Valenz, fiilin anlamını tamamlamak üzere, cümlede tamlayıcıların belirlenmesi ve bu tamlayıcıların hangi ad durumunda bulunması gerektiğini anlatır.
Türkçe, en eski belgelerinden bugüne ulaşıncaya kadar birçok değişime uğramıştır. Türkçede istem (valenz) durumu açısından dönemden döneme değişiklik göstermesi, lehçeden lehçeye veya ağızdan ağıza farklılıklar taşıması valenz (istem) sözlüklerini gerekli kılmıştır. Ayrıca Türk dünyasında yakınlaşmayı sağlamak için farklı konulardaki eserlerin karşılıklı aktarımı Türk Dili çalışmalarının amaçları arasındadır. Lehçeler arasındaki aktarmalarda ise, yalancı eş değerler ve fiillerin istedikleri tamlayıcıların hangi hâlde bulunmaları gerektiği en sık karşılaşılan sorunlardan biridir. Metinlerin bir lehçeden ötekine aktarımında oluşabilecek sorunları önlemek, bu doğrultuda istem (valenz) sözlüklerinin hazırlanması gündeme gelmiştir. Çağdaş Türk lehçelerinin bugün
36 ayrı yazı dillerine sahip olması ve farklı düzeylerde değişiklikler seyretmesi, onlar üzerinde eş zamanlı karşılaştırma çalışmalarına ortam hazırlamıştır.57
Son yıllarda fiil-tamlayıcı ilişkisi üzerinde ülkemizde çeşitli çalışmalar yapılmıştır. Almanca sözlüklerdeki “valenz”, İngilizce sözlüklerdeki “valence” terimi için Berke Vardar ve Esin İleri “Birleşim değeri”, Engin Uzun “durum belirleyici”, Tahir Kahraman “durum ekli tamlayıcı”, Mustafa Uğurlu ise “istem” terimini kullanmışlardır. Kaynak lehçedeki fiilin istediği ekleri bazen hedef lehçedeki fiiller kabul etmez. Bu durumda istem (valenz) sorunu ortaya çıkar ve sorun hedef lehçenin istemine dikkat edilerek düzeltilir. Bu güçlükler önce örnekler üzerinde daha sonra tabloda incelenecek olursa;
Kaynak metinde Kahraman’ ın atına binip gideceği anlatılmaktadır ve cümledeki “bin-” fiilinin istemi belirtme hâli ekini almıştır. Ancak bu ek TT’ye aktarılırken yönelme hâli ekiyle aktarılmıştır.
Qəhrəman atını minib üz qoydu getməyə. (Qəhrəman) “Kahraman atına binip gitmek için yola koyulmuş.”
AT’de “nalǝlǝri tut-” fiilinin istemi belirtme hâli ekiyle çekimlenmiştir. TT’ye aktarırken istemi yönelme hâli ekiyle aktarılmıştır. Çünkü TT’de birine isyan etmek şeklinde kullanıldığı için fiilin istemini yönelme hâli ekiyle aktarılmıştır.
Səni nalələri tutar. (Tapdıq) “Sana feryat ederler.”
AT’de kullanılan “tamaşa elǝ-” fiili TT’de “izlemek” olarak aktarıldığında bu fiilin istemi belirtme hâli ekli bir tamlayıcıdır.
Tacir Firuz çay bardağını yerə qoyub, qəlyanı alıb əlinə başladı qızlara tamaşa eləməyə. (Nuşaranın Nağılı)
“Tüccar Firuz çay bardağını yere koymuş, nargileyi eline alıp kızları
57 Gürkan Gümüşatam, Türkiye Türkçesi Ağız Sözlüklerinin Hazırlanmasında İstem (Valenz) Verilerinin
37 izlemeye başlamış.”
AT’de “başına döy-” fiili yönelme hâli ekiyle kullanılmıştır. Ancak bu fiilin istemi TT’de belirtme hâli ekiyle aktarılmıştır. Çünkü TT’de bu tür yardımcı fiille kurulmuş kelimelere bakıldığında dövmek fiili genellikle belirtme hâli ekiyle kullanılmaktadır. Başını dövmek, dizini dövmek, demiri dövmek gibi.
Bərk qorxdu, başına döyüb ağladı, bildi ki, onu dev oğurlayıb gətirmişdir. “Çok korkmuş, başını dövüp ağlamış, onu devin kaçırıp getirdiğini anlamış.” Aşağıdaki örnekte “yer” kelimesi AT’de bulunma hâli ekini almıştır. Ancak hedef lehçeye aktarırken yönelme hâli ekiyle aktarılmıştır.
Kor-peşman gəlib oturdu yerində. (Altı Yoldaş) “Kör pişman gelip yerine oturmuş.”
TT’de bir istekte bulunmak için birinin karşısına veya huzuruna çıkılmaktadır. Ancak AT masallarından alınan aşağıdaki örnekte “birinin huzurunda çık-” şeklindedir. Yani fiilin istemi bulunma hâli ekini almıştır. Ancak TT’ye aktarırken fiilin istemi yönelme
hâli ekiyle aktarılmıştır.
Qəhrəman çarhovuzdan çıxıb paltarlarını geyinib, gəlib dayandı Pəri xanımın hüzurunda.
“Kahraman, havuzdan çıkıp elbiselerini giyip Peri Hanım’ın karşısına (huzuruna) çıkmış.”
AT’de geçen “nigaran qal-” fiili yardımcı fiille kurulmuş bir fiil olup bu fiilin istemi
yönelme hâli ekiyle aktarılmıştır. Çünkü TT’de anlamsal açıdan düşünüldüğünde
herhangi bir şeye üzülür ya da endişe duyulur. Ve aşağıdaki örnekte de görüldüğü üzere endişelenmek fiilinin TT’deki istemi yönelme hâl ekli bir tamlayıcıdır.
Qardaş, məndən nigaran qalma, sən arxayın yat, mən onsuz da yatacağam. (Cəlayi-vətən)
“Kardeşim bana endişelenme, rahatça uyu, ben onsuz da yatacağım.”
38 yapılmıştır. “Hǝbǝr almaq” fiilinin istemi TT’de uzaklaşma hâli ekiyle yapılmaktadır. AT’de “xǝbǝr al-” fiili TT’de sormak anlamında kullanıldığı için bu fiilin istemi yönelme hâl ekli bir tamlayıcıdır.
Bu vaxt vəzir içəri girib gördü ki, padşah çox fikrə gedib, ondan xəbər aldı: (Əhməd)
“O sırada vezir içeri girmiş padişahın çok düşünceli olduğunu görmüş ve ona sormuş.”
Aşağıdaki örnek cümlede AT’de “axırına çat-” veya “axırına daş at-” fiilinin istemi ilgi
hâli ekiyle kullanılmıştır. TT’de ise “mahvetmek, yok etmek” anlamlarında kullanılan
bu fiilin istemi belirtme hâli ekine ihtiyaç duymaktadır. Dolayısıyla mahvetmek fiilinin istemi belirtme hâli ekiyle aktarılmıştır.
Nənəsi gördü ki, yox, işlər şuluqdu, atası yanıb, Vətən bunun axırına çıxacaq, tez dedi:
“Ninesi işlerin karıştığını görünce canı çok yanmış (eziyet çekmiş), Vatan bunu hemen mahvedecek demiş:”
TT’de ilgi hâli eki bir varlığın kime ait olduğunu belirtmektedir. Diğer bir adıyla tamlayan ekidir. Belirtili isim tamlamalarında ilk sözcüğe eklendiği için tamlayan eki olarak da bilinir. AT masallarından aldığımız aşağıdaki örnekte “dǝyirman daşı” bir tamlama oluşturmaktadır. Ve tamlayan eki ilgi hâli ekini almıştır. Ancak bu tamlamayı TT’ye aktarırken tamlanan belirtme hâli eki alacak şekilde aktarılmıştır. Ayrıca bu tamlama cümlede belirtili nesne görevindedir. Ve belirtili nesne görevindeki kelimeler ilgi hâli eki değil belirtme hâli ekini alır.
Qəhrəman bu üç dəyirman daşının əliynən götürüb üç dəfə göyə atıb tutsun. (Qəhrəman)
“Kahraman bu üç değirmen taşını eliyle kaldırıp (alıp) üç defa havaya atıp tekrar tutsun.”
“İstem farklılıklarından kaynaklanan güçlükleri toplu olarak şu şekilde tablolaştırmak mümkündür:”
39
Fiilin AT’deki İstem (Valenz) Yapısı Fiilin TT’deki İstem (Valenz) Yapısı
İsmin Belirtme Hâli + Fiil Yapısı “Səni nalələri tutar.”
İsmin Yönelme Hâli + Fiil Yapısı “Sana feryat ederler.”
İsmin Yönelme Hâli + Fiil Yapısı “Başladı qızlara tamaşa eləməyə.”
İsmin Belirtme Hâli + Fiil Yapısı “Kızları izlemeye başlamış.”
İsmin Bulunma Hâli + Fiil Yapısı “Dayandı Pəri xanımın hüzurunda.”
İsmin Yönelme Hâli + Fiil Yapısı “Peri Hanım’ın huzuruna çıkmış.”
İsmin Ayrılma Hâli + Fiil Yapısı “Ondan xəbər aldı.”
İsmin Yönelme Hâli + Fiil Yapısı “Ona sormuş.”
İsmin İlgi Hâli + Fiil Yapısı
“Qəhrəman bu üç dəyirman daşının əliynən götürüb üç dəfə göyə atıb tutsun.”
İsmin Belirtme Hâli + Fiil Yapısı “Kahraman bu üç değirmen taşını eliyle kaldırıp (alıp) üç defa havaya atıp tekrar
tutsun.”