İlişik Sözler (Kalıp Sözler)

Türkçenin yapısında yer alan atasözü, deyim, ikileme gibi kalıplaşmış sözlerin bir diğeri de kalıplaşmış sözler/ilişik sözlerdir. Özdemir’in (2000: 173) “ölüm, doğum, evlenme gibi özel durumlarda duygularımızı açıklamak, belirtmek için” kullanıldığını söylediği bu sözlere sözlü ve yazılı iletişimde herkesçe başvurulur. Çünkü kültürü de yansıtan bu sözlerin söylenmesi adeta bir gelenek halini almıştır.Her toplumda belli durumlarda söylenmesi gelenek olmuş bazı sözler vardır. İlişik sözler ya da kalıp sözler adı verilen bu ifadeler, toplumdaki bireylerin birbirlerine olan duygularını, belli bir kalıp içinde aktarmaya katkı sağlar. Bunlar bir kişiyle karşılaşıldığında, onu selamlarken, bir iyilik görüldüğünde teşekkür etmek için, evlenen, çocuk sahibi olan, yeni bir işe giren kişileri tebrik etmek için, yemeğe başlanırken ve yemekten sonra kullanılan iyi dilek sözleri olabildiği gibi, bir kişi hakkında olumsuz düşünceleri beddua şeklinde dile getiren sözler de olabilir (Erol, 2007: 14).

Kalıp sözlerin, aynı dili konuşan bir toplumun kültürüne ışık tuttuğu, onun inançlarını, insan ilişkilerindeki ayrıntıları, gelenek ve görenekleri yansıttığı bildirilmiştir (Aksan, 1996:190).

Kalıp sözleri, anlamlarına göre kavram alanı temelli alt gruplara ayırma denemesi ve örnekler aşağıda görülebilir (Gökdayı,2008:101-102).

Hayır, dua ve iyi dilek bildirenler: Güle güle oturun, Allah razı olsun, Allah ne muradın varsa versin, Mutlu yıllar, Doğum günün kutlu olsun, İyi bayramlar…

Küfür, beddua-ilenç bildirenler: Lanet olsun, Allah cezasını versin, Allah kahretsin, Allah bela(sı)nı versin…

Duygusal tepkileri dile getirenler (Korku, sevinç, şaşkınlık, acıma, çağrı, buyruk, yasaklama, vb.): Güler misin ağlar mısın?, Allah aşkına, Aklına şaşayım, Allah çarpsın, Güleriz ağlanacak halimize…

Selamlaşma bildirenler: Günaydın, İyi akşamlar, İyi sabahlar, Selamünaleyküm, İyi günler, Merhaba…

Ayrılık bildirenler: Hoşça kal, Görüşmek üzere, İyi yolculuklar, Görüşürüz, Allah'a ısmarladık, Elveda…

Batıl inançları bildirenler: İyi saatte olsunlar, Şeytan kulağına kurşun, Elemtere fiş kem gözlere şiş, Nazar değmesin…

Bir istek bildirenler: Saatiniz var mı?, Ateşiniz var mı?, Sadede gelelim, Bize de buyurun, Gereğini arz ederim, Durakta inecek var, Bana müsaade…

Konuşanı veya dinleyeni yüceltme bildirenler: Senden (sizden) iyi olmasın, Sözünü balla kestim, Estağfurullah, Rahatsız ediyorum, Rica ederim…

Bir isteği kabul veya reddetme bildirenler: Baş üstüne, Eyvallah, Amenna, Allah derim, Âmin, Emredersiniz, Maalesef, Maatteessüf…

Dinleyeni eleştirme, uyarma, tehdit etme bildirenler: Ben sana gösteririm, Benden günah gitti, Benden söylemesi, Dikkat, Dikkatli ol, Kendine dikkat et, Ağzına acı biber sürerim, Alacağın olsun, Allah'tan korkmaz kuldan utanmaz…

Genel bir davranış veya düşünce bildirenler: Korkunun ecele faydası yoktur, Tarih tekerrürden ibarettir, Tebdil-i mekânda ferahlık vardır, Her şey olacağına varır…

Töre, gelenek ve kültürel değerleri yansıtanlar: Elçiye zeval olmaz, Yediğin içtiğin senin olsun gezdiğin gördüğün yerleri anlat, Ölülerin ardından kötü söz söylenmez, Ellerinizden öperim, Küçüklerin gözlerinden öperim, Ayıptır söylemesi…

Dini inançları bildirenler: Allah bilir, Günah, Allah kerim, Kadere meydan okunmaz, Allah’tan geldi, Takdir-i ilahi…

Soru sorup cevap isteyenler: Eş olarak kabul ediyor musunuz? Hemşe(h)rim memleket nere? , Merhumu nasıl bilirdiniz?...

Özür dileme bildirenler: Pardon, Af edersin, Kusura bakma, Kusura kalma, Özür dilerim…

Sembolik olarak ödüllendirme bildirenler: Aferin, Bravo, Berhudar ol, Su gibi aziz ol, El öpenlerin çok olsun…

Minnet, teşekkür bildirenler: Teşekkür ederim, Teşekkürler, Sağ ol(un), Elin(iz)e sağlık, Zahmet oldu…

İlişik sözlere günlük hayatta karşılaşılabilecek ya da karşılaşması mümkün olan olayları anlatan aynı zamanda kültürümüzden izler barındıran fıkralarda yer verilmiştir.

Tablo 14 İlişik Sözler (Kalıp Sözler) Listesi

İlişik Sözler Fıkra Adı Fıkra numarası Sayfa numarası Allah kerimdir Korkma Allah

Kerimdir

3 128

İnşallah Dediklerimin Aksini Yapıyordu

4 128

Allah’a çok şükür Dediklerimin Aksini Yapıyordu

Aleykum selam Senin Gibi Hocanın

Benim Gibi

Melaikesi Olur

50 153

İnşallah Benimle Beraber Gömünüz

58 158

Rica ederim Anahtara Tükür

Açılır

67 162

Hoşça kal Benimkinin Sırası Daha Sonra Gelecek

78 169

Allaha ısmarladık Allaha Ismarladık 87 176

Hayırdır inşallah Helvayı Kim Yiyecek

Müsterih ol Ahirette Hesabını Ben Veririm

Bereketli olsun Allah Kimin Yüreğinin Yandığını Bilir

152 209

Eyvallah Allah Kimin

Yüreğinin Yandığını

Hay Allah razı olsun Az Kaldı Oruç Bozulacaktı

160 212

Eyvallah İnanmam 173 218

Müsaade ediniz Ananızı Size Bağışladım

Affedersiniz Size Defâatle

Söylemiş İdim

201 233

Yuh olsun Yuh Olsun 212 238

Affedersiniz Kalabalık 220 241

Özür dilerim Kalabalık 220 241

Estağfurullah Eyvallah İmanım 236 249

Eyvallah Eyvallah İmanım 236 249

Eyvallah Gassala Zahmet

Olmasın

Buyurun Haydi Hesabı Görelim

272 269

Afiyet olsun Haydi Hesabı

Görelim

272 269

Merak buyurmayınız Eskisini Tercih Ederim

277 272

Teşekkürler ederim Eskisini Tercih Ederim

277 272

Esselamü aleyküm Şikâyete Hacet Kalmadı

285 277

Aleykümselam Şikâyete Hacet Kalmadı

Affedersiniz Aaa, Sizin Arkamda Olduğunuzdan

Affedersiniz Çıkar Ağzındaki Baklayı

313 292

İnşallah Rica Ederim Bir

Daha Gelmeyiniz

315 294

Affedersiniz Rica Ederim Bir Daha Gelmeyiniz

Rica ederim Merak Etmeyiniz,

Allah ömürler versin Gizlenmesi Lazım Gelen Yeriniz

“Genellikle konuşulan dilde bir şeyi anımsamak üzere zaman kazanma, söyleneni pekiştirip kesinleştirme gibi amaçlarla, konuşan kimsenin kullandığı, çoğu kez gereksiz olan sözlere ve anlatım kalıplarına doldurma sözler adını veriyoruz” (Aksan, 2015:209). Konuşma dilinde daha çok karşımıza çıkan doldurma sözler konuşma tekniğinin çok kullanıldığı fıkra roman hikâye gibi edebi eserlerde daha çok görülür. Doldurma sözlerin genellikle kültür seviyesi sınırlı kimseler tarafından kullanıldığı ve bu kimseler için kurtarıcı nitelikte olduğu bilinmektedir.

Öğrencilerin konuşma becerisini geliştirmek, kelime dağarcığını zenginleştirmek ve söz varlığı açısından bilinçlendirmek için doldurma sözlerin kullanıldığı metinlere ders kitaplarında yer verilebilir. Yerli yersiz söylenen bir olayı aktarırken anlatana zaman kazandıran bu sözlerin çok kullanılmasının, anlatımı nasıl etkilediğini metinlerde de görebiliriz. Kısa bir anlatıma sahip fıkralarda yer yer doldurma sözlerin de kullanıldığı tespit edilmiştir.