B. İmtiyaz Sözleşmesinin Sona Ermesi
VI. İdari Kiralama Sözleşmeleri
Aslında kiralama sözleşmeleri, Özel hukuku aşan hükümleri içermediği sürece özel hukuk sözleşmelerinden sayılmaktadır. Bu sözleşmelerin farklı türleri vardır. Bu sözleşme, özel hukuk kişilerinden birinin belli bir bedel karşılığında belli bir kamu malını işletmesidir. Kiracı, kira bedelini ödemediği sürece kiralan şey ona teslim edilmez.491 Bu sözleşmenin özel hukuk sözleşmelerinde Özel hukuku aşan hükümleri taşıması gerekmektedir. Bu şartlardan bazısı, kiralama sözleşmesi bulunmasına rağmen idarenin kiralanan şeyi kullanmasıdır. Burada idarenin kiracı ve kiralayan olduğu durumları birbirinden ayırmak gerekir492.
488 2017 yılında çıkan Federal Bütçe Yasası, md: 38/iki.
489 1969 yılında çıkan 111 sayılı Değiştirilmiş Irak Ceza Kanunu. 490 MÜSLÜMÂNÎ Muhammed Ahmed İbrahim, a.g.e., s. 610.
491 2013’te çıkan 21 sayılı Devlet Mallarını Satma ve Kiralama Kanunu, md: 22. 492 BENNÂN Hasan Muhammed Ali Hasan, a.g.e., s. 226.
131
1- İdarenin kiracı olması: Burada yargı, sözleşmeleri ayırmak için genel ölçüyü uygulamaktadır. Kural şudur: İdarenin kiracı sıfatıyla yaptığı kiralama sözleşmeleri özel hukuk sözleşmelerinden sayılmaktadır. Bu durum nadiren gerçekleşen bir durumdur.
2- İdarenin kiralayan olması: Burada kiralama sözleşmesinin özel mallar ya da kamu mallarında olması arasında ayırım yapılması gerekir. Birinci durumda kiralama sözleşmesi özel hukuk sözleşmelerinden sayılmaktadır.493 İkinci durumda ise kiralama sözleşmesi kamu hukuku sözleşmelerinden sayılır. Fransa kanun koyucusu 1918 yılında çıkan kararnameyle bu tür sözleşmelerin uyuşmazlıklarını idari yargı yetkilerinden saymıştır. Böylece bu sözleşmeleri idari sözleşmeler saymıştır. Fransa yargısı, idarenin yaptığı anlaşmalar kamu mallarını işletmeye yönelik olduğu zaman onları idari sözleşme türlerinden saymıştır. Plaj için deniz kıyısının bir kısmını işletmek ve genel çarşıların belli bir kısmını satıcılara tahsis etmek bu tür sözleşmelerdir494.
Kamu kurumlarının kiralama sözleşmesi iki durumda imtiyaz sözleşmesiyle aynıdır.
Birincisi: Kiralama sözleşmesi kamu hizmetinin idaresini ve işletmesini kiracıya vermektedir.
İkincisi: Kiracı kamu kurumundan yararlananlardan para almaktadır. Ancak kamu hizmetini kiralama sözleşmesi, imtiyaz sözleşmesinden iki açıdan farklıdır. Bir açıdan kiracı, kamu kurumundan yararlananlardan aldığı paradan idareye para ödemektedir. Diğer bir açıdan kira sözleşmesi, imtiyaz sözleşmesinin aksine kiracıya önemli yatırım gerektiren inşaatları yapma yükümlülüğünü yüklememektedir495.
A. İdari Kiralama Sözleşmesinin Sona Ermesi
İdari kiralama sözleşmesinin sona ermesi diğer idari sözleşmelerden farklı değildir. O da normal ve erken sona ermektedir.
493 ŞERKÂVÎ Sa’îd, el-Ukûdü’l-İdâriyye, s. 135.
494 BENNÂN Hasan Muhammed Ali Hasan, a.g.e., s. 227.
495 CE, 3 Nov, 1995, Société Lyonnaise des eaux-Dumez, Rec. 1995, p. 901 ; RFDA 1997, p. 927,
132
1. İdari Kiralama Sözleşmesinin Normal Sona Ermesi
İdari kiralama sözleşmesi zamansal ve geçici bir sözleşmedir. Yani zaman onda temel bir unsurdur. Zaman, sözleşme konusunu belirlemek için kullanılan bir ölçüdür. Dolayısıyla sözleşmenin süresinin sona ermesi normal bir şekilde sona ermesi anlamına gelmektedir. Kiralama sözleşmesi sona erdiğinde kiralanan yer geri verilir. Kiralama sözleşmesi sona erdiği zaman kiralanan yerin sahibine (idareye) geri verilmesi bu ilişkinin normal bir sonucudur. Bundan dolayı sözleşme süresi biter bitmez kiracının kiralanan yeri sahibine geri vermesi gerekir496.
2. İdari Kiralama Sözleşmesinin Erken Sona Ermesi
İdari sözleşmelerdeki genel kurallara göre kiralama sözleşmesi fesih yoluyla sona ermektedir. Fesih, sözleşmenin sona ermesi için bir sebep sayılmaktadır. Kiralama sözleşmesinde yapılan fesih kendi sebepleri konusunda genel olarak sözleşmedeki genel kurallara tabidir. Sözleşmenin feshedilmesi neticesinde zararın kapatılması için tazminat ödenir ve kiralanan yer kiralayana geri verilir. Çünkü kiralama gibi zamansal sözleşmenin feshedilmesi geçmişe dönük uygulanmaz. Zira yerine getirilen şeylerin iadesi mümkün değildir. Fesihten önceki sürede yapılanların etkileri korunmaya devam etmektedir497.
Sözleşme yerine getirilmeye başlandıktan sonra gerçekleşen feshin etkileri sözleşme yapıldığı vakte kadar uzanmaz. Feshin etkisi gerçekleştiği tarihten itibaren ortaya çıkar. Çünkü burada fesih aslında sözleşmeyi iptal etmek anlamına gelmektedir. Dolayısıyla kiracının kiralanan yerden istifade etme hakkı, feshin gerçekleşmesiyle son bulmaktadır. Fesihten sonra kiralanan yerden istifade etmeye devam ederse orayı gasp etmiş sayılır498.
Genel kurallara bakıldığında feshin dört kısma ayrıldığı ortaya çıkmaktadır:
496 2013 yılında çıkan 21 sayılı Devlet Mallarını Satma ve Kiralama Kanunu, md: 20. 497 HULÛ Mâcid Râğib, a.g.e., s. 310.
133
a. İki Tarafın Anlaşmasıyla Fesih
İdari sözleşmenin süresi dolmadan idare ve onunla sözleşme yapan kişi arasında yapılan bir anlaşmayla bazen idari sözleşme feshedilmektedir. İdari sözleşme ikisinin rızasıyla yapılmaktadır. Tekrar onların rızasıyla sona ermesinde bir sorun yoktur. Bu feshin tazminatlı ya da tazminatsız olmasında da bir sorun yoktur499.
b. Yasa Gücüyle Fesih
Genel kurallara göre belli durumlarda sözleşme yasa gücüyle sona ermektedir. 1- Sözleşme konusunun yok olması. Sözleşme konusu yok olduğu durumda sözleşme yasa gücüyle sona erer. Ancak yok olmanın her iki tarafın iradesi dışındaki bir sebeple ya da idare sebebiyle olması arasında ayırım yapılması gerekir. Birinci durumda sözleşmenin sona ermesi sebebiyle hiçbir taraf bir tazminat ödemeden sözleşme sona erer. İkinci durumda ise idare, sözleşmenin erken bitmesine sebep olduğu için tazminat öder. Çünkü yükümlülüğün bu şekilde bitmesi yerine getirilmiş gibi kabul edilir500.
2- Sözleşmede belirtilen belli şartlar gerçekleştiği zaman ve bunları gerçekleşmesiyle sözleşmenin kendiliğinden feshedilmiş kabul edileceği sayılacağı üzerinde anlaşma yapıldığı zaman bu tarihten itibaren sözleşme sona ermiş olur501.
3- Feshedilmiş devrim hükümetinin çıkardığı yasalar gibi sözleşmenin amacı sona erdiği için sözleşmenin belli türlerini sona erdirmeyi gerektiren yasanın çıkması. Bu yasa gereği yabancı petrol şirketlerinin tüm imtiyazları iptal edildi502.
c. Adli Fesih
Kiralama sözleşmesinin adli feshi, imtiyaz sözleşmesinin adli feshiyle aynıdır. Taraflardan biri, bazı sebeplerden dolayı sözleşmenin vakti bitmenden önce sözleşmenin sona ermesini talep ederek yargıya başvurduğu durumda adli kararla kiralama sözleşmesi feshedilir. Çünkü bu tür durumda sözleşme normalde taraflardan
499 MÜSLÜMÂNÎ Muhammed Ahmed İbrahim, a.g.e., 2017, s. 459. 500 CEBÛRÎ Mahmûd Halef, a.g.e., s. 228.
501 İYÂD Ahmed Osman, a.g.e., s. 251.
134
biri yükümlülüğünü yerine getirmediği mücbir sebepten dolayı sözleşmenin yerine getirilmesi imkânsız hale geldiği ya da taraflardan biri kendi yükümlülüğünü yerine getirmede ihmalkar davrandığı ya da olağanüstü durum neticesinde sözleşmenin mali dengesi bozulduğu için feshedilir. Feshin etkileri davanın açıldığı tarihe kadar gider503.
d. İdari Fesih
İdarenin tek taraflı iradesiyle sözleşme yapan kişi yükümlülüğünü yerine getirmede hata ve kusurlu davranmadan sözleşmeyi feshetme hakkı vardır. Hatta idarenin bu hakkı sözleşmede belirtilmese dahi idare o hakka sahiptir. Lakin bu feshin kamu yararını gerçekleştirmek için olması gerekir. Örneğin sözleşmenin iptal edilmesine yol açacak şekilde sözleşmenin amacını yitirmesi ya da kamu hizmetinin iptal edilmesi veya onun sisteminin değiştirilmesinde olduğu gibi idarenin sözleşmeyi feshetme hakkı vardır. İdarenin yaptığı feshin yasal olduğundan emin olmak için onun fesih hakkını bir denetim aracı olarak yargının denetimi altında kullanması gerekir. Aynı şekilde sözleşme yapan kişi fesihten dolayı zarar görmüşse idare sözleşmeyi sona erdirmeye karşılık sözleşme yapanın tazminat hakkını verir504.