ der. “Heva hep kötü (şer) olur.”269 Buna karşılık, bazı hatıra- lar da insana, kalbin sağ tarafına yerleşen melek tarafından gelir. Onların kalbin sağ kulağına yerleşmesine mülhem, davetine de ilham demektedir. “Bu ilham hep iyi (ha-

yır) olur.”270 Gadap ve şehvete hâkim olmakla meydana gelen eylemler iyi, bunlara

mağlup olmakla ortaya çıkan fiiller de kötüdür.271 Mistik bir düşünceyle iyi ve kötüyü ele alan düşünüre göre, dünya nimetlerinden azami ölçüde uzak durmak, yani az yemek, az uyumak, az konuşmak, devamlı ibadet ve tefekkür, uzlet, Allah aşkı, tüm mahlûkata muhabbet, nefsini bilmek, marifet sahibi olmak iyidir. Buna karşılık, dünya nimetlerin- den haz almak ve bunları amaç edinmek, çok yemek, nefsini bilmemek, mahlûkatı sev- memek, Allah’ın buyruklarından uzak durmak ise kötüdür.272 E. İbrahim Hakkı’nın bu yaklaşım tarzına göre de az yemek bir erdemdir ve bu erdem de kalbi kötü ahlaktan tas- fiye eder. Aristoteles’in eylemlerde ölçülü olma ya da orta olma dediği erdemi273 E. İbrahim Hakkı, açlıkta (az yemede) da görmüştür. Mütefekkir fikirlerini ortaya koyar- ken bir noktayı gözden kaçırmamıştır: bu husus ise, açlığın da bir orta olma durumu vardır. Bunun ifratı yani haddinden fazla açlık ile yine haddinden fazla tokluk kötüdür.

266 _{E. İbrahim Hakkı, Defînetu’r-Ruh, AÜ Kütp., S. Özege Böl., SA, No: 79, vr. 2/a.}

267 _{E. İbrahim Hakkı, Cilâu’-Kulûb, Sül. Kütp., H. M. Ef. Böl., No: 2505/1 vr. 8/a; a. mlf., Divan-ı İbra-}

him Hakkı, s. 98.

268

E. İbrahim Hakkı, Raznâme, Sül. Kütp., H. M. Ef. Böl., No: 2505/6, vr. 43/b. 269 _{E. İbrahim Hakkı, Marifetnâme, s. 348.}

270

E. İbrahim Hakkı, age., s. 348. 271

E. İbrahim Hakkı, age., s. 546–547.

272 _{E. İbrahim Hakkı, age., s. 225, 244, 269–283, 304–311, 598; Divan-ı İbrahim Hakkı, s. 7, 23, 111, 202.} 273

62 Bu nedenle az yemenin de bir itidali vardır ki, ancak bu erdem ile kalp kötü huylardan temizlenebilir.274

E. İbrahim Hakkı, iyi ve kötünün ne olduğu hususunda filozofların kıstas olarak aldıkları haz, amaç, sonuç, niyet fayda vs.nin yerine başka ölçütler alır. Düşünürümüzün “mizan” (terazi) ismini verdiği ve iyi ile kötüyü birbirinden ayıran dört kriteri şunlardır: “Birinci mizan şöyledir ki, kalbe gelen hâtırı şer‘î şerife arz edersin. Eğer o hâtır, şeri- ata (dine) uygunsa hayır (iyi)’dır, uygun değilse şer (kötü)’dir. İkinci mizan, kalbe ge- len hâtırı ilmiyle âmil bir âlime veya bir mürşid-i kâmile arz edersin. Eğer ‘iyidir’ derse iyidir, ‘kötüdür’ ders kötüdür. Üçüncü mizan, kalbe gelen hâtırı, Salihlerin amellerine arz erdesin. Eğer onu işlemekte Salihlere uyma var ise iyidir, yoksa kötüdür. Dördüncü

mizan, kalbe gelen hâtıraları nefs ve hevasına arz edersin. Nefs ondan nefret ederse, (o

şey) iyidir, ona meylederse, kötüdür. Çünkü aldatıcı nefs, kendi tabiatıyla yalnız kaldı-

ğında kötülük emredicidir.”275 Buna göre E. İbrahim Hakkı, iyi ve kötünün ne olacağını

belirleyen en yetkili otorite olarak dini görür. Çünkü dinin buyrukları mutlaktır. Bunun- la birlikte düşünürümüz, bulunulan çağın ihtiyaçlarını, şartlarını da göz önünde bulun- durarak, dinin net olarak bilgi vermediği hususlarda iyi ve kötünün ne olacağı hususun- da üç kaynak daha önerir: Bunlardan birincisi akıl olup onun da otorite olabileceğini kabul eder. Mütefekkir bu konuda aklı ölçü almakla rasyonel düşünse de bile, onun ras- yonelliği biraz farklıdır. Zira E. İbrahim Hakkı, herkesin aklını değil, âlim veya mürşid- i kâmil’in aklını ölçü alır ve bunlara güvenmenin daha doğru olacağını kabul eder. İkin- cisi, dini tam yaşayan ve tatbik eden salih kişilerin eylemleri, başkaları için bir ölçü ve model olmalıdır. İşte iyi ve kötü bu modele bakılarak belirlenebilir. Üçüncüsü ise bunla- ra göre biraz daha sübjektif bir yaklaşım tarzıdır. O bu aşamada nefsi esas alır. Ona göre nefsin hoşlandığı şeyler kötü, hoşlanmadığı şeyler ise iyidir. Bu şekilde nefsin ölçü alı- nışı mutlak olmaktan uzak gibidir. Örneğin, baleyi izlemek birisinin nefsine hoş gelir- ken başka birisine ise sıkıntı verebilir. Şayet iyi ve kötüyü belirleyen güç nefs olursa bu durumda kişilere göre farklı iyi ve kötü’ler ortaya çıkacaktır. Bu durumda nefs bir ölçüt olarak alınırsa mutlaklık söz konusu olamayacaktır. Hâlbuki bir toplumda huzurun tesis

274 _{E. İbrahim Hakkı, Marifetnâme, s. 306.} 275

63 edilebilmesi için herkesin uyacağı bir yasa yahut belli bir ahlak anlayışı hâkim olmalı- dır. Böylece kişi inisiyatifinin belirleyeceği davranış biçimlerinin önüne geçilerek top- lumda kargaşa ve anarşik davranışlar önlenecektir. Bu perspektiften bakılırsa cemiyette herkesin isteyerek uyacağı mutlak bir yasa yahut mutlak bir ahlak anlayışının hâkim olma lüzumiyeti daha iyi kavranacaktır. Nefsi bir terazi olarak düşünürümüz görmesi, muhtemelen, akl- ı selim, dinine ve maneviyatına bağlı olan vicdan sahibi kişiler içindir. Bu niteliğe sahip olan kişilerin vicdanı (nefsi) iyi ve kötüyü belirlemede yetkilidir, di- ğerleri değil.

Netice itibariyle E. İbrahim Hakkı, iyi ve kötünün ne olduğunu hem doğrudan hem de dolaylı yoldan teolojiye dayandırmakla probleme çözüm üretmeye çalışmıştır. İyi ve kötüye değer biçen Tanrı’dır ve O olmalıdır. Çünkü ancak O’nun garantörlüğün- de mutluluğa kavuşulacaktır. Kısaca mütefekkir, Mutlak Hayır olanın yanında, O’na aykırı düşen fikirlere pek itibar etmez. Onun düşüncesini en iyi bir şekilde özetleyen şu sözünü naklederek bu meseleyi sonlandıralım:

“Çü buldum nûr-ı Kur’an’ı, ne hacet ilm-i Yunanî, Ki, ol aşkı ıyân etmiş, bu eşyayı beyan olmuş.”276