İbn Teymiyye’nin Tefsir Yöntemi

İbn Teymiyye’ye göre Kur’ân’ı anlamak, insanın lafzı veya metni sadece dil bilgisi çerçevesinde anlamaya çalışmasından ibaret değildir. Asıl olan lafız veya metnin kişi üzerinde oluşturacağı etkidir. “Ayrıca onu anlamamaları(fıkh) için kalplerine bir

1 _{İbn Teymiyye, Mecmû‘u’l-Fetâvâ, 17/183–184.} 2 _{İbn Teymiyye, Mecmû‘u’l-Fetâvâ, 17/186.}

3 _{Bu konuda geniş bilgi için bkz. Arpa, İbn Teymiyye’nin Kur’ân Anlayışı, s. 188.} 4 _{Arpa, İbn Teymiyye’nin Kur’ân Anlayışı, s. 188.}

5 _{Nûr, 24/2.}

6 _{Müslim, Hudûd, 3;}

kapalılık ve ağırlık veririz.”1 ayetinde geçen “en yehkahûhu” tabiri buna işaret

etmektedir. Örneğin; bir insan ayette bahsedilen kötü bir vasfın, kendisinde olduğu halde bunu fark edemeyip olumlu bir tavır izleyemiyorsa bu ayeti anlamış değildir. İbn Teymiyye bu noktadan hareketle insanların Kur’ân’a yaklaşımları itibariyle birkaç gruba ayırdığını görmekteyiz:

a) Kur’ân’ı hiç kabul etmeyenler

b) Kur’ân’ı dinleyen fakat manasını anlamayanlar c) Kur’ân’ı anlayanlar ancak onu kabul etmeyenler d) Kur’ân’ı dinleyen, anlayan ve kabul edenler.2

İbn Teymiyye’nin düşüncelerini ele alıp işleyenler, onun Kur’ân’a dönüşü savunduğuna işaret ederler. Hâlbuki onun Kur’ân tefsirindeki tabiatına bakılırsa onun, insanları Kur’ân’la yaşamaya çağırdığını görmek mümkün olacaktır. İşte insanla Kur’ân arasına bulunması gereken alaka ve Kur’ân’ı anlamak için insanın harcaması gereken çaba konusunda İbn Teymiyye’nin ortaya koyduğu en önemli dönüşüm budur.

İbn Teymiyye Kur’ân ayetlerini ele alıp sadece kendi fikirlerini delil göstermeyi değil; ayetlerin ruhuna inmeyi hedef edinir. Ayetlerin ruhunu, ayetlerin vermek istediği mesajı elde etmek için ayetler üzerinde uzunca düşünür. Rabbine yalvararak kendisine yardımcı olmasını, basiretini açmasını talep eder, bu amaçla ayetler üzerinde uzun tefekkürlerde bulunur. Birçok tefsire müracaat eder, karşılaştırmalar yapar.3

İbn Teymiyye’nin Kur’ân’a yaklaşımının en önemli niteliği Kur’ân’ın tümünün tefsir edilmesinin gerekli olmadığı şeklindedir. Çünkü Kur’ân’ın bazı ayetleri kendiliğinden anlaşılır ve tesirine ihtiyaç yoktur. Tefsire ihtiyaç duyan ayetlerin büyük bir kısmı müfessirlerce tefsir edilmiştir. İbn Teymiyye’nin, özellikle tefsir etmeye çalıştığı ayetler, müfessirlerin tefsir etmekte muvaffak olamadıkları kanaatini taşıdığı ayetlerdir.4

İbn Teymiyye’nin tefsir metodu, nasslara dayalı olarak şeklenmiş olsa da nasslar üzerinde uyguladığı tefekkür yöntemiyle Kur’ân ayetlerinin manalarını ortaya koymaya çalışır. Ayetlerden fıkhi çıkarsamalarda bulunmakta, maslahatlarla ilgili gayelere işaret etmeye çalışmaktadır. Onu, re’y müfessirlerinden ayıran en önemli niteliği, ayetler üzerindeki derin düşünme yöntemini bemimsemiş olmasıdır.

İbn Teymiyye, selefi düşünceye sahip olan bütün âlimler gibi sıfatlar konusunda

1 _{İsrâ’, 17/46.}

2 _{Arpa, İbn Teymiyye’nin Kur’ân Anlayışı, s. 227.} 3 _{Arpa, İbn Teymiyye’nin Kur’ân Anlayışı, s. 228–229.} 4 _{Arpa, İbn Teymiyye’nin Kur’ân Anlayışı, s. 229.}

hiçbir te’vile girişmez. Onları olduğu gibi anlar. Onun bu kanaatte olmasına sebep olan en önemli etken Allah Teâlâ’nın mahlûkata benzemediğine dair inancıdır. Tabi ki böyle bir tutuma sahip olması sebebiyle muhalifleri tarafından müşebbihe ve mücessime diye nitelendirilmekten kendini kurtaramamıştır.

İbn Teymiyye, ayetlerde geçen sıfatlarla ilgili hususların hak olduğunu, ancak bu sıfatların mahiyetlerinin bilinemeyeceği ve bunları araştırmanın faydasız ve tehlikeli olduğu kanısındadır. Şunu da ifade etmek gerekir ki onun bu düşüncelerinden dolayı mücessime olarak itham edilmesi oldukça haksız bir tutumdur.1

İbn Teymiyye ayetleri tefsir ederken kıraat, esbab-ı nüzûl, dil belağat gibi tüm unsurlarını içeren bir tefsir yöntemi izlemek yerine ayetlerdeki kapalı hususları ortaya çıkarmak veya ayetin delalet ettiği hakikatleri ortaya koymaya çalışır. Gerekli gördüğü hususlara gereği kadar yer vermeye çalışır. Bu yönüyle kendine has müstesna bir tefsir yöntemi olduğunu söylemek mümkündür.

7.1.3.1. Ayeti Ayetle Tefsiri

İbn Teymiyye ayeti ele alırken ondaki kapalı olan hususları açığa çıkarmak için Kur’ân’daki benzer diğer ayetlerle birlikte ele almaya çalışır. Tefsirinde dikkati çeken en önemli husus budur. O, Kur’ân’ın bir ifade geleneğinin bulunduğunu savunur. Lafızların daha iyi anlaşılması bu ifade geleneğinin ışığında daha da mümkün hale gelir. Örneğin; Fatiha suresini tefsir ederken ﺪﺒﻌﻧ كﺎﻳا tabirini izah ettikten sonra ‘abd’ kavramını ele alır. Bu lafzın, Kur’ân’da, hem isteyerek ve hem de istemeyerek de olsa boyun eğmeyi ifade ettiğini söyler. Bunun ardından, kelimenin bu manalarda kullanıldığı söz konusu diğer ayetleri sıralar.2

İbn Teymiyye ele aldığı sureleri bir bütün olarak anlamaya ve anlamını aktarmaya; surelerdeki farklı bölümlerle ilgili münasebeti ortaya çıkarmaya çıkarırır. Bu amaçla bazen surelerle ilgili geniş açıklamalara da yer verir. Örneğin Bakara suresini ele alırken sureyi farklı bölümlere ayırır ve bu bölümler arasındaki bağlantıları ortaya koymaya çalışır. Çünkü ona göre ayetlerin siyakı ayetlerde kastedilen mananın ortaya çıkması için oldukça önemlidir ve bu durum mutlaka göz önünde bulundurulmalıdır.3

1 _{Arpa, İbn Teymiyye’nin Kur’ân Anlayışı, s. 230.} 2 _{İbn Teymiyye, Tefsir, 2/325–326.}

7.1.3.2. Ayetin Hadisle Tefsiri

İbn Teymiyye ayetleri tefsir ederken genellikle sıhhatinden emin olduğu hadisleri kullanır. Özellikle de Buhari ve Müslim’deki hadislere yer verir.

İstişhadta ayetler kadar hadisleri de kullanır. Tefsirinin hemen hemen her sayfasında bir, bazen de birden çok hadis kullandığı vakidir.1

7.1.3.3. Ayetleri Sahabe ve Tâbiîn Sözleriyle Tefsiri

Tefsirde selefi bir anlayışa sahip olan İbn Teymiyye’nin bu anlayışının bir neticesi olarak sahabe sözlerini tefsir için oldukça önemli görmektedir. Ancak o, bu sözleri tefsirinde pek kullanmaz. Sahabe sözlerinden çok tabii sözlerini kullanmayı tercih eder. Sahabe sözlerini çokça kullanmasının sebebi ayetlerle ilgili sahabeden nakledilen rivayetlerin azlığı olabilir. Diğer taraftan İbn Teymiyye Sahabe ve Tabiinden gelen rivayetleri aynı kategoride ele alarak nakleder.2