İki Ülke Arasında İhraç ve İthal Edilen Ürünler

Azerbaycan’ın Türkiye’ye ihraç ettiği başlıca mallar arasında; dizel yakıtı, pamuk, ham petrol, polietilen, deri, alkollü içecekler, ham alüminyum, benzin ön planda yer almaktadır. Türkiye’nin Azerbaycan’a ihraç ettiği başlıca mallar arasında; buğday unu, eczacılık ürünleri, sentetik deterjanlar, elektrik enerjisi, binek otomobiller, akümülatör, otomobil lastikleri, mobilya, inşaat malzemeleri, duvar kağıtları, sıhhi tesisat malzemeleri, tekstil sanayisi için makine ve teçhizat, deri giyim eşyası, kozmetik ürünleri, trikotaj ürünleri, lastik ve plastikten mamul eşya, televizyon, buzdolabı gibi ürünlerin yanı sıra; cam kaplar, alüminyum profil, adi metallerden eşya, ağaç imali için makineler, telekomünikasyon teçhizatı, kablolar, elektrik malzemeleri, hazır giysiler, margarin ürünleri, buğday, zeytinyağı, ayçiçeği, tereyağı, soya yağı, gıda sanayisi için makine ve teçhizat, çay, konserve, salça, dondurma, sebze (patates ve soğan), yumurta ve tavuk eti, maden suyu, alkolsüz içkiler, bira, makarna, küp ve toz şeker, çikolata ile şekerleme ürünleri, meyve suları, peynir, bisküvi gibi çok sayıda ürün yer almaktadır (Mikail ve Tazegül, 2012: 71-72).

2.4.5.3. Azerbaycan’daki Türk Yatırımları

1920 ile 1991 yılları arasında Azerbaycan’da komünist rejim uygulanmıştır. Ayrıca ülkede Marksist düşüncelere dayalı sistem de geçerli olmuştur. 1991 yılında ise Azerbaycan bir anda kendini serbest piyasa ekonomisinin içinde bulmuş ve ülke ekonomisi geçiş dönemi yaşamaya başlamıştır. Bu dönemde Azerbaycan, uluslararası ekonomik sistemin bir parçası olmak için “Kapitalist Ekonomik Sistem”e uymaya çaba göstermiş ve küreselleşmenin getirdiği uluslararası kurallara da uyum sağlamaya çalışmıştır (Qurbanov, 2010: 17-20).

Azerbaycan, bağımsızlığın ardından piyasa ekonomisi ile beraber yabancı sermayeye de açılmış ve yabancı sermaye de yavaş yavaş Azerbaycan pazarına girmeye başlamıştır. Bu yatırımlardan en kapsamlısı da Türk yatırımlarıdır. Azerbaycan’daki Türk yatırımları, ülkedeki petrol dışı yabancı yatırımlar içinde ilk sırada yerini almıştır. Türk girişimcilerin yatırımları genelde telekomünikasyon, bankacılık ve

sigortacılık, finansal kiralama, inşaat-taahhüt, basın-yayın, eğitim, sağlık, ulaştırma, otomotiv, imalat sanayisi, petrol ve hizmet sektörü gibi alanları kapsamıştır (Akdoğan, 2007: 63).

Azerbaycan’a, bağımsızlığa kavuştuğu andan itibaren Türk işadamları yatırımlar yapmışlardır. Geçiş döneminde olan Azerbaycan’a, Türk müteşebbislerinin katkısı önemli boyutlara ulaşmıştır. İlk defa 1992’de Ankara Antlaşması ile Türkiye’deki bankalardan biri olan Türk Eximbank, Azerbaycan’a 250 milyon dolar hacminde kredi taahhüt etmiştir. Bu kredinin 100 milyon dolarlık kısmı “Mal Antlaşması” (antlaşmanın başlangıç tarihi 21.04.1993) ve 150 milyon dolarlık kısmı ise “Proje Antlaşması” (antlaşmanın başlangıç tarihi 22.01.1994) olarak belirlenmiştir. Azerbaycan’da yaşanan ekonomik kriz sonucu, iki ülke arasında 8 Ağustos 1996’da yapılan antlaşma ile Azerbaycan tarafından faizlerin ödemesinin yapılmasının, 74.82 milyon dolarlık anapara ödemesinin ise Türkiye tarafından ertelenmesine karar verilmiştir. Azerbaycan, Türkiye tarafından açılan Eximbank kredisini gerektiği gibi kullanamamıştır. Eximbank kredisinin tam olarak kullanılamamasındaki temel gerekçeler ise Azerbaycan Hükümeti tarafından proje belirlemedeki sıkıntılar ile kabul edilen projelerin Türkiye’ye gönderilmesindeki gecikmeler olmuştur. Ayrıca Türk Eximbank, Azerbaycan ekonomisinin canlanması için, Azerbaycan’ın Nahçivan Özerk Cumhuriyeti’ne de 20 milyon dolarlık kredi sağlamıştır (Aras, 2004: 184).

Azerbaycan’da faaliyet gösteren firmalar arasında, sayı çokluğu ve sektörel çeşitlilik açısından ilk sıralarda bulunan kuruluşlar Türk firmaları olmuştur. 1991’den itibaren Azerbaycan’a yatırım için gelen Türkiyeli şirketlerin sayısı oldukça çoktur (Mikail ve Tazegül, 2012: 74). Türk şirketleri Azerbaycan’da genellikle inşaat sektöründe yatırım yapmışlardır. Türk şirketlerinin bu sektördeki yatırımlarının 1996’dan bu yana toplam maliyeti, 20 milyon doların üzerinde gerçekleşmiştir. Türk inşaat firmaları, konut inşasının yanı sıra farklı alanlardaki inşaatların yapımında da faaliyetlerini yoğun bir şekilde sürdürmüşlerdir. Azerbaycan’da irili ufaklı 50’den fazla Türk yüklenici firması faaliyettedir. Bu firmalar, Bakü Uluslararası Havalimanı ve Azerbaycan Cumhuriyeti Merkez Bankası, Beynelhalk Bankası ve diğer hizmet binaları gibi önemli itibara sahip binaların yer aldığı işlerin büyük kısmını başarıyla tamamlamışlardır. Ulaşım sektöründe ise “Star” adlı bir Türk firması, Bakü’deki

taksi işletmeciliğinin gelişimine önemli katkı sağlamıştır. Uluslararası alanda ve ülke içi ulaşımda da Türk şirketleri faaliyet göstermişlerdir. Hazar Deniz Gemiciliği

bünyesinde faaliyet gösteren Azerbaycan gemileri, İstanbul’da tadilattan

geçirilmiştir. Haberleşme hizmetlerinin dünya standartlarına yükseltilmesinde de Türk şirketleri ön planda olmuşlardır. Azerbaycan’da faaliyette olan bu şirketlerin başında Netaş, Teletaş, Turkcell ve Rumel-Telekom gibi Türk şirketleri başat rolü oynamışlardır. Azerbaycan telekomünikasyon piyasasında Türk işadamlarının yatırımı, 70-80 milyon dolar civarında gerçekleşmiştir (Aras, 2004: 185-186).

Azerbaycan, Türk işadamları tarafından genellikle ticari faaliyet göstermek açısından tercih edilen bir ülke konumundadır. Bunun sonucu olarak birçok Türk firması, Azerbaycan'da müşterek müessese kurmuşlar, şube veya temsilcilik açmışlardır (Akdoğan, 2007: 64). Azerbaycan’daki ulusulararası yatırımların bir sonucu olarak 1997’nin Nisan ayı itibariyle 400 adet %100 yabancı sermayeli müstakil firma, 520 adet müşterek müessese ve 50 temsilcilik kurularak faaliyete başlamıştır. Azerbaycan’da halen faaliyette bulunan müstakil firma, müşterek müessese ve temsilcilik sayısı 550 civarında tespit edilmiş olup diğerleri faal durumda değildir. 1997’nin Nisan ayı itibariyle Azerbaycan’da Türk firmalarının koymuş oldukları yabancı sermaye yatırımı toplam 1 milyar dolar civarında gerçekleşmiştir. Azerbaycan’da resmî rakamların fiilî rakamlardan az görünmesinin sebepleri ise ülkede herhangi bir şirket kurmadan faaliyet gösteren firmaların bulunması ile firmaların daha çok vergi ve rüsum ödememek için kuruluş sermayelerini düşük göstermelerinden kaynaklanmıştır (Mikail ve Tazegül, 2012: 75).

Azerbaycan ekonomisinde, son dönemlerde faaliyette olan yabancı sermayenin % 15’i Türkiye kaynaklıdır. Türkiyeli işadamlarının, Azerbaycan’da petrol sektörü dışındaki sektörlerin gelişimi amacıyla yaptığı yatırımlar, 1996’da 45.3, 1997’de 129.6, 1998’de 160.3, 1999’da 67.8 ve 2000’de 31.6 milyon dolar hacminde gerçekleşmiştir (Memmedov, 2001: 12).

2003’ün ilk ayları itibariyle Azerbaycan’da faaliyet gösteren 2500 yabancı şirketten 800’den fazlası Türkiye sermayeli olmuştur. Azerbaycan’da faaliyette olan Türk şirketlerinin 380’inin tamamı Türkiye sermayeli, 370’i Azerbaycan-Türkiye

ortaklığı, 60’ı ise temsilcilik düzeyinde faaliyet göstermiştir. Azerbaycan’daki Türkiye sermayeli işletmelerin % 22.8’i üretim, % 3.5’i hizmet, %9.3’ü inşaat, %4.8’i taşımacılık, % 36.9’u ticaret ve % 22.7’si ise diğer alanlarda faaliyet göstermiştir (Aras, 2003: 208).

Görüldüğü gibi, Azerbaycan-Türkiye ilişkileri her geçen gün artmakta ve bu iş birliği karşılıklılık arz etmektedir. Azerbaycan’a dış yatırımların önemli bir kısmı ise Türkiye sermayeli olarak gerçekleşmektedir.

2.4.6. Enerji Sektöründeki İlişkiler

Azerbaycan ile Türkiye arasındaki ekonomik ilişkilerin diğer bir boyutu da enerji, enerji güvenliği ve bu yöndeki stratejik planlardır. Bu aşamada ilişkilerin stratejisinin yanı sıra, güvenliğinin dikkate alınması da gerekmektedir. Kafkasya ve Hazar, ikili ilişkilerde dikkate alınması gereken iki stratejik konudur. Çalışmanın bu bölümünde, enerji sektöründe Azerbaycan ile Türkiye’nin ne gibi projeler ürettiğine bakılacaktır. Ayrıca, Kafkasya ile paralel olarak Hazar Denizi’nin stratejik önemi ile Hazar’ın statüsü sorununa da değinilecektir. Çalışmada son olarak Azerbaycan’daki enerji antlaşmalarına yer verilecektir.

Azerbaycan enerji sektöründe pek çok ülke rol oynamaktadır. Bu ülkelerin belli başlıları; Türkiye, ABD, İngiltere, Fransa, İtalya, Almanya ve Japonya’dır. Bu ülkeler, Azerbaycan’da özellikle SSCB’nin dağılmasından sonra büyük rol almışlardır. Rusya, bu ülkelerin arasına sonradan katılmıştır. Bunda Rusya’nın, Azerbaycan’ın bağımsızlığını ilk başlarda tanımak istememesi önemli rol oynamıştır. Azerbaycan ile Türkiye başta petrol ve petrol dışı sahalar olmak üzere hemen hemen her alanda ekonomik iş birliği halindedir. Azerbaycan’da petrol dışı yabancı sermaye yatırımlarında Türkiye ilk sıralarda gelmektedir. Azerbaycan’ın sahip olduğu yer altı rezervlerini işletmek üzere bugüne kadar oluşturduğu yirmi adet uluslararası şirketler birliğinin dördünde Türkiye Petrolleri Anonim Ortaklığı (TPAO) pay sahibidir (Mikail ve Tazegül, 2012: 126). Türkiye bu yatırımlar sonrası, Azerbaycan’ın petrol

rezervlerinin işletilmesi için hazırlanan 8 milyar dolar tutarındaki (Azeri, Çırak ve Güneşli) projede % 6.5; 4 milyar dolar tutarındaki “Şah Deniz Projesi”nde ise % 9.0; “Kürdaşı” sahasında % 5 ve “Araz-Alov-Şerk" sahasında ise % 10 oranında pay elde etmiştir. TPAO, “Bakü-Tiflis-Ceyhan Petrol Boru Hattı Projesi”nde ise % 5’lik paya sahip olmuştur. Türk şirketleri, denizdeki yatakların yanı sıra, karadaki yataklardan petrol çıkarımının ve petrol üretimine ilişkin altyapının oluşturulmasında da faaliyette bulunmuşlardır. TPAO, Azerbaycan’a sadece “Azeri-Çırak-Güneşli” sahalarında petrol üretilmesi ve “Bakü-Tiflis-Ceyhan Ham Petrol Ana İhraç Boru Hattı”nın inşaatı projeleri çerçevesinde 2002 yılı sonu itibariyle 650 milyon dolar yatırım yapmıştır. Bütün bu gelişmelerden sonra, Azerbaycan ile Türkiye arasında yapılan petrol üretimine ilişkin antlaşmalar çerçevesinde, Türkiye tarafı Azerbaycan’a yaklaşık 2 milyar dolar yatırım yapmayı taahhüt etmiştir (Aras, 2004: 187). Görüldüğü gibi Türkiye’nin Azerbaycan’daki enerji yatırımları zamanla artmıştır. Zamanla bu yatırımlar, siyasi ve ekonomik sebeplere bağlı olarak istenilen seviyede gerçekleşememiştir.

2.4.6.1. Kafkasya Jeopolitiğinde Hazar’ın Enerjideki Stratejik Önemi ve