Mustafa İslamoğlu
(Bu soruya Hasan Basri’nin Kader Risalesi’nden cevap verilmiştir.
Metin Hasan Basri’ye şerh hocamıza aittir.)
Metin ve şerh
Yine O’nun şu kelamını da tartışma konusu yapıyor-lar: “Başına gelen her iyilik Allah’tandır; başına gelen her kötülük de kendindendir.” (Nisa 4:79) “De ki: “Hepsi Al-lah’tandır!” Fakat şu topluluğa da ne oluyor; sanki hiçbir sözü anlamıyorlar!” (Nisa 4:78) Onlar bunu, kendi tez-lerine uygun olarak, (iyiliği) itaat, (kötülüğü) isyan diye tefsir ediyorlar ve inkâr, sapıklık, isyan, zulüm, haksızlık, iftira ve tüm kötülüklerin Allah’tan olduğunu iddia edi-yorlar. Ama ayetin (söylediği) bu değildi. Şöyle ki: Müna-fıklar, kendilerinin sevdiği geçim bolluğu, beden sıhhati ve benzeri nimetler geldiğinde, “Bu Allah’tandır” diyorlardı.
Fakat başlarına geçim darlığı, hastalık veya servet ve ev-latla azalma gibi musibetler geldiği zaman, “Bu Muham-med yüzünden geldi” diyorlardı. Yüce Allah da (onları ret
1 Daha detaylı okuma için: Mustafa İslamoğlu, Hasan el-Basri’nin Kader Risalesi ve Şerhi (İstanbul: Düşün Yayıncılık, 2012), 165-87.
için) şöyle buyurdu: “De ki: Hepsi Allah’tan geldi” (Nisa 4:78); yani hepsi Allah’ın fiilleridir.
Onlar, Nuh kıssası bağlamında şu ayeti de tartışma ko-nusu yapıyorlar: “Hem ben sizin lehinize nasihat etmek is-tesem dahi, eğer sizi saptırmayı Allah murat ediyor idiyse, nasihatimin size hiçbir yararı olmaz: O sizin Rabbinizdir, sonunda O’na döndürüleceksiniz.” Hud 11:34) Onlar bu ayeti cehaletleri sebebiyle şöyle yorumluyorlar: “Nuh, kav-minin arasında elli yıl eksiğiyle bin yıl kaldı. Onları Allah’a davet etti ve onlara nasihat etti. Nuh onların kendisine ica-bet edip nasihatini kabul etmelerinin kendilerine fayda verip vermeyeceğini bilmiyordu. Bununla beraber, davetini kabul için Allah onlara bir yol verecek mi yoksa vermeyecek mi, Nuh bilmiyordu. Oysaki bu konu, asla onların yorumladığı gibi değildi. Şöyle ki: Nuh kavmiyle mücadele etti. Niha-yet onlar bu mücadelede köşeye sıkıştılar ve ona dediler ki:
“Ey Nuh! Bizimle tartıştın, üstelik aramızdaki tartışmada hayli ileri gittin. Madem öyle, eğer sözünün arkasındaysan hadi bizi tehdit ettiğin cezaya çarptır.” (Hud 11:32) Nuh onlara dedi ki: “Allah dilesin yeter ki! Onu sizin başınıza öyle bir sarar ki, artık bir daha asla atlatamazsınız.” (Hud 11:33) Yani: Eğer gelirse, O’nun azabından kendinizi kur-taramaz ve ondan korunamazsınız; “Hem ben sizin lehi-nize nasihat etmek istesem dahi, eğer sizi saptırmayı Allah murat ediyor idiyse, nasihatimin size hiçbir yararı olmaz: O sizin Rabbinizdir, sonunda O’na döndürüleceksiniz.” (Hud 11:34); (yani) artık azap başınıza geldiği zaman ... Doğ-rusu Nuh aleyhisselam, azap onlar yüzünden indirilip de kendilerini hedef alınca, imanın onlara bir yararı olmaya-cağını iyi biliyordu. Zira helak ettiği ümmetler hakkında
Yüce Allah şöyle buyurmaktadır: “Fakat kahredici ceza-mızı gördükten sonra iman etmeleri, onlara hiçbir yarar sağlamadı. Kulları hakkında geçmişten bugüne Allah’ın uygulaması budur: Nitekim inkârı huy edinenler orada ve o anda hüsrana uğradılar.” (Mü’min 40:85) Bu Allah’ın sünneti ve yasasıdır: Azap göründüğü zaman tevbe kabul edilmez. O’nun şu ayetine gelince: “Hem ben sizin lehinize nasihat etmek istesem dahi, eğer sizi saptırmayı Allah mu-rat ediyor idiyse, nasihatimin size hiçbir yararı olmaz: O sizin Rabbinizdir, sonunda O’na döndürüleceksiniz” (Hud 11:34) Bu bağlamda el-ğay ile “azap” kastedilmektedir. Şu ayette olduğu gibi: “Derken onların ardından öyle bir ku-şak geldi ki, ibadeti zayi ettiler ve dünyevi zevklerin peşine düştüler; işte bu yüzden gelecekte derin bir düş kırıklığı ya-şayacaklar’’ (Meryem 19:59); [yani “elim bir azaba uğra-yacaklar” anlamına gelir. Yeri geldiğinde Araplar “falanca bugün ğayy’a düştü” derler. Bu, “Yönetici falancaya korkunç bir sopa çekti” veya “verdiği ceza ile acınılacak duruma dü-şürdü” anlamına gelir.]
İsmi “Hayr’’ olan Allah’tan şer değil hayır sudur eder İmam el-Basri, kadercilerin, şerri Allah’a nispet ettiklerini ve bunu ispat için de “De ki: Hepsi Allah’tandır’’ ayetini is-tismar ettiklerini dile getiriyor. Onların bu isis-tismarı da önce-kiler gibi parçacı mantığa dayanıyordu.
İmam, bu mantığın hilesini ortaya çıkarmak için bu ibare-nin hemen ardından gelen ayete dikkat çekiyor: “Başına gelen her iyilik Allah’tandır; başına gelen her kötülük de kendinden-dir.” (Nisa 4:79) Aslında Cahiliye uzantısı olan Emevi kader-ciliğinin istismarından Nisa:78’i kurtarmak için Nisa:79 kâfi
idi. Fakat el-Basri bununla yetinmiyor ve bu ayetin sebeb-i zulüne ilişkin çok orijinal bir bilgi naklediyor. Bu sebeb-i nü-zulün rivayeti, iki ayet arasında zahiren çelişki gibi görünen problemi kökten çözüyor.
Aynı mantığın kendisini Hz. Nuh ile ilgili Hud 34. ayet üzerinden meşrulaştırmasına da temas eden İmam el-Basri, za-manının çok fevkinde olan ilmi bir üslupla bu konudaki ayet istismarını da Kur’an’dan yola çıkarak çürütüyor. Kaderci mu-arızları Hud 34’teki “yuğviyekum” (O sizi saptırır) ibaresini ayetin bütününden kopararak “İnsanı saptıran Allah’tır.” de-meye getiriyorlar. Oysa bu ibareyi ait olduğu cümleye iade edip bir daha okuduğunuzda, karşınıza “Eğer sizi saptırmayı Allah, murat ediyor idiyse” cümlesinin çıktığını hayretle görürdü-nüz. Bu ve buna benzer ihtimal edatlarıyla gelen ilahi meşiet (ve burada olduğu gibi ilahi irade) ile ilgili ayetlerin Allah’ın o konuda öyle dilediğine” değil; “öyle dilemediğine” delil ol-duğunu, “Eğer Rabbin dileseydi, herkes iman ederdi. demek, ne demek?” başlığı altında işlediğimiz için geçiyoruz.2
Sual: Hasan el-Basri’nin “hayır ve şer” konusundaki gö-rüşü nedir?
Cevap: El-Basri hayrın Allah’a nispet edileceği, şerrin Allah’a nispet edilemeyeceği inancındaydı. Kendisi de bir alim olan talebesi Katade, hocası Hasan el-Basri’nin şöyle dediğini nak-leder: “El-Hayru bi-kaderin, ve’ş-şerru leyse bi-kaderin: “Hayır kaderledir, şer kaderle değildir.” (İbn Hacer, Tehzib, II, 270) Esasen Kader Risalesi baştan sona bu yaklaşımı destekleyen bir metin olarak önümüzde durmaktadır. İmam el-Basri’nin
2 Hasan El-Basri’nin Kader Risalesi ve Şerhi Kitabının 155. sayfasında detaylı bil-giye erişebilirsiniz.
bu görüşünü kelama değil, Kur’an’a arz ediyoruz ve Kur’an da bu görüşü doğruluyor.
Sual: “Sizin hoşlanmadığınız bir şeyde sizin için bir ha-yır olabilir, sizin hoşlandığınız bir şeyde sizin için bir şer ola-bilir: Allah sizin bilmediklerinizi de bilir.” (2:216) ayeti nasıl anlaşılmalıdır?
Cevap: Hayrı ve şerri sizin beğenileriniz belirlemez. Sizin bir şeye “hayır” veya “şer” demeniz, o şeyin mahiyetini değiş-tirmez. Olsa olsa, sizin nitelemelerinizin görece olduğunu gös-terir. Kul, uçağa binmeye giderken geçirdiği kazaya “şer” der;
yetişemediği uçağın düştüğünü haber alınca aynı şeye döner
“hayır” der. Şu hâlde hayrı ve şerri Allah’tan öğrenmek zorun-dasınız. Sizin hayır veya şer dediğinize, Allah öyle demiyorsa, orada sizden kaynaklanan bir problem var demektir. Baktığı-nızı tanımlamayı bırakın da bakışıBaktığı-nızı düzeltin. Bunun için Allah’ın gör dediği yerden bakın! Allah gör dediği yer, vahiy-den başkası değildir.
Kur’an hayr’ı Allah’a isnat eder şer’i değil
Şimdi birçoğumuzun kafalarının karışık olduğu şer konu-sunda, akla abdest aldırmak için, Allah’ın kitabının ne söyle-diğine kulak verelim.
Hayr, Allah’ın Kur’an’da geçen ismidir. Kur’an’da hayr 20’ye yakın ayette, Allah’a isnat ve izafe edilir. Fakat şer kelimesi 30 yerde kullanıldığı halde, Allah’a isnat ve izafe edilmez. Bun-ları tek tek ele alalım:
1. Şer, insanın arzu ve isteğine nispet edilir: “Hem sizin hoşlanmadığınız bir şey sizin için hayır, hoşlandığınız bir şey de sizin için şer olabilir.” (Bakara 2:216) “İnsan, (sanki) hayır
için yalvarıp yakarıyormuşçasına şer için yalvarıp yakarır; zira insan çok acelecidir.” (İsra’ 17:11)
2. Şer, insanın cimriliğine nispet edilir: “Allah’ın lütfun-dan kendilerine verdiklerinde cimrilik yapanlar, bunun kendi-leri için hayır olduğunu sanmasınlar! Aksine bu onlar için şer-dir.” (AI-i İmran 3:180)
3. Şer, herhangi bir özneye isnat edilmeden mücerret olarak kullanılır: “Ne zaman Biz insana nimet ihsan etmişsek, mesafe koydu ve (sorumluluklarından) yan çizdi; ne zaman da başına bir şer gelse, tuttu umutsuzluğa kapıldı.” (İsra 17:83), “İnsan hayrı istemekten asla bıkıp usanmaz; ama başına bir şer gelecek olsa, bu kez de umudunu yitirip karamsarlığa kapılır.” (Fussilet 41:49), “Ne zaman insana nimetlerimizi bahşetsek yüz çevi-rir ve yan çizer; ne zaman da başına bir şer gelse, başlar yalvar yakar uzun uzadıya dualar okumaya.” (Fussilet 41:51), “İnsan pek tatminsiz yaratılmıştır: Başına bir şer geldiği zaman vavey-layı basar; ama bir hayra nail olduğu zaman da onu herkesten kıskanır.” (Mearic 70:19-21)
4. Şer, cehenneme nispet edilir: “De ki: “Bakın, size bun-dan daha şerli bir haber vereyim mi: O, Allah’ın inkarda ısrar edenlere vadettiği ateştir; o ne berbat bir son duraktır.” (Hac 22:72), “Ama elbet bir de haddini bilmez azgınlar var ki, on-ları da en şerli bir menzil beklemektedir.” (Sad 38:55)
5. Şer, faili meçhul olarak gelirken, şerrin zıddı olan rüşd, Rabbe isnat edilir: “Ve anladık ki, gerçekte biz (gaybı) bil-miyormuşuz; (mesela) şu yerdekilere şer mi murat edilmiş, yoksa Rableri onları rüşde/doğruya ulaştırmayı mı murat et-miş?” (Cin 72:10)
6. Şer bilinen hayır olarak, müstakil ve nekra isim halinde gelir: Şu ayet, Hz. Aişe’ye yapılan iftiradan söz eder, “Sanmayın
ki bu size dokunan bir şerdir, aksine bu sizin için bir hayır-dır.” (Nur 24:11)
7. Şer, sapıklığı tercih etmesinden dolayı doğrudan insana isnat edilir: “Kim zerre kadar hayır yaparsa onu (ilahi kayıtta) görecektir; kim de zerre kadar şer işlerse, onu (ilahi kayıtta) görecektir.” (Zilzal 99:7-8)
8. Şer, Yahudileşmiş İsrailoğullarına isnat edilir: “En şerli konumda bulunanlar ve doğru yoldan en çok sapanlar işte bunlardır.” (Maide 5:60)
9. Şer, aklını kullanmadığı için hakikate karşı kör ve sa-ğır davrananlara isnat edilir: “İyi bilin ki, Allah katında can-lıların en şerlisi aklını kullanmayan (gerçek) sağır ve dilsizler-dir.” (Enfal 8:22)
10. Şer, iman etmemekte ısrar edip küfürde direnenlere is-nat edilir: “Allah katında canlıların en şerlisi, geçmişte küfre sapmış olup da daha sonra iman etmemekte direnenlerdir.”
(Enfal 8:55)
11. Şer, cehennemlik olan insanlara isnat edilir: “Onlar bütün yaratıkların en şerlileridir. (Beyyine 98:6)
12. Şer, Hz. Yusuf tarafından kendisine karşı komplo ku-ran kardeşlerinin tavrına isnat edilir: “Asıl siz şerli bir konum-dasınız.” (Yusuf 12:77)
13. Şer, Allah zatından nefyedilip sapıklığı tercih eden in-sanın cehennemdeki konumuna isnat edilir: “İşte o zaman, ki-min konumca daha şerli ve savunma gücü bakımından daha zayıf olduğunu öğrenecekler.” (Meryem 19:75), “Yüzüstü sü-rünerek cehenneme tıkılacak olan kimselere gelince: En şerli konumda bulunanlar ve yoldan en çok sapanlar işte bunlar-dır.” (Furkan 25:34)
14. Şer, doğrudan hesap gününe izafe ve isnat edilir: “(O has kullar ki;) Üzerlerine vacip kıldıkları hayrı yerine getirir-ler ve şerri kahredici bir virüs gibi yayılan günün kaygısını ta-şırlar.” (İnsan 76:7) “Bu yüzden Allah onları bugünün şerrin-den koruyacak ve onların (yüzlerine) nur, (yüreklerine) sürur koyacak.” (İnsan 76:11)
15. Şerrin çoğulu eşrar, Sad 62’de cehennemlik kafirlerin, mü’minler hakkındaki yanlış zannı olarak nakledilir.
16. Şer, Allah’tan dolaylı olarak nefyedilir: “Eğer insan-ların hayrı istemede acele ettikleri gibi Allah da insanlar için şerri takdir kılacak olsaydı, onların sonunu getirecek hüküm hemen infaz edilirdi.” (Yunus 10:11) Burada şer olarak sözü edilen şey “ceza”dır. Kendisinden sonra ibret alınıp tevbe edi-lemeyecek bir ceza olduğu için, “şer” diye anılmıştır. Burada ca’l fiili ile yapılan isnat ise, reddetmek için yapılır. Yani “Eğer ... etseydi, fakat etmedi” manasındadır.
17. Şer, Allah’a değil Allah’ın yarattıklarına izafe edilir:
Üstelik insana onların şerrinden Allah’a sığınması emredilir:
“(Ey muhatap!) De ki: “Sığınırım ben (yokluk gecesini) yara-rak varlığı çıkaran sabahın Rabbine: O’nun yarattığı her şe-yin şerrinden! Ve (aklı-iradeyi) bastırdığı zaman zehirli-zifiri bir (cehalet) karanlığının şerrinden! Ve düğümlere üfleyenle-rin şerüfleyenle-rinden!” (Felak 113:1-4)
Felak suresinde; şer, Yaratan’a değil yaratılana isnat edil-miştir. Şer yaratıların cevherinde olan bir şey değildir, ona arız olan bir şeydir. Zira şer esasen görecedir. Yaratılanı ma hulika leh’ine (yaratılış amacına) uygun kullanmada şer yoktur, onu yanlış kullanmak şerre yol açar. Parçada şer, görünen bütünde hayır görünür. Kulun baktığı yerden şer görünen, Allah’ın bak dediği yerden hayır görünür. “Yarattıklarının şerri”, kişinin zifiri
bir gecede duyduğu korkuya benzer; aslında bu korkunun ger-çek gerekçesi gece değil, bilinmezlik, yani cehalettir. Dinlenme vakti olarak insana Allah’ın ikram ettiği geceye “Şer İlahı” rolü yüklemek, hiç şüphesiz akıl ve iradeyi bastıran cehalet karanlı-ğının şerrine maruz kalmaktır. İlk muhataplar geceyi öylesine öcüleştirdiler ki, onu bir tür “Şer İlahı” gibi görmeye başladı-lar. 3. ayet bunu dile getirir.
18. Şer, insana verdiği vesvese üzerinden şeytana izafe edi-lir: “De ki” emriyle başlayan sure, şerden Allah’a sığınmayı em-reder: “(Ey insan!) De ki: “Sığınırım ben Rabbine insanlığın;
sahibine insanlığın, ilahına insanlığın: sinsi ve sinik vesvese kaynağının şerrinden.” (Nas 114:1-4)
30 ayetlik listeden geriye kalan tek ayet, Enbiya suresinin 35. ayetidir. Bu ayet de Kur’an’da şerrin Allah’a isnat ve izafe edilmezliği kuralını bozmaz. Bunu anlamak için, ayete biraz daha yakından bakalım:
“Her can ölümü tadacaktır; şu da var ki, Biz sizi bir saflaş-tırma olarak şer ve hayır ile sınarız: zaten sonunda Bize dön-dürüleceksiniz.” (Enbiya 21:35)
Şu açıktır ki, bu ayette şer, Allah’a izafe edilmiyor. Eğer öyle olsaydı, “Allah’ın Şerri” (şerrullah) veya “O’nun şerri” (şerruhu/
şerrihi) ibaresi kullanılırdı. Allah’a isnat ve nispet de edilmiyor.
Öyle olsaydı cümlede doğrudan mutlak mef ’ul olarak gelirdi.
Ayette, Allah’a işaret eden “Biz” (nahnu) zamiri ile şer ara-sına iki engel girmiştir. Biri neblu fiili, diğeri ba edatı. Böy-lece Allah, şer ile zatı arasına iki lafzi mesafe koymuştur. Zira ayette şer, doğrudan Allah’ı gösteren, ‘Biz’ öznesinin tümleci/
nesnesi kılınmamış, aksine bela’nın müteallakı kılınmıştır. Açı-lımı şudur: “Biz insanı sınarız, sınav Bizim insanı saflaştırma
aracımızdır ve bu mahza hayırdır; bu hayra ulaşmak için araç kıldığımız sınav da, hayrı ve şerri kendine alet olarak kullanır.”
Sonuçta, “Biz sizi, bir saflaştırma olarak, şer ve hayır ile sınarız.” cümlesinden, ne “Allah’ın şerri” veya “O’nun şerri”
(şerrihi) terkibine, ne de “Şerrin yaratıcısı O’dur” önermesine cevaz çıkar. Ayet gayet açıktır: Allah’ın insanı hayır ve şer ile imtihan ettiğini ifade etmektedir. Metinde şerrin ba ile gelmesi, şerrin “sınava alet” kılınmasıdır. Özetle ayette şer Allah’a de-ğil, bela’ya isnat edilmiş, bela’nın vasfı konumunda gelmiştir.
Bu ayette şerr’in ilsak ba’sı ile (bi’ş-şerri) kullanılması, iki hassasiyete mebnidir:
Birincisi: Şerri Allah’a isnat ve nispet etmeme konusun-daki Kur’ani hassasiyet. Bunu yukarıda açıkladık.
İkincisi: Zerdüştilik, Mazdekçilik, Manicilik gibi gnostik düalizme dayalı her tür şirki reddetme konusundaki hassasiyet.
Düalist şirk inancı, iyilik ve kötülük tanrısına dayanır. Bu, kö-tülüğün tanrısal olduğunu söylemek ve kötülüğü meşrulaştır-maktır. Şerre, varoluşsal bir hakikat ve cevheri bir kimlik ver-mektir. Bu bakış onunla savaşmayı zorlaştırır ve ondan yana olmanın kapısını aralar. Böyle düşünüldüğünde, kötülükle sa-vaşmak Tanrı’yla ve hakikatle sasa-vaşmak anlamına gelir. Bu aye-tin amacı, Allah dışında bir yaratıcı vehmine yol açan “kötü-lük tanrısı” icadının reddini amaçlar. Özetle, Allah’ın insanı imtihan etmesi hayırdır. İnsanı imtihan ederken Allah’ın kul-landığı imtihan vesilelerini hayır veya şer olarak algılaması, in-sandan kaynaklanır. Bu, şerrin Allah’a izafe ve isnadı değildir.
Mesela Hz. Yusuf ’un iftiraya uğramasıyla neticelenen olay-lar zinciri anın içinden bakana şer görünür. Zira iftira, iftira-nın mağduru için ‘şer’ olarak nitelenir. Fakat Allah’ın gör de-diği yerden bakana mahza hayırdır. Nitekim sonuç da öyle
olmuştur. Hz. Eyyub’un hastalığı, anın içinden bakana şer gö-rünür. Hastalığın kendisi ‘şer’ gibi görünse de Allah’ın gör de-diği yerden bakınca hayır görünür. Eğer ruhun şifa bulması için bedenin hastalanması gerekiyorsa, hastalık neden şer olsun ki?
Mekke müşriklerinin sevgili peygamberimize tavrı, anın için-den bakana şer görünür. Fakat Allah’ın gör dediği yeriçin-den ba-kınca mahza hayırdır.
Kur’an’da içinde şer geçen tüm ayetlerin sayım dökümünü yaptık. Buraya kadar zikrettiğimiz ayetlerin hiçbirinde Allah, şerrin faili/öznesi olarak zikredilmez. Hiçbir ayette şer Allah’a izafe, isnat ve nispet edilmez.
Sual: Peki, o zaman “Allah’ın gazabına uğradılar” (3:61);
“Bakın, Allah’ın laneti zalimlerin üzerine olsun” (11:18); “Al-lah ona gazaplandı, onu lanetledi ve onun için cehennemi ha-zırladı” (48:6) gibi ayetleri nasıl anlayalım?
Cevap: Hakkın tahakkuku şer değil mahza hayırdır. Müs-tahak olan kimselerin hak ettikleri azar ve azaba muhatap ol-maları şer olarak nitelenemez. O zaman adaletin ifası ve hakkın tahakkuku şer olurdu. Oysa bunlar hayırdır. Hatta müstahak olan kimse için dahi hayırdır, şer değildir. Dünyada suçunun cezasını çekmesi hem suçlu hem mağdur hem de toplum için hayırdır. Bu hakikat “Hadler keffarettir.” düsturunda dile ge-lir.3 Ahirette bu haydi haydi hayırdır. El-Basri’nin Zümer 75.
ayetteki tasrih edilmemiş hamdi cehennemlikleri de kapsaya-cak şekilde anlaması bu hakikatin ifadesidir. Zira cehennem-likler de kılı kırk yaran ilahi hakkaniyete Hesap Günü şahit olduklarında, başlarına geleni hak ettiklerini itiraf edecekler ve hakkı onun sahibi olan el-Hakk’a teslim edeceklerdir. Bu-nun neresi şerdir?
3 Bkz: İbn Hacer, Fethul-Bari, XII, 74.
Şerr’i Allah’a isnat eden rivayetlerin arka planı
Şerrin Allah’a nispet edilmesi Kur’an’a değil rivayet kültü-rüne dayanır. Bu tür Kur’an’ın onaylamadığı rivayetler ise, İs-railiyyat ve Mesihiyyat denilen Ehl-i Kitap kültürüne dayanır.
Bu rivayetlerin Peygamberimizin ağzından nakledilmesi, on-lara karşı daha da hassas olunmasını gerektirir.
Sevgili Peygamberimizin akidesini inşa eden, Kur’an idi.
Onun Kur’an’ın söylediğine karşı bir şey söylemesi muhaldir.
Kur’an’ın bu konudaki hassasiyetine aykırı rivayetleri Allah Rasulü’nün ağzına kim koymuş olursa olsun, reddedilmelidir.
Kaldı ki, Kur’an’ın bu hassasiyetini aynen yansıtan hadislerin varlığı da bir gerçektir. Tıpkı şu hadis gibi:
Ali b. Ebi Talib’den: ‘Resulullah namaza kalkacağı zaman şöyle derdi: “Artık ben, her türlü batıldan yüz çevirerek bütün varlığımla gökleri ve yeri yaratana yöneldim ve ben O’ndan baş-kasına ilahlık yakıştıranlardan değilim! Benim salatım, ibadet-lerim, hayatım ve ölümüm alemlerin Rabbi Allah’a aittir. O’nun ortağı yoktur. Ben Müslüman olmakla emrolundum. Allah’ım!
Melik sensin. Senden başka ilah yoktur. Sen Rabbimsin, ben de Senin kulunum. Nefsime zulmettim ve kusurlu bir kul ol-duğumu itiraf ettim. Beni bağışla. Buyur, emrine amadeyim.
Hayır tamamen Senin elindedir. Şer ise Sana nispet edilemez (Ve’ş-şerru leyse ileyk)”4
İstitrad: Müslim şarihi Nevevi’miz hadisin manasını be-ğenmemiş ve tevil edilmesinin lüzumuna kail olmuş. Hadisi Kur’an’a arz etse, hadise itirazının yersiz olduğunu görmekle kalmayacak, Kur’an ile tam mutabakat içinde olduğunu da fark edecek. Fakat o hadisi Kur’an’a değil, Kelam’a arz edi-yor. “Ehl-i Hak Mezhebi” adım verdiği kelami çizginin hayır
4 Müslim, 771; Ebu Davud, 760; Tirmizi 3420; Nesai II, 130.
gibi şerrin de Allah’tan geldiğini söylediği gerekçesiyle, hadi-sin mutlaka tevil edilmesi gerekliliğini söylüyor. İyi de Kur’an’ı nasıl tevil edelim?
İbn Mes’ud kendi içtihadıyla fetva vermek durumunda kal-dığında şöyle derdi: “Bunu kendi görüşüme dayanarak söylüyo-rum; eğer doğruysa bu Allah’tandır. Eğer yanlışsa o benden ve Şeytan’dandır.” Yine bir seferinde Hz. Ömer’in önünde yazan katip, onun bir görüşünü yazdıktan sonra “Bu Allah’ın Ömer’e gösterdiğidir.” diye ilave eder. Buna şahit olan Hz. Ömer der-hal itiraz eder ve o cümleyi “Bu Ömer’in görüşüdür.’ şeklinde düzelttirir. O görüşün yanlış olması halinde, kendi yanlışının
İbn Mes’ud kendi içtihadıyla fetva vermek durumunda kal-dığında şöyle derdi: “Bunu kendi görüşüme dayanarak söylüyo-rum; eğer doğruysa bu Allah’tandır. Eğer yanlışsa o benden ve Şeytan’dandır.” Yine bir seferinde Hz. Ömer’in önünde yazan katip, onun bir görüşünü yazdıktan sonra “Bu Allah’ın Ömer’e gösterdiğidir.” diye ilave eder. Buna şahit olan Hz. Ömer der-hal itiraz eder ve o cümleyi “Bu Ömer’in görüşüdür.’ şeklinde düzelttirir. O görüşün yanlış olması halinde, kendi yanlışının