İşleyen Bir Piyasa Ekonomisinin Varlığı

İlk Kopenhag ekonomik kriteri olan işleyen piyasa ekonomisinin varlığı bakımından birliğe üye olmak isteyen ülkelerin kat ettiği ilerlemeler, AB tarafından hazırlanan ilerleme raporlarında makroekonomik istikrar, piyasaya giriş ve çıkışların serbestliği, hukuk sistemi, finans kesiminin gelişmesi, ekonomi politikasında mutabakat gibi başlıklar altında değerlendirilmektedir.

Kosova açısından Kopenhag ekonomik kriterlerinin birincisi olan işleyen bir piyasa ekonomisinin varlığına bakacak olursak, AK’nin 2018 Kosova ilerleme raporunda, Kosova’nın iyi bir ilerleme kaydettiği ve işleyen bir piyasa ekonomisi gelişiminin başlangıç aşamasında olduğu belirtilmiştir (EC, Kosovo 2018 Report). Raporda ayrıca iş ortamının iyileştiğinin, hükümetin bütçe açığına ilişkin finansal kurallara bağlı kaldığı; ancak savaş gazilerinin yardım parası istemelerinin kamu maliyesi için bir meydan okumaya devam ettiğine değinilmektedir.

Bunun yanında Kosova’da kayıt dışı ekonomi halen yaygın olmaktadır. İşgücüne katılım oranındaki artış, istihdamdaki kazançlar ile eşleşmemesi dolayısıyla işsizlik oranı 2016 yılına göre 2017’de daha da artmıştır. Bu durum özellikle kadınları, genç ve vasıfsız işçileri etkilemiştir. Ayrıca bir önceki yıla kıyasla 2017 yılında güçlü ihracat büyümesine rağmen, yüksek ticaret açığı beraberinde zayıf bir üretim tabanını yansıtmaktadır. Uzun vadeli büyümeyi desteklemek için, Kosova’nın özellikle dikkat göstermesi gereken şunlardır:

- Finansal istikrarın artırılması ve kamu harcamalarının verimliliğinin artırılması;

- İşletmeler için finansmana erişimi engelleyen temel yasal ve kurumsal faktörleri ele almak;

- Özellikle kadınlar ve gençler için işgücü piyasası katılımını ve istihdamını arttırmak.

Tablo 16: Kosova’ya İlişkin Ekonomik Veriler

Önemli Ekonomik Veriler 2015 2016 2017

GSYH Büyümesi (%) 4 3,9 3,7

İşsizlik Oranı (%) 32,9 27,5 30,7

Aktif Nüfusun İşgücüne Katılım Oranı % (20-64 yaş) 42,8 44,0 42,9

Cari Hesap Dengesi / GSYH (%) -8,6 -9,1 -5,9

Net Doğrudan Yabancı Yatırımlar DYY (GSYH % 'si) 4,7 2,9 3,9

Kaynak: Eurostat, ASK.

4.3.1.1.1. Ekonomik Kontrol

Öncelikle ekonomik kontrol başlığı altında Kosova’daki ilerlemeler ele alınacaktır. Kosova hükümetinin stratejik belgeleri finansal istikrar ve geniş bir reform konularına öncelik vermekte, ancak reform uygulaması endişe kaynağı olmaya devam etmektedir. Haziran 2017'deki parlamento seçimlerinden ardından yeni hükümet, özellikle üretim, imalat ve hizmetlere odaklanarak ekonomik büyümeyi ve kalkınmayı teşvik etmeyi taahhüt etmiştir. Bununla birlikte, savaş gazilerinin emekli maaşlarının yüksek maliyetleri, uygun şekilde ele alınmamış ve bütçe aşımlarına yol açmıştır. Sonuç olarak, diğer taraftan başarılı olan 24 aylık SBA dördüncü gözden geçirme ve son dilimin ödenmesi tamamlanmadan Ağustos 2017'de sona ermiştir. SAA kapsamındaki taahhütlerin düşük düzeyde uygulanması, Kosova'nın SAA'nın mümkün kıldığı ticari erişimden tam olarak yararlanmasını engellemektedir. Mayıs 2017'de ortaklaşa kabul edilen politika rehberi kısmen uygulanmış, Avrupa reform gündeminde kararlaştırılan önlemler gecikmiştir.

4.3.1.1.2. Makroekonomik İstikrar

Kosova’da makroekonomik istikrar değerlendirildiğinde, Son 4 yılda GSYH büyümesi %3 ile %4 civarında olmasına rağmen, Kosova halen bölge de ekonomisi zayıf ülke konumunda bulunmaktadır. GSYH reel büyüme oranı, altyapı, yol inşaatı ve DYY tarafından finanse edilen yatırımlar nedeniyle 2016 yılının son üç çeyreğinde %3,6 iken 2017 yılında %4,0'a ulaşmıştır. Net ihracat büyümeye olumlu katkı sağlamıştır; En büyük metal ihracatçısı olan Ferronikeli'nin geri dönüşü ile beraber Uzak Doğu ihracat pazarları ve hizmet ihracatı hızla artmıştır. Önceki yıllardan farklı olarak, çeyreklik veriler, güçlü tüketici kredilerine, yüksek bir döviz girdisine ve güçlü bir perakende satış cirosuna rağmen, olası veri tutarsızlıklarına işaret ederek, özel tüketim sözleşmelerinin %2,5 oranında daraldığını göstermektedir. GSYH'nın arz kısmı, inşaat, ticaret ve finans sektörünün yönlendirdiği geniş tabanlı büyümeyi teşvik ederken, kamu yönetimi ve diğer hizmetler faaliyetleri keskin bir şekilde azalmıştır. Genel olarak Kosova üretim kapasiteleri azgelişmiş durumda ve ekonomi, tüketime, yapılan altyapı yatırımlarına ve işçi dövizlerine bağlı kalmaktadır.

Tablo 16’da yer aldığı üzere, cari işlemler açığı, 2016 yılında GSYH'nın % 9,1 iken 2017 yılında GSYH'nın % 5,9'una gerilemiştir. Bu gerileme genel olarak hizmet ihracatından kaynaklanmaktadır. Daha güçlü hizmet ihracatı, dış dengesizliklerin azaltılmasına yardımcı olmuştur. 2017 yılında mal ticareti açığı 1 puan artarak GSYH'nın %38,9'una ulaşmıştır. Aynı zamanda birçok Kosovalı hane halkı için önemli bir gelir kaynağı olan diasporadan gelen havaleler, 2017 yılında GSYH'nın %12'sine yükseliş göstermektedir. Net DYY, 2016 yılında GSYH'ya oranı %2,9'una tekabül ederken, 2017 yılında GSYH 'ya oranı %3,9'una ulaşmıştır. Gayrimenkul, inşaat ve finansal sektör DYY'nin payı %97,1'e yükseldiği için, DYY girişleri 2017 yılında daha da yoğunlaşmıştır.

Düşük yerli üretim ile küçük bir ekonomi olarak, Kosova'daki fiyat gelişmeleri, esas olarak gıda ve enerji ithalat fiyatları tarafından yönlendirilmektedir. Ortalama tüketici fiyatları enflasyonu 2016 yılında %0,3 iken, 2017 yılında %1,5’e

yükselmiştir. Öte yandan, üretici fiyat enflasyonu, temel olarak düşük ücret artışı nedeniyle aynı dönemde sadece %0,3 olmuştur.

4.3.1.1.3. Ürün Pazarlarının İşleyişi

İş ortamını değerlendirecek olursak, Kosova’da iş ortamının iyileştirilmesinde önemli ilerlemeler kaydedilmiştir. KDV ve sosyal güvenlik katkılarının dosyalanması ve ödenmesi için çevrimiçi bir sistem getirilerek, işletmeler için vergi ödemelerini kolaylaştırmıştır. İhracatın yapılabilmesi için gereken zaman ve ihracat için düzenleyici uyumun maliyeti, geliştirilmiş otomatik gümrük veri yönetim sistemi, gümrükleme süreçlerinin düzenlenmesi ve Arnavutluk-Kosova transit koridorunun uygulanması sonucunda azalmıştır. Bir web tabanlı işletme kayıt sistemi ve çalışanların tescili için basitleştirilmiş bir süreç sayesinde bir işe başlamak daha kolay olmuştur. Ancak işletmeleri yöneten yasal kurallar konusunda ilerlemeye rağmen, birçok engel bulunmaktadır. 2018 yılında Kosova, Dünya Bankası İş Yapma raporuna göre ilk 5 reformcu arasında yer almıştır. Bununla beraber, iş yapmanın önündeki başlıca engeller arasında yolsuzluk ve yaygın bir kayıt dışı ekonomi bulunmaktadır. İnşaat ve ticaret sektörleri kayıt dışılık nedeniyle en fazla gelir kaybına uğramıştır.

Ürün pazarlarında devletin etkisine baktığımızda, devlet yardımı ve sübvansiyonları, kapsamlı bir strateji ya da maliyet fayda değerlendirmesi olmaksızın halen uygulanmaktadır. Kamu teşebbüsleri kârlılıklarını çok az etkileyerek devlet sübvansiyonları ve hibeleri almaya devam etmektedir. Belli sektörler için vergi muafiyetleri genişleştirilmiştir, ancak ihracat ve yatırımlara bugüne kadar sınırlı bir etkisi olmuştur.

Özelleştirme ve yeniden yapılanmaya baktığımızda, özelleştirilmemiş varlıklarla ilgili finansal hak taleplerinin çözümlenmesinde, mülkiyet haklarının çözülmemiş durumu ve uzun yasal işlemler, özelleştirme sürecini engellemektedir.

4.3.1.1.4. Finansal Pazarlarının İşleyişi

Finansal istikrar açısından finans sektörü iyi sermayeye ve bol likidite tamponlarına sahip kalmıştır. Bankacılık sektöründeki risk ağırlıklı varlıkların düzenleyici sermayesi, Aralık 2017'de %18 seviyesinde, yasal olarak asgari %12 seviyesinde gerçekleşmiştir. Kosova’da kredi riskleri düşüktür, çünkü banka kredileriyle tamamen uyumlu olan takipteki kredilerin oranı bölgede en düşüktür ve Aralık 2017'ye göre %3,1'e düşmüştür (BQK). 2017 yılında finans sektörü yüksek karlılık kaydetmiştir. Bankacılık sektörü, mikro-finans kurumları ve sigorta sektörü için ortalama öz kaynak getirisi sırasıyla %21,3, %17,6 ve %17,7'dir.

Finansmana erişim açısından Kosova'nın finans sektörü hala güçlü bankacılık faaliyeti için geniş bir alan göstermektedir. Kosova'da büyük ölçüde yabancı sermayeli bankacılık sektörü, finans sektörünün toplam varlıklarının %65,7'sini içermektedir, ardından emeklilik fonları (%28) takip etmektedir. Bankacılık sektöründeki toplam aktifler 2017 yılında %6,6 oranında büyüyerek GSYH'nın %61,3'ünü oluşturmuştur. Kredilerdeki ortalama faiz oranı, 2016 yılında %7,5'ten, 2017 yılında %6,8'e gerilemiştir yine de ortalama faiz oranı bölgesel ortalamanın üzerinde seyretmiştir (BQK).

4.3.1.1.5. İşgücü Piyasasının İşleyişi

Son yıllarda ki istikrarlı ekonomik büyümenin, işgücü piyasası koşullarını sadece marjinal olarak iyileştirdiği görülmektedir. 2016'dan beri, ASK üç aylık işgücü anketi (Labour Force Survey) verileri üretmektedir. LFS’ye göre 2016 yılında işgücüne katılım oranı ve istihdam oranı sırasıyla %38,7 ve %28 iken, 2017 yılında sırasıyla %42,7 ve %29,7’ye yükselmiştir (ASK, 2017: 12).

Aynı zamanda, 2017 yılında işsizlik oranı %30’a yükselmiştir ve Kosova hala en yüksek işsizlik oranına ve Avrupa'nın en düşük iş gücü katılım oranına sahip ülke olarak yer almaktadır.