İslam’ın Azerbaycan’da Yayılması (Sovyetlere Kadar)

Azerbaycan’da en yaygın olan din, İslam dinidir. Bilindiği gibi, İslam’ın

Azerbaycan’da yayılması VII. – VIII. asırlarda Zakafkasya’nın* Araplar tarafından fetih

edilmesiyle başlamaktadır. Azerbaycan arazisinin büyük çoğunluğu H. 639 yılında fetih edilmiştir. Amma halk Arap Müslüman yönetimini kolayca kabul etmemiştir. Hilafet ordusu Azerbaycan’da ciddi mukavemetle karşı karşıya kaldı. Buna göre de, 643 ve 645

yıllarında Azerbaycan tekrar fetih edildi.84

İslam fetihleri zamanlarında Azerbaycan’ın dini durumu etnik durumu gibi karmaşıktı. Azerbaycan’ın kuzeyinde, yani Albaniya’da Hıristiyanlık yayılmıştı.

Güneyde ise özellikle Mecusilik hâkim din idi.85 Bizans devleti Azerbaycan

topraklarında etkinliğini artırmak için Hıristiyanlığa destek vermekteydi. Diğer taraftan

82 _{Buniyatov, a.g.md., s. 320.}

83 _{Maharram Zulfukarlı, Çağdaş Azerbaycan Tarihi, y.y., Bakü 2002, s. 32.}

* _{Zakafkasya - Kafkasya Ötesi, Kafkas sıradağlarının güneyinde, Azerbaycan, Gürcistan ve Ermenistan}

devletlerinin yer aldığı tarihi bölgenin adıdır. Bkz. Erten, a.g.e., s. 47.

84 _{Azerbaycan Tarihi, C. I, Azerbaycan Devlet Neşriyatı, Bakü 1958, s.s. 74,77; Abdulla Ehadov,}

Azerbaycan’da Din ve Dini Tesisatlar, Azerbaycan Devlet Neşriyatı, Bakü 1991, s. 27.

üzün zaman Sasani (İran) devletinin etkisi altında kalmış güney bölgede Zerdüştlük

(Mecusilik) hakim din idi.86

Azerbaycan halkının İslamlaşma süreci hızlı olmamıştır, halkın bir kısmı on yıllarca İslam’la beraber eski dinlerine itikat etmekteydi. Bu süreç H. VII. asrın ortalarından başlayıp X. Asrın ortalarına kadar devam etmiştir. Azerbaycan halkının bir kısmı H. X. asrın ikinci yarısına kadar Alban Hıristiyan kilisesinin etkisi altında olmuş, kendilerinin din görevlileri ve yüksek dini görevleri olan dini liderleri de olmuştur. Fakat aşamalı olarak eski dini inançların yerine İslam dini, halkın yazıda kullandığı Pehlevi alfabesi yerine Arap alfabesi kullanılmış, yıllar ve aylar hicri tarihi ile hesaplanmağa

başlamıştır.87 Bununla beraber, X. Yüzyıllarda Azerbaycan’ın güney bölgelerinde

Zerdüştlüğe, kuzey bölgelerinde ise Hıristiyanlığa halk tarafından itikat edilirdi.88

İslam’ın yayılmasından önce Azerbaycan’ın hem kuzey hem de güney bölgelerinde inançlar farklı olduğu için siyasi istikrar da sağlanamıyordu. Böyle bir ortamda milli birliğin sağlanması da imkânsızdı. İslam’ın Azerbaycan’da yayılması ve bütün halkın İslam’ı kabul etmesi, milli birliğin sağlanmasında büyük etkisi oldu. Aynı

zamanda ülke halkı istikrarlı bir hayata kavuştu.89 Azerbaycan’da yayıldığı ilk günlerden

itibaren İslam dini, sınıflar arası, milli, dini, cinsi ve aile ilişkilerini kendine özgü şekilde belirlemiş, devletlerarası ilişkilerde dini faktörün rolü ön plana çıkmıştır. Ülke içinde toplumsal hayatın bütün sahalarına nüfuz ederek onları yeniden düzenlemiş, dini hukuk

normlarını meydana çıkarmıştır.90

Bağımsız Hanedanlıklar döneminde Azerbaycan’da İslam dini etkinliği devam ettirmiştir. Toplumun hayatının bütün alanlarında din belirleyici rol oynamakta idi. Çarlık Rusya’nın bağımsız hanedanlardan oluşan Azerbaycan topraklarını işgal ettikten

86 _{Yılmaz Öztuna, Devletler ve Hanedanlar: İlk Çağ ve Asya Afrika Devletleri, Kültür Bakanlığı, Ankara}

1996, s. 79.

87 _{Ali Abasov, “İslam v Sovremennom Azerbaydjane: Obrazı i Realii”, Azerbaydjan i Rassiya: Obşestva i}

Gasudarstva, red. D. E. Furman, Publikasii Muzeya İ Obşestvennovo Sentra İmeni Andreya Saxarova, Moskva 2001, s. 281; Ehadov, a.g.e., s. 28-29.

88 _{Zakir Mammadov, Azerbaycan Felsefesi Tarihi, “Şark-Karb” Neşriyatı, Bakü 2006, s. 22.} 89 _{Taştan, “Azerbaycan’da Sosyo-Kültürel Değişim…”, s. 11.}

sonra (1800–1828), dinin toplum hayatındaki rolünde büyük değişiklikler meydana geldi.

Çarlık Rusya sert tedbirlerle Azerbaycan toplumunu Hıristiyanlaştırmak istemiştir. Bu çabaları baş tutmayınca daha yumuşak siyaset izlemeğe başlamıştır. Rusya, sömürge siyasetini sürdürürken Azerbaycan’daki din hizmetlerine toprak sahaları, askeri rütbeler, emekli maaşları vererek onların, halkın yönetime bağlılığının artmasında yardımcı olmalarını amaçlamıştır. Çarlık Rusya döneminde Azerbaycan’da dine, din eğitimi ve öğretimine, dini kurumlara baskılar, sınırlandırmalar, engellemeler oluyordu. Ama buna rağmen İslam düşüncesi geleneği yine oldukça yukarı seviyede hayatiyetini devam

ettiriyordu. Azerbaycan, bu konuda iyi yetişmiş ilim ve fikir adamlarına sahipti.91

Azerbaycan aydınlarının çoğunluğu Azerbaycan’da seçkin zümre olarak bilinen Bey ailelerinden çıkmıştı. Bunların arasında dönemin önemli aydınlarından olan Topçubaşi, Mehmet Emin Resulzade, Ahmed Ağaoğlu, Hasan bey Zerbabi, Haşim bey Vezirov, Firudin bey Köçerli gibi aydınlar da bulunuyordu. Adı geçen aydınlar gazete ve

dergilerde de düşüncelerini tartışmakta ve kitlelere yaymaya çalışmaktaydılar.92

Çarlık Rusya’sının son yıllarında; XIX. Yüzyılın sonları XX. Yüzyılın başlarında Azerbaycan’ın toplumsal şuuruna, İslam’ın tesiri, “Panislamizm” şeklinde tezahür

etmekteydi.93 Bu dönemde yazarlar ve aydınlar hurafelere karşı mücadele göstermekte,

dinin bilime karşıt olmadığı, aksine onunla uyum içinde olduğunu eserlerinde ifade etmeğe çalışmaktadırlar. Bu aşamada dinin reformculuğu benimseyenler de vardı. Azerbaycan’da bu uyanış döneminde “İttihat-i İslam”, düşünen Müslümanların siyasi gayesi oluyor, birleşmedikçe bütün Müslümanların parçalanıp gideceği düşüncesi

zihinlere hâkim idi.94

Çarlık döneminde, değişen şartlara göre Azerbaycan’da dini ve dünyevi okullar vardı. Dünyevi okulların sayısı çok değildi. Bunlar Azerbaycan’ın bazı yerlerinde

91 _{Halis Albayrak, “Azerbaycan’da Din”, Türk Dünyasının Dini Meseleleri, Der. Ömer Turan, TDV Yay.,}

Ankara 1998, s. 132; Ehadov, Azerbaycanda Din, s. 56.

92 _{Behram Hasanov, Sovyet Kuşağından Sovyet Sonrası Kuşağına Azerbaycan’da Din, Yayımlanmamış}

Doktora Tezi, T.C. Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü ABD, İst. 2007, s. 59.

93 _{Gadim Mustafayev, XX. Asrın Evvellerinde Azerbaycan’da İslam İdeologiyası ve Onun Tankidi, Maarif}

Neriyatı, Bakü 1973, s. 148.

mevcuttu. Dini okullar molla hanelerden ve medreselerden ibaretti. Molla hanelerde dünyevi bilimler hiç okutulmazdı. Medreselerde ise ilahiyat, Arap, Fars, Rus dilleri,

hesap, İslam coğrafyası ve tarih dersleri okutulmaktaydı.95 Dini Kurumlar, Cami ve

vakıflar mali kaynaklara sahipti. Şer’i mahkemeler sınırlı olsa da faaliyet

göstermekteydi.96