Çağın İnsan Hakları
5. İnsan Hakları Eğitim
Dünya ülkelerinin eğitim sistemlerinin amaçları incelendiğinde, doğrudan ya da dolaylı olarak insan hakları ve demokrasiye vurgu yapıldığı görülmektedir. Örneğin;
Çağın Problemleri Karşısında Eğitim Sempozyumu | 79 78 | Çağın İnsan Hakları İhlalleri Karşısında Eğitim • Yrd. Doç. Dr. Cem Topsakal
Güney Kore eğitim sisteminde ortaokulun amaçları arasında “demokratik vatandaş olma”, lisenin amaçları arasında “dünya vatandaşlığı bilinci kazandırma” bulunmakta- dır (İpek, 2007). Polonya eğitim sisteminde eğitimin genel amaçları arasında “Avrupa ve dünya kültürüne saygı duyan bireyler yetiştirmek” bulunmaktadır (Taşdan, 2007). Güney Afrika Cumhuriyeti eğitim sisteminde eğitimin genel amaçları arasında “de- mokratik toplum oluşturmak” bulunmaktadır (Süngü, 2007). Aynı amaç Uruguay eğitim sisteminin genel amaçları arasında yer almaktadır (Türkoğlu, 1998).
Avrupa Birliğinin amaçları arasında yer alan insan hakları ve demokrasiyi sağla- mak, Avrupa Birliği üye ülkelerinin eğitim sistemleri içinde yer almış (Erginer, 2006), Avrupa Birliği’nin ortak eğitim programları olan Socrates, Leonardo Da Vinci ve Youth programlarının amaçları arasında bu bilincin oluşturulması ve geliştirilmesi bulunmaktadır (Gülcan, 2005). Avrupa vatandaşlığı fikri eğitim programları yoluy- la verilmeye çalışılmaktadır (Topsakal, 2007). İnsan hakları eğitimi ile ilgili çeşitli seminerler, programlar, uluslar arası ağlar, eğitimler, konferanslar düzenlenmektedir (European Union, 2014b).
İnsan hakları eğitiminin hukuksal temelleri bulunmaktadır. Buna göre (Karaman Kepenekçi, 2000); İnsan Hakları Evrensel Bildirgesi, Avrupa İnsan Hakları Söz- leşmesi, Çocuk Haklarına Dair Sözleşme, UNESCO’nun 1974 tarihli Uluslararası Anlayış, İşbirliği ve Barış İçin Eğitim ve İnsan Haklarına ve Temel Özgürlüklerine İlişkin Eğitim Tavsiye Kararı, Avrupa Konseyi İnsan Haklarını Öğretimi Kararı, Av- rupa Konseyi Okullarda İnsan Hakları Öğretimi ve Öğrenimi Tavsiye Kararı gibi belgeler ve ayrıca uluslararası toplantılar düzenlenmiştir.
İnsan hakları eğitimi alanındaki en önemli gelişmelerden biri olarak, BM Genel Kurulu 1 Ocak 1995-31 Aralık 2004 tarihleri arası 10 yıllık dönemi “İnsan Hakları Eğitimi BM On Yılı” olarak kabul etmiştir (United Nations Human Rights, 2014). İnsan hakları eğitimi konusunda eylem planı hazırlanmış, eylem planının uygulama- ya konulması için uluslararası yoğun etkinlikler düzenlenmiştir.
İnsan hakları eğitiminin hedef kitlesini, kadınlar, çocuklar, yaşlılar, azınlıklar, fa- kirler, hastalar kısacası herkes oluşturmaktadır. Bunun yanında yetiştirilmesinde özel bir önem verilen kişiler örneğin; polisler, cezaevi çalışanları, hukukçular, öğretmenler ve diğer eğitim çalışanları, silahlı kuvvetler üyeleri, uluslararası alanda çalışanlar, hü- kümet dışı örgütlerin üyeleri, medya üyeleri, diğer devlet görevlileri, milletvekilleri, insan haklarının uygulanmasına katkıda bulunabilecek başka kişiler bulunmaktadır (Karaman Kepenekçi, 2000). Üçüncü Dünya Savaşı olmasa da, bu çapta savaşların
ve insan hakları ihlallerinin yaşandığı günümüzde, özellikle Dünya ülkelerinin ve yöneticilerinin insan hakları eğitimini almaları ve her koşulda bunu politika olarak uygulanmaları zorunlu görülmektedir (Topsakal, 2013).
Türkiye’de İnsan Hakları ve Demokrasi ayrı bir ders olarak ilk ve ortaöğretim programlarına konulmuştur (Gülmez, 1995).
İnsan Haklarından Sorumlu Devlet Bakanlığı, MEB ile İnsan Hakları Eğitimi Protokolü düzenlemiştir. Öğretmenler yönelik insan hakları hizmetiçi eğitim planı yapılmıştır. Üniversitelerdeki programlara özellikle eğitim fakültesi programlarına insan hakları dersinin konulması belirlenmiştir. Fen-Edebiyat Fakültelerine, insan hakları sertifikası eklenmesi, Sosyal Bilimler Enstitülerinde İnsan Hakları Anabilim dalı kurulması amaçlanmıştır.
Bakanlık “İnsan Hakları Eğitimi Projesi” hazırlamıştır. Amaç insan hakları eği- timi için bir çerçeve ve uygulama planı ortaya koymaktır. Ancak bakanlığın kaldırıl- masıyla akim kalmıştır.
MEB Çalışmalarına göz atıldığında, özellikle Vatandaşlık ve İnsan Hakları Eği- timi dersi 7 ve 8. sınıflarda zorunlu ders olmuştur.
TODAİE İnsan Hakları Merkezi, çeşitli bilimsel toplantılar düzenlemiş, insan hakları demokrasi eğitimi el kitapları hazırlamıştır.
Diğer insan hakları kuruluşları seminer, sempozyum, eğitim, kitap gibi çeşitli ça- lışmalar yapmıştır.
Gülmez bu dönem başlangıcındaki resmi çalışmaları ciddi ve bilimsel esaslara dayalı olmamasından, sivil toplum kuruluşları ile işbirliği yapılmamasından, çalış- maların bir süre sonra kesilmesi nedenleriyle eleştirir, karşılıklı güvene dayalı işbirliği önerir (Gülmez, 1995).
Bu konuda Uluslararası Af Örgütünün son yıllardaki faaliyetleri şöyledir (Ulusla- rarası Af Örgütü (UAÖ), 2013):
2005 yılı faaliyetleri: 2005 yılının başlangıcı için, en önemli hedef UAÖ-Türki- ye’nin Ankara, İstanbul, İzmir ve Diyarbakır’daki üyeleri için gerçekleştirilen “Eğitici Eğitimi” faaliyetleri olmuştur.
Öğretmenler için ilk atölye çalışması, Milli Eğitim Bakanlığı ve Talim Terbiye Kurulu işbirliği ile 15-16 Ekim tarihlerinde Ankara’da gerçekleştirilmiş ve son derece
Çağın Problemleri Karşısında Eğitim Sempozyumu | 81 80 | Çağın İnsan Hakları İhlalleri Karşısında Eğitim • Yrd. Doç. Dr. Cem Topsakal
başarılı olmuştur. Katılımcı öğretmenler, Ankara’dan ve çevre illerden gelmişlerdir. Öğretmenlere yönelik diğer üç atölye çalışması ise 26-27 Kasım 2005’de Diyarba- kır’da, 3-4 Aralık 2005’de İstanbul’da ve 17-18 Aralık’ta İzmir’de gerçekleştirilmiştir. Gerçekleştirilen dört atölye çalışması da, öğretmenler tarafından doldurulan değer- lendirme formlarında görüldüğü üzere, son derece başarılı olmuştur. UAO-Türkiye Eğiticilerinin eğitimler sırasındaki performansı son derece dikkat çekici olmuş ve her atölye çalışmasında standart bir program uygulanmıştır.
Öğretmenlerle bir iletişim ağı oluşturulmuş ve geribildirimler alınmıştır. Atölye çalışmaları sırasında, “İl Adım El Kitabı” temel materyal olarak kullanılmıştır. Kul- lanılan diğer materyallerse, UAO tanıtım CDsi ve İnsan Hakları Evrensel Beyanna- mesi animasyon CDsi ile birlikte, İnsan Hakları Ofisi tarafından Türkçeye çevrilen çeşitli dokümanlar, İnsan Hakları Evrensel Beyannamesi’nin basitleştirilmiş versi- yonu, Birleşmiş Milletler Kadına Karşı Ayrımcılığın Önlenmesi Bildirgesi ve Pekin Deklarasyonudur.
2006 yılı faaliyetleri: “REAP İnsan Hakları Eğitimi” projesi çerçevesinde 24- 25 Haziran 2006 tarihlerinde Ankara-Kızılcahamam’da, 25-26 Kasım tarihlerinde Samsun’da, 2-3 Aralık 2006’da Malatya’da ve 23-24 Aralık tarihlerinde Denizli’de din görevlilerine yönelik atölye çalışmaları gerçekleştirilmiştir.
2007 yılı faaliyetleri: 27-28 Eylül 2007 tarihlerinde Ankara-Kızılcahamam’da Adalet Bakanlığı Ceza ve İnfaz Kurumları Personel Eğitim Merkezleri mensuplarına yönelik pilot insan hakları eğitimi çalışması yapılmıştır.
27-28 Ekim 2007 tarihlerinde yine REAP projesi kapsamında, Erzurum’da Di- yanet İşleri Başkanlığının iş birliği ile imamlara yönelik insan hakları eğitimi atölye çalışması düzenlenmiştir.
REAP İnsan Hakları Eğitimi Projesi çerçevesinde 15-16 Aralık 2007 tarihlerin- de de Adana’da MEB- öğretmenlere yönelik atölye çalışması yapılmıştır.
2008 yılı faaliyetleri: 29 Mart 2008’de Proje Sorumlusu ve Proje Uzmanı Hakan Ataman Ankara’daki Felsefe Kongresi’ne davet edilmiştir. Bu, 50 felsefe öğretmeni- ne Proje, Uluslararası Af Örgütü ve çalışmaları hakkında bilgi vermek ve UAÖ’nün interaktif yöntemlerinden bir örneğin uygulamasını onlara göstermek için oldukça önemli bir fırsat yaratmıştır. Kongrede İHE üzerine çok yoğun tartışmalar yaşanmış ve standart okul kitapları ciddi şekilde eleştirilmiştir.
21 Nisan 2008’de UAÖ İHE eğitmenleri, İnsan Hakları Evrensel Beyannamesi (İHEB) 60. Yıl çerçevesinde, Toplum Gönüllüleri Vakfı, Avrupa Gençlik Forumu ve Ankara Üniversitesi Siyasal Bilimler Fakültesi İnsan Hakları Merkezi’nin işbirliğiy- le, Ankara’da İHE farkındalığı üzerine bir çalıştay düzenlemiş ve çalıştaya 50 genç ve öğrenci katılmıştır.
21 Nisan 2008’de UAÖ İzmir Grubu, Sosyal Hizmet ve Çocuk Esirgeme Kuru- mu’yla işbirliği içinde, yaşları 7 ila 12 arasında değişen 40 çocuğun katılımıyla, çocuk- lar için iki günlük bir İHE çalıştayı düzenlemiştir. UAÖ eğitmenleri ile gönüllüleri birlikte çalışmış ve eğitim malzemesi olarak İlk Adımlar kılavuzunu kullanmışlardır.
30 Nisan 2008’de UAÖ eğitmenleri Ankara’daki Toplum Gönüllüleri Vakfı ofi- sinde 21 üniversite öğrencisi için bir İHE çalıştayı düzenlemiştir.
UAÖ Türkiye Şubesi İHE eğitmenleri, Gazi Üniversitesi Toplum Gönüllüleri Merkezi’nin, Ankara yakınlarındaki bir pilot bölgede kadınların eğitimini amaçlayan “Hayata Dokunan Eller” isimli 8 aylık projesinde yer almışlardır. Kadın haklarına dair farkındalığı artırmayı amaçlayan proje Haziran 2008’de sona ermiştir.
UAÖ Türkiye Şubesi İHE eğitmenleri Ankara, İstanbul, Diyarbakır ve İzmir’de özellikle kadın hakları konusunda çeşitli çalıştaylar düzenlemişlerdir. Bu çalıştaylar, insan hakları, kadın hakları ve çocuk hakları üzerine mesajları iletmenin yanısıra, İnsan Hakları meseleleri ile Uluslararası Af Örgütü’nün politikaları hakkındaki bil- gilerin yayılması açısından da önemliydi.
Ankara ve İstanbul’da beş İHE eğitimi yapılmış, bunların üçü üniversitelerde, ikisi de özel liselerde düzenlenmiştir. İstanbul’da Özel Işık Yüzyıl Lisesi adlı özel bir lisede İHE ekibimiz 20 Kasım Çocuk Hakları Günü’nde, çocuk hakları ve İHEB hakkında öğrencilere bir eğitim vermiştir.
2009 yılı faaliyetleri: Uluslararası Af Örgütü İHE Ofisi 2009’da Kadına Yönelik Şiddet Kampanyası’nın tamamlayıcı unsuru olarak İnsan Hakları Eğitimi çalışma- larına devam etmiştir. Çalışmaların Uluslararası Af Örgütü açısından temel ama- cı genelde insan hakları, özelde ise kadına yönelik şiddetin önlenmesi ve toplum- sal cinsiyet konularında farkındalığın arttırılmasıdır. Bu çerçevede UAÖ İHE Ofisi 2009’da üç tane projeyi yürütmüştür.
2010 yılı faaliyetleri: Kadına Yönelik Şiddet ve Ayrımcılığın Önlenmesi. Türkiye’ deki Kanada Elçiliği’nin desteği ile Diyanet İşleri Başkanlığı ile işbirliği doğrultu- sunda “Kadına Karşı Şiddet ve Ayrımcılığın Önlenmesi” amacıyla 23-24 Ocak 2010 tarihinde 26 katılımcının yer aldığı iki günlük bir ön eğitim çalışması yapılmıştır.
Çağın Problemleri Karşısında Eğitim Sempozyumu | 83 82 | Çağın İnsan Hakları İhlalleri Karşısında Eğitim • Yrd. Doç. Dr. Cem Topsakal
Öğretmen ve İmamların Kapasitelerinin ve Farkındalıklarının Arttırılması: UAÖ Türkiye, Olof Palme Centre’ın desteği ile kadına yönelik şiddetin bir insan hakları ihlali olarak görülmesi konusunda farkındalık yaratmak için kapasite oluş- turma ve cinsiyet duyarlılığı projesi uygulamıştır. Projenin odağında başta okullarda görev yapan öğretmenler ve din görevlileri (imamlar) olmak üzere kamu çalışanları bulunmuştur.
2011 yılı faaliyetleri: UAÖ Türkiye Şubesi olarak insan hakları eğitimlerinde çe- şitli bakanlıklar ve Diyanet İşleri Başkanlığı ile 2006 yılında başlayan işbirliğini ve çalışmaları, 2011 yılında itibaren, ekonomik ve sosyal hakların hayata geçirilmesi ve yoksulluğun önlenmesi üst başlığı altında devam ettirilmektedir.
İnsan hakları eğitimi konusunda yapılan çalışmaların ortaya konulmasından son- ra sonuç ve öneriler kısmına geçilebilir.
Sonuç ve Öneriler
• Çağımızda Dünya’da Avrupa ve Orta Asya ile Orta Doğu ve Kuzey Afrika gibi bölgesel, ABD, Filistin Yönetimi, Irak, İran, İsrail ve İşgal Altındaki Filistin Toprakları, Mısır, Suriye ve Türkiye gibi ülke düzeylerinde insan hakları ihlalleri ya- pılmaktadır.
• İnsan hakları klasik haklar olarak da adlandırılan birinci kuşak haklar, ekono- mik, sosyal ve kültürel haklar olarak da nitelendirilen ikinci kuşak haklar, dayanışma hakları da denilen üçüncü kuşak haklar olarak ihlal edilmektedir.
• İnsan hakları ihlallerini önleme konusunda etkili kullanılmaları durumunda hukukun üstün kılınması ve eğitim gibi iki yoldan söz edilebilir.
• Ulusal ve uluslararası düzeyde hukukun üstün kılınmasında Ulusal Kurum- lar: TBMM İnsan Hakları İnceleme Komisyonu; Uluslararası Kurumlar: BM, BM Güvenlik Konseyi, Uluslararası Adalet Divanı, Eski Yugoslavya Uluslarararası Suç Mahkemesi (ICTY); Ruanda Uluslarararası Suç Mahkemesi (ICTR) ve İnsan Hak- ları Evrensel Bildirgesi bulunmaktadır.
• BM Genel Kurulu 1 Ocak 1995-31 Aralık 2004 tarihleri arası 10 yıllık dönemi “İnsan Hakları Eğitimi BM On Yılı” olarak kabul etmiştir. İnsan hakları eğitimi konusunda uluslar arası yoğun etkinlikler düzenlenmiştir.
• Türkiye’de İnsan Hakları ve Demokrasi ayrı bir ders olarak ilk ve ortaöğretim programlarına konulmuştur.
• İnsan Haklarından Sorumlu Devlet Bakanlığı, MEB ile İnsan Hakları Eğitimi Protokolü düzenlemiştir. Öğretmenler yönelik insan hakları hizmetiçi eğitim planı
yapılmıştır. Üniversitelerdeki programlara özellikle eğitim fakültesi programlarına insan hakları dersinin konulması belirlenmiştir.
• MEB Çalışmalarına göz atıldığında, özellikle Vatandaşlık ve İnsan Hakları Eğitimi dersi 7 ve 8.sınıflarda zorunlu ders olmuştur.
• TODAİE İnsan Hakları Merkezi, çeşitli bilimsel toplantılar düzenlemiş, in- san hakları demokrasi eğitimi el kitapları hazırlamıştır.
• Diğer insan hakları kuruluşları seminer, sempozyum, eğitim, kitap gibi çeşitli çalışmalar yapmıştır.
• İnsan hakları konusunda başta BM ve tüm uluslararası, ulusal kurum ve kuru- luşlar, ülkeler samimi olmalı, insan hakları sözde değil özde olmalıdır.
• İnsan hakları ihlalleri uluslarüstü ve ulusal hukuk tarafından etkili bir biçimde cezalandırılmalıdır. Bunun için öncelikle BM Güvenlik Konseyi’nin eşitlik temelli yeni bir yapılanmaya gitmesi gerekmektedir.
• BM’nin insan hakları eğitim plan ve politikaları devam etmelidir.
• Türkiye’de insan hakları eğitim plan ve politikaları çalışmaları devam etmelidir. • İnsan Hakları ve Eğitimi dersi Türk eğitim sisteminin bütün kademelerinde ders olarak konulmalı, eğitim fakültelerinde öğretmen adayları bu konuda eğitim almalıdır.
Konu, iki insan hakları kahramanının sözleri ile bitirilebilir:
“Herhangi bir yerdeki adaletsizlik her yerde adaleti tehdit eder. Kaçınılmaz bir karşılıklılıklar ağına yakalanmış ve tek bir kader bağıyla birbirimize bağlanmış durumdayız. Birini doğrudan etkileyen şey, herkesi dolaylı olarak etkiler.”
Martin Luther King Jr, “Birmingham Cezaevi’nden Mektup”, 16 Nisan 1963, ABD “Dünyayı değiştirmek için kullanabileceğiniz en güçlü silah eğitimdir”.
Çağın Problemleri Karşısında Eğitim Sempozyumu | 85 84 | Çağın İnsan Hakları İhlalleri Karşısında Eğitim • Yrd. Doç. Dr. Cem Topsakal
KAYNAKÇA
Ahaber. ( 2014). “Arakan’daki Son Durum”. http://www.ahaber.com.tr/webtv/videoizle/ arakandaki-son-durum adresinden14.04.2014 tarihinde alınmıştır.
Anadolu Ajansı. (2014). “Orta Afrika Cumhuriyeti’ne barış gücü gönderilmesi onaylandı”. http://www.aa.com.tr/tr/haberler/312298--bmgkdan-oacye-baris-gucu-gonderilmesine-onay adresinden 13.04.2014 tarihinde alınmıştır.
Arslan, Ç. ve Kayançiçek, M. (2010). Türkiye Cumhuriyeti Anayasası. İstanbul: Hürriyet Yayınları. Bila, F. (2012). “Ayıplı Karne”. http://siyaset.milliyet.com.tr/ayiplikarne/siyaset/siyasetyazardet
ay/16.03.2012/1515861/default.htm adresinden 25.03.2012 tarihinde alınmıştır.
Ensonhaber. (2013). “Çin Doğu Türkistan’daki müslümanları katlediyor”. http://www.ensonhaber.
com/cin-dogu-turkistandaki-muslumanlari-katlediyor-2013-06-30.html adresinden 14.04.2014 tarihinde alınmıştır.
Erginer, A. (2006). Avrupa Birliği Eğitim Sistemleri. Ankara: Pegem A Yayınları.
European Union. (2014a). “EU Tretaies”. http://europa.eu/about-eu/basic-information/decision- making/treaties/index_en.htm adresinden 13.05.2014 tarihinde alınmıştır.
European Union. (2014b). “Human Right Education”. http://europa.eu/geninfo/query/index.do ?queryText=human+right+education&x=0&y=0&swlang=en adresinden 13.05.2014 tarihinde alınmıştır.
Gülcan, M. G. (2005). AB ve Eğitim Süreci. Ankara: Anı Yayıncılık.
Gülmez, M. (1991). İnsan Hakları ve Demokrasi. Ankara: TODAİElİHM Yayını. yayin.todaie. gov.tr/goster.php?Dosya=MDQ5MDU0MDQ4MDUy adresinden 15.09.2013 tarihinde alınmıştır.
Karaman Kepenekçi, Y. (2008). Eğitimciler İçin İnsan Hakları ve Vatandaşlık. Ankara: Ekinoks Yayınevi.
Karaman Kepenekçi, Y. (Ankara). İnsan Hakları Eğitimi. Ankara: Anı Yayıncılık.
İpek, C. (2007). “Güney Kore Eğitim Sistemi”. Karşılaştırmalı Eğitim Sistemleri. (Editör: Ali Balcı), Ankara: Pegem A Yayıncılık, ss. 211-234.
Koçak, M. (2014). “Birleşmiş Milletlerin Geleceği”. http://www.ekodialog.com/Makaleler/ birlesmis-milletlerin-gelecegi.html adresinden 10.04.2014 tarihinde alınmıştır.
National Center on Human Rights Information and Documentation. (no date of publication)
http://tandis.odihr.pl/documents/hre-compendium/en/CD%20SEC%203/HRE%20 Package%20for%20Schools%20Tajikistan/HRE%20Package%20Textbook%20Tajistkan%20 ENG.pdf adresinden 13.05.2014 tarihinde alınmıştır.
Özey, R. (2007). Küresel Güçler ve Politikalar, Küresel Gölge Oyunları. İstanbul: Aktif Yayınevi. Sabah. (2014). “Mısır’da 529 İdam Kararı”. http://www.sabah.com.tr/Dunya/2014/03/24/
misirda-529-idam-karari adresinden 14.04.2104 tarihinde alınmıştır.
Sezer, A. (2013). “Barış ve Şiddet”. İnsan Hakları Demokrasi ve Vatandaşlık Eğitimi. (Editörler: İsmail Acun ve diğerleri). Ankara: Pegem Akademi Yayınları.
Süngü, H. (2007). “Güney Afrika Cumhuriyeti Eğitim Sistemi”. Karşılaştırmalı Eğitim Sistemleri. (Editör: Ali Balcı), Ankara: Pegem A Yayıncılık, ss. 197-210.
T.C.İpsala Kaymakamlığı. (2013). “İnsan Haklarının Sınıflandırılması”. http://www.ipsala.gov.tr/ bolum_sayfa_goster.asp?SayfaID=109 adresinden 20.09.2013 tarihinde alınmıştır.
Taşdan, M. (2007). “Polonya Cumhuriyeti Eğitim Sistemi”. Karşılaştırmalı Eğitim Sistemleri. (Editör: Ali Balcı), Ankara: Pegem A Yayıncılık, ss. 437-455.
Topsakal, C. (2007). “Avrupa Birliği Eğitim Politikaları ve Türk Eğitim Sisteminin Uyumu”. Eğitim Bilimine Giriş. (Editörler: Şule Erçetin-Necmettin Tozlu). Trabzon: HEGEM Yayınları. ss. 411-432.
Topsakal, C. (2009), “Eğitimin Hukuksal Temelleri”. Eğitim Bilimine Giriş. Editörler: H.B. Memduhoğlu-K.Yılmaz. Pegem A Akademi Yayınları, Ankara. ss.73-96.
Topsakal, C. (2013). “İnsan Hakları Sadece Batıda mı Var?”. Bayburt Üniversitesi, Eğitim Fakültesi Dergisi, Eğitim Felsefesi Özel Sayısı. 1, Yıl: 2013, ss.133-148.
Türkoğlu, A. (1998). Karşılaştırmalı Eğitim. Adana: Baki Kitabevi.
Uluslararası Af Örgütü Raporu 2012. (2013). Dünyada İnsan Haklarının Durumu. Uluslararası Af Örgütü Yayınları, www.amnesty.org.tr adresinden 10.09.2013 tarihinde edinilmiştir. Uluslararası Af Örgütü Raporu 2013. (2014). Dünyada İnsan Haklarının Durumu. Uluslararası
Af Örgütü Yayınları, www.amnesty.org.tr adresinden 03.05.2014 tarihinde edinilmiştir. Uluslararası Af Örgütü. (2014). “Faaliyetler”. http://www.amnesty.org.tr/ai/insanhaklariegitimi-
faaliyetler adresinden 05.04.2014 tarihinde alınmıştır.
United Nations Human Rights. (2014). “United Nations Decade for Human Rights Education (1995-2004)”. http://www.ohchr.org/EN/Issues/Education/Training/Pages/Decade.aspx adresinden 13.05.2014 tarihinde alınmıştır.