Türkiye, İnsan Hakları Evrensel Beyannamesi ve Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi gibi insan hakları ile ilgili uluslararası belgeleri kabul etmiş ancak bu konudaki bazı anlaşma ve sözleşmelere ya çekince koymuş ya da kabul etmemiştir.
Türkiye’de insan hak ve özgürlükleri ile demokrasi kapsamında vatandaşlığa yönelik ilginin artarak devam edeceğini söylemek pekâlâ mümkündür.
sınıf öğrencisi dâhil olmuştur. Ankara’da bulunan ilköğretim okulları belirlenmiştir.
Belirlenen okullar bulundukları semte göre üst-orta-alt olmak üzere üç sosyoekonomik yapıda sınıflandırılmıştır. Tesadüfi örnekleme yöntemi ile her sosyoekonomik düzeyden okullar belirlenmiştir. Belirlenen ilköğretim okullarından sekizinci sınıf öğrencilerinden yine tesadüfi örnekleme yöntemi ile yeterli sayıda öğrenci seçilerek anketler uygulanmıştır. Veri toplama aracı International Association for the Evaluation of Educational Achievement (IEA)’in “Civic Education Study” adlı çalışmasından yararlanılarak araştırmacı tarafından hazırlanmıştır. Araştırma bulguları, öğrencilerin demokrasi kavramı içerisinde eşitlik, siyasi partiler, özgürlük ve millî egemenlik ile ilgili bazı konuları yanlış algıladıklarını, demokrasi kavramının eşitlik ve millî egemenlik boyutlarını sekizinci sınıf kız öğrencilerin erkek öğrencilere oranla daha iyi anladıklarını, demokrasi kavramının siyasi partiler ve özgürlük boyutunda cinsiyetin, sekizinci sınıf öğrencilerinin algılarını etkileyen bir faktör olmadığını göstermektedir. Öğrencilerin anne-baba eğitim düzeyi yükseldikçe demokrasi kavramını daha iyi anladıkları bulunmuştur. Ayrıca okulların sosyoekonomik düzeyi yükseldikçe öğrencilerin demokrasi kavramı içerisindeki millî egemenlik boyutunu daha iyi anladığı belirlenmiştir.
Bu bağlamda öğrencilerin demokratik davranışları öğrenebilmeleri için okul ortamında demokrasinin yaşıyor ve yaşatılıyor olmasına dikkat edilmelidir.154
Gürbüz’ün yedinci ve sekizinci sınıf öğrencilerinin demokrasinin unsurları ile ilgili görüşlerini belirlemek amacıyla gerçekleştirdiği araştırmasına Bolu ili Merkez ilçede bulunan Gazipaşa İlköğretim Okulu öğrencileri dâhil olmuştur. Araştırmada, demokrasinin unsurları ile ilgili öğrenci görüşlerini tespit etmek amacıyla tutum ölçeği geliştirilmiştir. Yedinci ve sekizinci sınıf öğrencilerinin demokrasinin unsurları içerisinde en fazla “özgürlük” ve “hoşgörü” kavramlarına ilişkin ifadelere katıldıkları saptanmıştır.
Öğrencilerin demokrasi bilinci kazanması için aile, okul ve çevrenin karşılıklı etkileşim içerisinde olması önerilmiştir.155
Kaya’nın sekizinci sınıf vatandaşlık ve insan hakları dersinin kavramlarının öğrenilmişlik düzeyini tespit etmek amacıyla gerçekleştirdiği araştırmasına Ankara, Gaziantep, Antalya, Van ve Hakkari illerinden 1625 öğrenci katılmıştır. Bu çerçevede araştırmacı tarafından geliştirilen ölçme aracının ilk 30 maddesi öğrencilerin kavram
154 Elif Kaldırım, “İlköğretim 8. Sınıf Öğrencilerinin Demokrasi Algıları”, Gazi Eğitim Fakültesi Dergisi, S. 3, C. 25, 2005.
155 Gülhan Gürbüz, İlköğretim 7. ve 8. Sınıflarda Vatandaşlık Bilgisi Dersinde Demokrasi Eğitimi, Abant İzzet Baysal Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, 2006.
öğrenmelerini, sonraki 11 maddesi öğrencilerin kavram öğrenmelerini etkileyen ailesel faktörleri ve son altı maddesi ile de öğrencileri etkilediği düşünülen öğretmenlerden kaynaklanan etkenler araştırılmıştır. Ölçme aracının ilk 30 maddesinin güvenirlik testi yapılmış ve güvenirlik katsayısı 0.87 olarak hesaplanmıştır. Elde edilen sonuçlar gelir seviyesi ile kavram öğrenme sorularına verilen cevaplar arasında, kavram öğrenme ile anne-baba eğitim durumu arasında, kavram öğrenme ile anne-baba çalışma durumu arasında anlamlı bir ilişkinin olduğunu göstermektedir. Buna göre öğretmenin görevi sadece okulla sınırlı kalmamalı, okuldaki görevi biraz hafifleştirilmeli ve ders dışı etkinliklerle öğrencilerin daha iyi yetiştirilmesi sağlanmaya çalışılmalıdır.156
Koç (2007) tarafından gerçekleştirilen araştırmada Vatandaşlık ve İnsan Hakları Eğitimi dersi gören yedinci sınıf öğrencilerinin evrensel değerlere ilişkin tutumları incelenmiştir. Araştırma, 2005-2006 öğretim yılında Baskil Yatılı İlköğretim Bölge Okulunda öğrenim gören 40 öğrenci ile gerçekleştirilmiştir. Araştırmada veri toplama aracı olarak, araştırmacı tarafından geliştirilen Öğrencilerin Evrensel Değerlerine İlişkin Tutum Ölçeği kullanılmıştır. Bu ölçek, araştırmaya dâhil edilen öğrencilere ön-test ve test şeklinde öğretim sürecinin başında ve sonunda uygulanmıştır. Elde edilen son-test puanlarına göre öğrencilerin ırk üstünlüğü, dünyanın farklı coğrafyalarında yaşayan farklı insanların hiçbirinin diğerine üstün olmadığı, bireysel sorumluluk kapsamında kişinin ancak kendi eylemlerinden sorumlu tutulabileceği, insanların siyasal, sosyal ve ekonomik tercihlerine saygı duyulması her insanın yaşama özgürlüğünün olması, bireyin özgürlüğünün her toplum içinde esas alınması, her insanın fikrini özgürce söyleyebilmesi konusundaki tutumlarında olumlu yönde gelişme olduğu tespit edilmiştir. Ayrıca son-test sonucu yapılan t-testi sonucunda, cinsiyetin evrensel değerlere ilişkin tutumlar üzerinde anlamlı bir fark oluşturmadığı, toplam kardeş sayısının öğrencilerin evrensel değerlere ilişkin tutumları üzerinde etkisinin manidar olmadığı, anne-baba öğrenim durumunun öğrencilerin evrensel değerlere ilişkin tutumları üzerinde etkili olmadığı, anne-baba mesleği ile aile aylık toplam gelirinin evrensel değerlere ilişkin tutumların kazanılmasında manidar bir etki oluşturmadığı sonucuna ulaşılmıştır. Bu bağlamda dünyadaki farklı ırklar ve kültürler, siyasal, sosyal ve ekonomik tercihler, doğal felaketler, kişi özgürlükleri, adalet, devletler arası sorunlar, demokrasi, evrensel değerler, kişisel sorumluluk, nükleer silahlar, yaşama özgürlüğü, seçme ve seçilebilme özgürlüğü,
156 Mustafa Kaya, İlköğretim 8. Sınıf Vatandaşlık ve İnsan Hakları Eğitimi Dersinde Yer Alan Kavramların Kazanılmışlık Düzeyi, Gazi Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, 2006.
eğitim, tarihi eserler, inanç özgürlüğü, açlık ve salgın hastalıklar gibi konular vatandaşlık eğitimi programlarında yer almalıdır.157
Uyangör (2007) tarafından gerçekleştirilen araştırmada yedinci sınıf Vatandaşlık ve İnsan Hakları Eğitimi dersi programının hedef ve davranışlarının ulaşılabilirliği, davranışlar arasındaki örüntü, programın öğrencilerin tutumuna olan etkisi ve öğretmen-öğrencilerin program hakkındaki görüşlerini ortaya koymak amaçlanmıştır. Araştırmada öğrencilerin hedef davranışlara ulaşma düzeyleri arasında anlamlı bir farkın olup olmadığı, her bir ünitedeki hedef-davranışlar arasında nasıl bir örüntü olduğu, programın öğrencilerin tutum düzeylerine etkisi ve programa ilişkin öğretmen ve öğrencilerin görüşleri tespit edilmeye çalışılmıştır. Araştırmanın örneklemini 2004-2005 öğretim yılında Balıkesir ili merkez ilçesinde bulunan ve LGS başarı ortalaması dikkate alınarak alt ve üst olmak üzere ayrılan dokuz okul ve bu okullarda öğrenim görmekte olan yaklaşık 700 öğrenci ve bu okullarda dersleri yürüten öğretmenler oluşturmuştur. Araştırmacı öğrencilerin, erişilerini ve ünite sonlarındaki başarılarını tespit edebilmek için ön denemesi yapılan ve geçerlilik ve güvenirliği sağlanan ve çoktan seçmeli sorulardan oluşan test kitapçıklarını kullanmıştır. Programa ilişkin öğrencilerin duyuşsal özelliklerini belirlemek üzere tutum ölçeği kullanılmıştır. Programa ilişkin, öğretmen ve öğrencilerin görüşlerini almak amacı ile görüşme formu kullanılmıştır. Araştırma sonucunda üst ve alt grup okullarda okuyan öğrencilerin ön test-son test puanları arasında son test lehine bir farkın olduğu belirlenmiştir. Sonuç olarak, üst grup okullarda öğrenim görmekte olan öğrenciler alt grup okullarda öğrenim görmekte olan öğrencilere göre daha fazla bilgiye sahip olarak uygulamalara katıldığı tespit edilmiştir. Bu bağlamda dersin hedefleri öğrencilerin günlük yaşamda karşılaşabilecekleri türden olmalı, günlük yaşam ile çelişmemelidir. Ayrıca programda uygulama düzeyinde hedeflere yer verilmelidir.158 Mulhan’ın yedinci sınıf Vatandaşlık ve İnsan Hakları Eğitimi dersinde geçen kavramların öğrenilmesinde sosyal, ekonomik ve kültürel faktörler ile eğitim öğretim uygulamalarının etkilerini belirlemek amacıyla gerçekleştirdiği araştırmasına İstanbul ili Üsküdar ilçesi Acıbadem İlköğretim Okulu, Mihriban- Suat Bedük İlköğretim Okulu ile Necmiye Gündüz İlköğretim Okulu; Ümraniye ilçesi Çakmak İlköğretim Okulu, Yenidoğan 19 Mayıs İlköğretim Okulu ile Türk Eğitim Vakfı Zahide Zehra Garring
157 Kadir Koç, İlköğretim 7. Sınıflarda Okutulan Vatandaşlık ve İnsan Hakları Eğitimi Dersinde Öğrenciye Kazandırılması Amaçlanan Evrensel Değerlere İlişkin Tutumlar Üzerinde Öğretim Sürecinin Etkisi, Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, 2007.
158 Nihat Uyangör, İlköğretim 7. Sınıf Vatandaşlık ve İnsan Hakları Eğitimi Programının Değerlendirilmesi, Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Doktora Tezi, 2007.
İlköğretim Okulu ve Kadıköy ilçesi Hüseyin Ayaz İlköğretim Okulu, 29 Ekim İlköğretim Okulu ile Murat Pasa İlköğretim Okulu olmak üzere toplam dokuz okul, sekizinci sınıfa devam eden 326 öğrenci ve 12 sosyal bilgiler öğretmeni dâhil olmuştur. Araştırmada amaca uygun olarak nicel araştırma tekniklerinden anket ve bilgi testi, nitel araştırma tekniklerinden de açık uçlu soru formu kullanılarak veriler elde edilmiştir. Öğretmen anketi 12 sosyal bilgiler öğretmenine, öğrenci anket ve bilgi testi 326 öğrenciye uygulanmıştır. Açık uçlu sorular ise her üç ilçede 18’er öğrenciden, toplam 54 öğrenciye uygulanmıştır. Elde edilen bulgular, öğrencilerin yaşadıkları yer ve sahip oldukları olanakların yedinci sınıf Vatandaşlık ve İnsan Hakları Eğitimi dersinde geçen kavramların öğrenilmesini olumlu yönde etkilediğini, öğrencilerin ekonomik düzeylerinin yedinci sınıf Vatandaşlık ve İnsan Hakları Eğitimi dersinde geçen kavramların öğrenilmesini etkilemediğini, öğrencilerin katıldıkları kültürel etkinlikler içinde yer alan tiyatronun yedinci sınıf Vatandaşlık ve İnsan Hakları Eğitimi dersinde geçen kavramların öğrenilmesini olumlu yönde etkilediğini göstermektedir. Sonuç olarak öğrencinin içinde yaşadığı toplumdan haberdar olması ve vatandaşlık ile ilgili soyut kavramların öğrenilmesi için aileler gazete almalı ve çocuklarının kültürel etkinliklere katılımlarını sağlayarak onlara destek olmalıdırlar.159
Özsoy’un sekizinci sınıf öğrencilerinin iyi vatandaş, devletin sorumlulukları ve kadınların politik ve sosyal hakları gibi vatandaşlıkla ilgili kavram ve konulara ilişkin algılarını ve onların seçime ait, politik ve sivil katılım boyutlarında geleceğe yönelik katılım isteklerini belirleyen faktörleri tespit etmek amacıyla gerçekleştirdiği araştırmasına 21 ilden 60 okuldaki 2497 öğrenci dâhil edilmiştir. Araştırmada veri toplama aracı olarak, “Uluslararası Eğitim Değerlendirme Derneği” (International Association for the Evaluation of Education) tarafından geliştirilen anket uyarlanarak kullanılmıştır. Elde edilen bulgular, öğrencilerin hem geleneksel ve hem de sosyal hareketlilik anlayışına dayalı vatandaşlığı önemli bulduğunu göstermektedir. Ayrıca öğrenciler her ne kadar gelecekte seçim ile ilgili ve sivil katılıma yönelik aktivitelere katılmak istemekteyseler de, öğrencilerin yarısından fazlası gelecekte politik aktivitelere katılmayı planlamadıklarını belirtmişlerdir. Bunun yanı sıra, öğrencilerin seçime ait, politik ve sivil katılıma yönelik isteklerindeki varyansın öğrencilere ait demografik değişkenler; medya kullanım alışkanlıkları; tartışmalara katılım ve sınıf içi tartışma
159 Mehtap Mulhan, İlköğretim 7.Sınıf Vatandaşlık ve İnsan Hakları Eğitimi Dersi Kavramlarının Öğrenilmesinde Sosyal, Ekonomik ve Kültürel Faktörler ile Eğitim-Öğretim Uygulamalarının Etkileri, Marmara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, 2007.
ortamı; müfredat ve müfredat dışı deneyimler; iyi vatandaşlık ile ilgili ve okul hayatında katılıma yönelik algılar ile açıklandığı bulunmuştur. Araştırmada öğrencilerin okul meclisleri gibi ders dışı etkinliklere katılımı ve toplum hizmeti faaliyetlerinde daha aktif rol üstlenmeleri konusunda cesaretlendirilmesi, öğretmenlerin düzenli olarak sınıf içi etkinliklerde gazete haberi okuması ve sınıflarda sosyal ve politik konuların tartışılması önerilmiştir.160
Yiğittir ve Öcal, Avrupa Birliği’ne giriş sürecinde değerler eğitiminin hedef kitlesi olan öğrencilerin değer yönelimlerinin belirlenmesi amacıyla bir araştırma gerçekleştirmişlerdir. Araştırma, Ankara iline bağlı Altındağ, Mamak, Keçiören, Çankaya, Yenimahalle, Sincan ilçelerinden rastgele seçilen dokuz farklı ilköğretim okulunda gerçekleştirilmiştir. Öğrencilerin çevrelerindeki insanlarda görmek istedikleri değerlerin belirlenmesinde, uzman görüşleri doğrultusunda hazırlanan görüşme formu kullanılmıştır. Öğrencilerden elde edilen yazılı dönütler içerik analizine tabi tutulmuştur.
Araştırma kapsamında altıncı sınıf öğrencilerine ait 1232 adet form değerlendirilmiştir.
Öğrencilerin 97 farklı değeri tercih ettikleri ancak bunlar içinden sırasıyla çevre temizliği, saygı, güzel söz ve davranış, dürüstlük, çalışkanlık, çevre duyarlılığı, yardımseverlik, iyi insan olma, hoşgörü, doğa sevgisi, temizlik, sevgi ve güvenilirlik değerlerini daha çok tercih ettikleri tespit edilmiştir. Bu değerler, Akbaş ve Rokeach tarafından geliştirilen değer sınıflandırmaları ile karşılaştırılmıştır. Araştırmada en fazla tercih edilen yukarıdaki 13 değerden, Rokeach’ın sınıflandırmasındaki değerlerden sadece beş değerin (dürüstlük, yardımseverlik, hoşgörülü olma, temizlik ve sevgi) olduğu tespit edilmiştir.
Öğrencilere kazandırılmak istenen değerlerin öğrencilerin yönelimlerinden de anlaşılacağı üzere kendilerinin kazanmış olmasının yetmeyeceği dikkate alınmalıdır.
Bunun için okul-aile ve toplum üçgeninin de değerler eğitimine tabi tutulması önerilmektedir.161
Özden, ilköğretim okullarında gerçekleştirilen çevresel vatandaşlık eğitiminin durumunu betimlemek amacıyla bir araştırma yapmıştır. Araştırmaya 2009-2010 öğretim yılında Eskişehir il merkezindeki 12 ilköğretim okullarında öğrenim gören altı, yedi ve sekizinci sınıfa devam eden 2007 öğrenci dâhil edilmiştir. Araştırmada nicel verilerin toplanmasında öğrencilerinin çevresel vatandaşlık düzeylerini belirlemeye yönelik
160 Ayşegül Mısırlı Özsoy, 𝟖𝐭𝐡 Grade Students’ Perceptions of Civic Issues and Participation in Electoral, Political and Civic Activities, Ortadoğu Teknik Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü Yayımlanmamış Doktora Tezi, 2010.
161 Süleyman Yiğittir ve Adem Öcal, “İlköğretim 6. Sınıf Öğrencilerinin Değer Yönelimleri”, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, S. 24, 2010.
hazırlanan Kişisel Bilgi Formu, Çevresel Bilgi Testi, Çevresel Tutum Ölçeği ve Çevresel Sorumlu Vatandaş Davranışları Ölçeği’nden oluşan İlköğretim Öğrencilerinin Çevresel Vatandaşlık Düzeyleri Aracı kullanılmıştır. Elde edilen bulgular, öğrencilerin çevresel vatandaşlığı, çevresel sorunlara duyarlı olma ve bu sorunların çözümü için bireyin üzerine düşen çevresel sorumlu davranışları yerine getirmesi olarak algıladıklarını göstermektedir. Ayrıca ilköğretim öğrencilerinin olumlu çevresel tutumlarının yüksek düzeyde; çevresel bilgi ve çevresel sorumlu vatandaş davranışlarının ise orta düzeyde olduğu, çevresel bilgi düzeyleri arasında, sınıf, akademik başarı, anne-baba eğitim düzeyi, ailenin gelir düzeyi, bir çevresel etkinliğe katılma, bir çevre kuruluşuna üye olma ve eko okul öğrencisi olma değişkenleri açısından anlamlı fark olduğu; çevresel tutum düzeyleri arasında sınıf, cinsiyet, akademik başarı, bir çevresel etkinliğe katılma, bir çevre kuruluşuna üye olma, eko okul öğrencisi olma değişkenleri açısından anlamlı fark olduğu; çevresel sorumlu vatandaş davranışı düzeyleri arasında ise sınıf, akademik başarı, bir çevresel etkinliğe katılma, eko okul öğrencisi olma değişkenleri açısından anlamlı fark olduğu belirlenmiş, ilköğretim öğrencilerinin çevresel bilgi ile çevresel tutum düzeyleri arasında ve çevresel bilgi ile çevresel sorumlu vatandaş davranışı düzeyleri arasında pozitif ve anlamlı ancak düşük düzeyde bir ilişkinin olduğu; çevresel tutum ile çevresel sorumlu vatandaş davranışı düzeyleri arasında ise pozitif, anlamlı ve orta düzeyde bir ilişkinin olduğu sonucuna ulaşılmıştır. Sonuç olarak ilköğretim programlarının çevresel vatandaşlık eğitimi açısından ayrıntılı olarak incelenmesi, öğrencilerin çevresel vatandaşlık düzeylerini olumlu yönde geliştirecek düzenlemelerin gerçekleştirilmesi ve ilköğretim öğrencilerinin çevreyle ilgili kuruluşlara üye olması önerilmiştir.162
Öcal (2011) tarafından gerçekleştirilen araştırmada yedinci sınıf öğrencilerinin vatandaşlık haklarına ilişkin görüşlerini incelemek amaçlanmıştır. Araştırmaya Aksaray şehir merkezindeki ilköğretim okullarında öğrenim gören farklı sosyoekonomik özelliklere sahip 483 yedinci sınıf öğrencisi dâhil edilmiştir. Araştırmada veri toplama aracı olarak Sherrod tarafından geliştirilen 13 maddelik ölçme aracı kullanılmıştır. Ancak Sherrod tarafından geliştirilen ölçme aracına yeni maddeler ilave edilmiş ve 18 maddelik beşli likert türündeki anket veri toplama aracı olarak belirlenmiştir. Araştırmada kız öğrencilerin ortalama puanlarının erkek öğrencilerden daha yüksek olduğu, haklara ve özgürlüklere karşı daha olumlu tutum içerisinde bulundukları tespit edilmiştir. Ayrıca şehirlerde ikamet eden çocukların haklara ve özgürlüklere ilişkin görüşlerinin köy ve
162Döndü Özdemir Özden, İlköğretim Okullarında Çevresel Vatandaşlık Eğitimi, Marmara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü Yayımlanmamış Doktora Tezi, 2011.
kasabada ikamet edenlere göre daha olumlu olduğu, ailesinin aylık geliri asgari ücretin üstünde olan öğrencilerin vatandaşlığa ilişkin puanlarının ailesinin aylık geliri asgari ücret ve altında olan öğrencilere göre daha yüksek olduğu, ebeveynlerin eğitim düzeyi yükseldikçe öğrencilerin vatandaşlığa yönelik tutumlarında pozitif yönlü bir artış olduğu belirlenmiştir. Elde edilen bulgular doğrultusunda yerleşim birimleri arasındaki eşitsizliklerin giderilmesi önerilmektedir.163
Baştürk, ilköğretim ikinci kademede 2010-2011 eğitim-öğretim yılında uygulanmaya başlanan İlköğretim (sekizinci sınıf) Vatandaşlık ve Demokrasi Eğitimi Dersi Öğretim Programında yer alan kazanımların öğrenciler tarafından ne derece benimsendiğini belirlemeyi amaçlamayan bir araştırma yapmıştır. Araştırmaya Konya’daki Vali Necati Çetinkaya İlköğretim Okulu, İhsan Öz Kaşıkçı İlköğretim Okulu, Vali İhsan Dede İlköğretim Okulu ve Osman Gazi İlköğretim okullarında öğrenim gören 200 sekizinci sınıf öğrencisi dâhil edilmiştir. Araştırmada nicel verilerin toplanmasında konu ile ilgili bir tutum ölçeği kullanılmıştır. Elde edilen bulgularda, İlköğretim (sekizinci sınıf) Vatandaşlık ve Demokrasi Eğitimi Dersi Öğretim Programı kazanımlarından elde edilen maddeler, öğrenciler tarafından büyük ölçüde benimsendiği tespit edilmiştir. En yüksek düzeyde katılım sağlanarak başarı gösteren (%91.5) “Birlikte yaşamak için etkili iletişim ve diyalog önemlidir” maddesi olurken, en düşük düzeyde katılım sağlanan ise (%72.5) “Demokrasilerde kişisel hakların kullanımı anayasal güvence altına alınmalıdır”
maddesi olmuştur. Bu doğrultuda etkin vatandaşlar yetiştirilmesi konusunda teorik bilgiden ziyade, uygulamaya dönük sınıf içi veya sınıf dışı sosyal aktivitelere daha fazla yer verilmesi önerilmektedir.164
Balcı ve Tuncel, ilköğretim öğrencilerinin Avrupa Birliği vatandaşlığını nasıl algılandığını ortaya koymak amacıyla bir araştırma yapmışlardır. Araştırmaya katılan çalışma grubu İstanbul ili ilköğretim okullarının altıncı, yedinci ve sekizinci sınıflarında öğrenim görmekte olan öğrenciler arasından tesadüfî örnekleme yoluyla seçilmiştir.
Anket uygulanan öğrenci sayısı 219, görüşme yapılan öğrenci sayısı ise 50’dir. Elde edilen veriler betimsel analiz ile çözümlenmiştir. İlköğretim öğrencilerinin “Avrupa Birliği Vatandaşlığı” Kavramını Algılamalarının değerlendirildiği bu çalışmada, araştırmaya katılan öğrencilerin Avrupa Birliği vatandaşlığı ile ilgili çeşitli tanımlamalar
163Adem Öcal, “İlköğretim Yedinci Sınıf Öğrencilerinin Vatandaşlık Hakları Konusundaki Görüşleri”, Elektronik Sosyal Bilimler Dergisi, S. 35, C. 10, 2011, s. 146.
164 Nadir Baştürk, İlköğretim 8. Sınıf Vatandaşlık ve Demokrasi Eğitimi Dersi Öğretim Programı Kazanımlarının Öğrenci Görüşlerine Göre Değerlendirilmesi (Konya İli Örneği), Atatürk Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, 2011.
yapabilecek kadar bilgi sahibi olduğu tespit edilmiştir. Bu bilgilerini televizyon gibi basın yayın araçlarından elde ettikleri belirlenmiştir. Yine araştırmaya katılan öğrencilerin çoğunluğu Avrupa Birliği vatandaşlığını Avrupa ülkelerinde serbest dolaşım ve yerleşim hakkı ile eşdeğer görmüştür. Bunun yanı sıra Avrupa’da yaşayan vatandaşlarla aynı hak ve özgürlüklere sahip olunacağını düşünmüşlerdir. Avrupa Birliği vatandaşlığına olumlu bakan öğrencilerin büyük bir kısmı Avrupa Birliği vatandaşlığından gelecek haklara ihtiyaç duymadıklarını da ifade etmişlerdir. Hatta bazı öğrenciler Türkiye’nin şu anki durumunu Avrupa ülkelerinden daha iyi olarak değerlendirmiş ve Avrupa Birliği’nin bize yarardan çok zarar getireceğini iddia etmişlerdir. Elde edilen sonuçlara göre, geleceğin yetişkinleri olan ilköğretim öğrencilerinin, bu konuda daha açık ve olumlu bir algı geliştirebilmeleri için okullarda açıklayıcı, bilinçlendirici ve aydınlatıcı seminer ve etkinlikler yapılarak öğrencilerin ufkunun geliştirilmesi önerilmektedir.165
Ersoy (2012) tarafından gerçekleştirilen araştırması annelerin vatandaşlık algısını, çocukların vatandaşlık bilincini geliştirmek için yaptıkları uygulamaları ve bu süreçte karşılaştıkları sorunları tespit etmeyi amaçlamaktadır. Araştırma Eskişehir’de 2008 yılında alt ve orta sosyoekonomik düzey ailelerin çocuklarının eğitim gördüğü bir ilköğretim okulunda gerçekleştirilmiştir. Araştırma verileri yarı yapılandırılmış görüşme ile 29 anneden toplanmıştır. Araştırma sonucuna göre, annelerin çoğunluğu vatandaşı, toplum tarafından kabul edilen ahlak ve değerleri benimseyen kişiler olarak algılamakta ve bu kişileri de iyi vatandaş olarak tanımlamaktadır. Evde annelerin çoğu, çocuklarını iyi vatandaş olarak yetiştirmek için temel ahlak kuralları ve değerlerini öğrettiğini belirtirken; çok az sayıda anne de çocuklarına siyasal okuryazarlık kazandırdığını ifade etmiştir. Anneler çocuklarını iyi bir vatandaş olarak yetiştirirken ekonomik, eğitim, sosyal çevre ve yazılı ve görsel basından kaynaklanan sorunlar yaşadıklarını söylemişlerdir. Elde edilen bulgulara göre annelerin etkili vatandaşlık konusunda bilgilendirilmesi ve okulda öğrencilerin siyasal okuryazarlık ve toplumsal katılım yeterliklerini geliştirecek etkinliklere katılması önerilmiştir.166
Sadık ve Sarı (2012) tarafından gerçekleştirilen araştırmada ilköğretim öğrencilerinin demokrasi algılarını metaforlar aracılığıyla incelemeyi amaçlamışlardır.
Araştırmaya alt, orta ve üst sosyoekonomik düzeydeki çevrelerde bulunan üç ilköğretim
165 Ali Balcı ve Gül Tuncel, “İlköğretim Öğrencilerinin Avrupa Birliği Vatandaşlığı Kavramını Algılamaları Üzerine Bir Değerlendirme”, Marmara Üniversitesi Atatürk Eğitim Fakültesi Eğitim Bilimleri Dergisi, S. 35, 2012.
166 A. Figen Ersoy, “Annelerin Vatandaşlık Algısı, Çocuklarında Vatandaşlık Bilinci Geliştirme Uygulamaları ve Karşılaştıkları Sorunlar”, Kuram ve Uygulamada Eğitim Bilimleri, S. 3, C. 12, 2012.
okulunun altıncı, yedinci ve sekizinci sınıflarında öğrenim gören 332 öğrenci katılmıştır.
Araştırmada veri toplama aracı olarak Demokrasi Metaforları Anketi kullanılmıştır.
Araştırma sonucunda öğrencilerin demokrasiye yönelik toplam 75 metafor geliştirdikleri ve demokrasiyi çoğunlukla eşitlik, özgürlük ve adalet kavramlarıyla eş anlamlı bir yönetim biçimi olarak algıladıkları, öğrencilerin demokrasiye yönelik algılarının “temel hak ve özgürlükler” temasında yoğunlaştığı görülmüştür. Öğrencilerin açıklamaları incelendiğinde sık sık; “demokrasi haklarımızı korur”, “demokraside ayrımcılık yapılmaz, “herkes eşittir” vb. gibi ifadelere yer verdikleri ve demokrasiyi toplumsal düzenin ve hakların koruyucusu olarak vurguladıkları belirlenmiştir. Araştırmada sınırlı sayıda öğrencinin demokrasiyi toplumsal yaşam ve gelişmeyle birlikte algıladığı ve bu süreçte bir birey olarak sorumluluklarının farkında olduğu belirlenmiştir. Elde edilen bu sonuçlar doğrultusunda öğrencilerin demokrasiyi özümsemeleri için okul ortamında demokrasinin yaşatılmasına, demokrasinin ne olduğu ile ilgili bilgilendirmeden çok demokratik tutum ve becerilerin kazandırılmasına önem verilmesi, aktif öğrenme ortamlarının yaratılması gerektiği önerilmektedir.167
Duruhan ve Ersöz, ortaokul öğrencileri için “Ortaokulda Demokrasi Algılarını”
belirlemeye yönelik geçerli ve güvenilir bir ölçme aracı geliştirmeyi amaçlamışlardır. Bu amaca ulaşmak için çeşitli kaynaklar taranarak ve alandaki uzman kişilerle görüşülerek ölçek maddeleri hazırlanmıştır. Nicel araştırma yöntemlerinden tarama metodu ile Malatya il merkezinde yer alan altı ortaokuldan 276 yedinci sınıf öğrencisine, 54 maddeden oluşan beşli likert tipi ölçme aracı uygulanmıştır. Örneklem alınırken, seçkisiz olmayan örnekleme yöntemlerinden maksimum çeşitlilik örnekleme metodu kullanılmış, farklı sosyoekonomik düzeylerdeki ortaokullarda ölçme aracı uygulanmıştır. Verilerin analizi için açıklayıcı faktör analizi yapılmıştır. Bu analizlerin sonucunda ölçeğin dört faktörlü bir yapıya sahip olduğu görülmüştür. Sonrasında doğrulayıcı faktör analizi yapılmış ve gerekli uyum iyiliği indeksleri elde edilmiştir. Ölçeği oluşturan faktörlerin güvenirlik katsayılarının 0.80 ile 0.73 arasında değiştiği ve ölçeğin bütününe ilişkin Cronbach Alpha değerinin ise 0.87 olduğu anlaşılmıştır. Yapılan analizler sonucunda ölçek 20 maddelik olarak belirlenmiştir. Sonuç olarak geliştirilen bu ölçme aracının okul
167 Fatma Sadık ve Mediha Sarı, “Çocuk ve Demokrasi: İlköğretim Öğrencilerinin Demokrasi Algılarının Metaforlar Aracılığıyla İncelenmesi”, Uluslararası Cumhuriyet Eğitim Dergisi, S. 1, C. 1, 2012.
atmosferindeki demokrasi algısının öğrenci gözüyle nasıl algılandığının tespit edilmesi için kullanılabilir.168
Gömleksiz ve Kılınç, sekizinci sınıf Vatandaşlık ve Demokrasi Eğitimi dersi kazanımlarının gerçekleşme düzeyi ölçeğinin geçerlik ve güvenirlik çalışmasını yapmak amacıyla bir araştırma gerçekleştirmişlerdir. Bu amaçla programda yer alan kazanımlardan hareketle beşli likert tipi bir ölçek hazırlanmıştır. Hazırlanan ön deneme formu Elazığ il merkezinde bulunan üç farklı ilköğretim okulundaki 271 öğrenciye uygulanmıştır. Ölçeğin yapı geçerliği açımlayıcı faktör analizi ile test edilmiştir. Yapılan faktör analizi sonucunda 38 maddeden oluşan üç faktörlü bir ölçek geliştirilmiştir.
Faktörler “demokrasi bilinci”, “hak ve özgürlükler” ile “görev ve sorumluluklar” olarak adlandırılmıştır. Faktörlerin Cronbach Alpha güvenirlik katsayıları sırasıyla α:0.96, α:0.97 ve α:0.94 olarak hesaplanmıştır. Ölçeğin faktör yük değerleri 0.52 ile 0.86 arasında değişmekte ve toplam varyansın %69.751’ini açıklamaktadır. Madde test korelasyon değerleri 0.55 ile 0.83 arasında değişmektedir. Elde edilen bulgulara göre ölçeğin, Vatandaşlık ve Demokrasi Eğitimi dersi kazanımlarının öğrencilerde gerçekleşme düzeyini değerlendirmek amacıyla geçerli ve güvenilir biçimde kullanılabileceği önerilmektedir.169
Tonga’nın sekizinci sınıf öğrencilerinin vatandaşlık bilinci düzeylerini bilişsel, duyuşsal ve davranışsal açıdan değerlendirmek, öğrencilerde vatandaşlık bilincine çeşitli değişkenlerin etkisini belirlemek ve Sosyal Bilgiler öğretmenlerinin öğrencilerde vatandaşlık bilinci oluşumuna ilişkin görüşlerini ortaya koymak amacıyla gerçekleştirdiği araştırmasına İstanbul, Çanakkale, Muğla, Eskişehir, Ankara, Kahramanmaraş, Kayseri, Zonguldak, Samsun, Trabzon, Erzurum, Malatya ve Gaziantep illerinden 1178 sekizinci sınıf öğrencisi dâhil edilmiştir. Öğrencilerin vatandaşlık bilinci düzeyleri, vatandaşlık bilinci ölçeğini oluşturan açık uçlu soru ölçeği, duyuşsal eğilimler ölçeği ve davranış ölçeğine verdikleri cevaplar sonucunda aldıkları puanlara göre hesaplanmıştır. Elde edilen bulgular, öğrencilerin vatandaşlık bilincine ilişkin bilgilerinin orta düzeyde, duyuşsal ve davranış eğilimlerinin ise yüksek düzeyde olduğunu göstermiştir.
Vatandaşlık bilincini oluşturan bilişsel, duyuşsal ve davranışsal alan arasındaki ilişkiye bakıldığında; bilgi ve duyuş arasında pozitif yönde alt sınıra yakın orta düzeyde anlamlı
168 Kemal Duruhan ve Yasemin Ersöz, “Ortaokulda Demokrasi Algıları Ölçeği: Geçerlik ve Güvenirlik Çalışması”, Tarih Okulu Dergisi, S. 16, 2013.
169 Nuri Gömleksiz ve Hasan Hüseyin Kılınç, “Vatandaşlık ve Demokrasi Eğitimi Dersi Kazanımları Ölçeğinin Geçerlik ve Güvenirlik Çalışması”, International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, S. 12, C. 8, 2013.