işverenin emri altında geçirdiği saatleri ifade eder. İş Kanununa ilişkin Çalışma Süreleri Yönetmeliğinde çalışma süresi; işçinin çalıştırıldığı işte geçirdiği süre olarak ifade edilmiştir. Türkiye’de haftalık çalışma süresi esas alınmaktadır. Haftada 6 gün çalışma ve 7. gün 24 saat dinlenme uygulanmaktadır.
Taraflar anlaştıkları zaman işçi günde en fazla 11 saat çalıştırılabilir. Çalıştırılan sürelerin haftalık ortalaması 45 saati aştığı taktirde iki ay içerisindeki haftalarda daha az çalıştırılmak suretiyle haftalık 45 saat denkleştirilmiş olur. Taraflar isterse bu denkleştirme süresi 4 aya kadar uzatılabilir. Çalışma süreleri iş yerinde panolara asılarak gösterilmelidir.
Kural olarak ara dinlenmeleri; iklim, mevsim, yöredeki gelenekler ve işin niteliği göz önünde tutularak yirmi dört saat içinde kesintisiz olarak on iki saat dinlenme süresi dikkate alınarak düzenlenmelidir.
Çalışma süreleri ile ilgili olarak ön görülen sınırlamalar, işyeri yada yürütülen işlerle değil, işçilerinin şahıslarına ilişkindir. Başka bir ifade ile gece ve gündüz postaları halinde işçiler çalıştırılarak işyeri 24 saat faal olabilir.
Çalışma Sürelerine İlişkin Özel Durumlar
İşçi ile işverenin anlaşması durumunda haftada 6 gün 45 saat çalışmak yerine, sağlanacak mutabakatla haftada 5 gün, günde 9 saat çalıştırılabilir.
Bir işçi günde 8 saat çalıştırılabilir, ancak işletme 24 saat açık kalabilir veya değişik postalarda farklı sürelerde çalışabilirler. İşçi isterse fazla çalışma yaparak 8 saatlik günlük çalışma süresini 11 saate çıkartabilir, haftalık 45 saati geçmemek koşulu ile…
İşçi, işverene ait farklı işyerlerinde de günde 11 saati geçmemek koşulu ile çalışabilir.
Aynı işyerinde farklı işçiler, işin veya işyerinin gereği olarak farklı sürelerde çalıştırılabilir.
1. Yer veya su altında çalışılacak işlerde, işçilerin buralara inmeleri ve çıkmaları için gereken süreler,
2. İşçilerin işveren tarafından, işyerinden başka bir yerde çalıştırılmak üzere gönderilmeleri halinde yolda geçen süreler, 3. İşçilerin işveren tarafından iş ile ilgili olmaksızın başka bir yere
gönderilmesi veya meşgul edilmesi sebebi ile asıl işini yapmaksızın geçirdikleri süreler,
4. İşçilerin, işverenin emrinden çıkacak işi bekleyerek geçirdikleri süreler,
ayrılan süreler (günde toplam birbuçuk saat, işçi bunun nasıl kullanılacağını kendisi belirler),
6. Yol, köprü, kanal yapımı, elektrik direği dikimi, boru döşenmesi gibi işyeri, işçilerin oturdukları mahallerden uzak olduğu için topluca taşınmaları gereken işlerde, işveren tarafından sağlanan taşıtlarla toplu ve düzenli bir şekilde getirilip götürülmeleri sırasında araçta geçen süreler,
çalışma sürelerinden sayılır
7. İşin niteliğinden kaynaklanmayıp, işveren tarafından sırf sosyal yardım amacıyla işyerine getirilip götürülme esnasında araçlarda geçen süre çalışma süresinden sayılmaz.
Telafi Çalışması
Zorunlu nedenlerle işin durması ulusal bayramlardan ve genel tatillerden önce veya sonra işyerinin tatil edilmesi veya benzer nedenlerle işyerinde normal çalışma sürelerinin önemli ölçüde altında çalışması veya tamamen tatil edilmesi veya işçinin talebi ile kendisine izin verilmesi hallerinde işveren iki ay içerisinde çalışılmayan süreler için telafi çalışması yaptırabilir.
Yaptırılan bu çalışmalar fazla çalışma kapsamına alınmaz. Telafi çalışmaları, günlük en çok çalışma süresini aşmamak koşulu ile günde üç saatten fazla olamaz..
Tatil günlerinde telafi çalışması yaptırılmaz.
Telafi çalışması en çok 2 ay içinde yaptırılmalıdır. İki aylık sürenin arttırılması söz konusu değildir. İki ay içerisinde yaptırılmayan telafi çalışması yaptırılmış gibi sayılır. İşveren 2 aylık süre aşımına rağmen böyle bir uygulamaya giderse İş Kanununun 104. Maddesi gereği her işçi için idari para cezası ödemesi gerekir.
Özelliği Olan İşlerde Çalışma Süresi
Karayollarında, demiryollarında, deniz, göl ve akarsularda yapılan taşımacılık işlerinde olduğu gibi, kimi zaman haftalık 45 saatlik çalışma süresini, işgünlerine eşit olarak bölebilmek mümkün değildir. Nitelikleri gereği günlük ve haftalık çalışma sürelerinin 63. maddede öngörüldüğü şekilde uygulanması mümkün olmayan iş ve işyerlerinde çalışma sürelerinin günlük kanuni çalışma süresini aşmayacak şekilde ve en çok altı aya kadar denkleştirme süresi tanınarak uygulanmasını sağlayacak usuller Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığınca hazırlanan “Haftalık İş Günlerine Bölünemeyen Çalışma Süreleri Yönetmeliği”nde düzenlenmiştir ( İş K. 76 / 1 ).
Nitelikleri dolayısıyla sürekli çalıştıkları için durmaksızın birbiri ardına postalar halinde işçi çalıştırılarak işletilen veya nöbetleşe işçi postaları ile yapılan işlerde, çalışma sürelerine, gece çalışmalarına, hafta tatillerine ve ara dinlenmesine ilişkin özel usul ve esaslar Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığınca hazırlanan “Postalar Halinde İşçi Çalıştırılarak Yürütülen İşlerde Çalışmalara İlişkin Özel Usul Ve Esaslar Hakkında Yönetmelik” kapsamında düzenlenmektedir.
İşçinin sağlığını olumsuz etkileyen Kurşun, arsenik, cam, cıva, çimento, çinko, bakır işleri gibi bazı işlerde en fazla 7,5 saat olmak üzere, daha kısa bir süre çalışılması Sağlık Kuralları Bakımından Günde Ancak Yedibuçuk Saat veya Daha Az Çalışılması Gereken İşler Hakkında Yönetmelik ile öngörülmüştür.
Su altında basınçlı hava içinde çalışılan işlerde günlük çalışma süresi, derinliğe ve basınca bağlı olarak 7 ile 4 saat arasında; cıva işlerinde ve cıva bulunan ocaklarda görülen işlerde 6 saat; kurşun fırınlarının teksif odalarında biriken kuru tozları kaldırma işlerinde 4 saat, karbon sülfürden etkilenme tehlikesi bulunan işlerde 6 saattir.
Özelliği Olan İşlerde Çalışma Süresi
Kısa Çalışma
Genel ekonomik kriz veya zorlayıcı sebeplerle geçici olarak işyerindeki işçilerin tamamının veya bir kısmının haftalık ortalama çalışma sürelerini en az üçte bir oranında azaltan veya işyerinde faaliyetini tamamen veya kısmen durdurulmasına kısa çalışma denir. Bu gerekçeler ile birlikte, Türkiye İş Kurumu ilgili birimine, varsa toplu iş sözleşmesi tarafı sendikaya yazılı bildirimde bulunur. Ayrıca bu durum, işyerinde ilan edilmek suretiyle işçilere duyurulur. Talebin uygunluğunun tespiti Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığınca yapılır. Bunun usul ve esasları Kısa Çalışma ve Kısa Çalışma Ödeneğine İlişkin Yönetmelik’te belirlenmiştir.
En az dört hafta kapatılan iş yeri için müfettişlerin bireysel olarak incelemesi sonucunda bu kişilere 3 ayı geçmemek kaydıyla kısa çalışma ödeneği ödenir.
Kısa çalışma ödeneğini hakketmek için son 3 yılda 600 iş günü çalışmış olması ve son 4 ayda primlerini tam ödemiş olması gerekir.
Kısa çalışma ödeneği işsizlik sigorta fonundan ödenir. İşçi bu dönemde 4 aylık ücretinin ortalamasının yarısını alır.
Çalışma hayatında “gece” en geç saat 20.00’de başlayarak en erken saat 06.00’ya kadar geçen ve her halde en fazla onbir saat süren dönemdir.
İşçilerin gece çalışmaları 7,5 saati geçemez. Gece işinde günlük çalışma süresinin azami 7,5 saatle sınırlandırılmış bulundurulmasından, bu dönemde çalışan işçilere fazla çalışma yaptırılamayacağı sonucu çıkmaktadır. İşçinin gece çalıştırılabilmesi için sağlık durumunun gece çalışmaya elverişli olduğu belirten sağlık raporunun alınması gerekir.
Ayrıca her iki yılda bir işçinin sağlık kontrolünden geçmesi gerekir.
Bir işyerinde vardiya sayısı en fazla üç olabilir. İşveren vardiya sayısını ve bunların başlangıç-bitiş saatlerini ilanen duyurmak zorundadır. Ara dinlenme sürelerini ve haftalık tatillerin de işçilere ilanen duyurulması gerekir.
Vardiyalar çoğunlukla haftalıktır. Bir hafta gece vardiyası, bir hafta gündüz vardiyası olarak işçiler çalıştırılabilir. Ancak taraflar uzlaşır ise bir haftalık süre 2 haftaya çıkartılabilir.
Gece Çalıştırma Yasağı
Çocuk ve Kadın Çalıştırma Yasağı:
Sanayiye ait işlerde on sekiz yaşını doldurmamış çocuk ve genç işçilerin gece çalıştırılması yasaktır.
On sekiz yaşını doldurmuş kadın işçilerin gece postalarında çalıştırılmasına ilişkin usul ve esaslar Kadın İşçilerin Gece Postalarında Çalıştırılma Koşulları Hakkında Yönetmelikte gösterilmiştir (örn; gece servisle alınıp işyerine getirilmesi ve vardiya sonunda tekrar evlerine bırakılması).
Fazla Çalışma Yasağı
Gece vardiyasında fazla çalışma yapılamaz. Bunun en önemli sebebi gece vardiyasında, işçilerin verimi gündüz vardiyalarına göre daha düşüktür olması ve işçilerin gece vardiyalarında işlerine tam konsantre olamamalarından kaynaklanmaktadır.
A. Gece çalışacak işçilerin sağlık raporu olmasıdır.
B. Gece çalışacak işçiler her iki yılda bir sağlık kontrolünden (check-up) geçmesi gerekir.
C. Gece çalışması 7,5 saati aşamaz.
D. Gece çalışmasında 18 yaşından küçük çocuklar çalıştırılamaz.
E. Doğum yapan kadınlar ilk altı ay gece çalıştırılamaz.
F. Postası değiştirilen işçinin en az 11 saat dinlendirilmiş olması gerekir.
İş kanununa ilişkin Fazla Çalışma ve Fazla Sürelerle Çalışma yönetmeliği Bulunmaktadır.
Çalışanların “mesai yapmak” dedikleri “fazla çalışma” haftalık 45 saati aşan çalışmalara İş kanununda verilen isimdir. Her bir saat fazla çalışma için verilecek ücret normal çalışma ücretinin saat başına düşen miktarının %50 yükseltilmesi sureti ile ödenir.
İş kanununda, tarafların anlaşması halinde haftalık normal çalışma süresi, iş yerinde haftaların çalışılan günlerine, günde 11 saati aşmamak koşulu ile farklı şekilde dağıtılabilir.
Hafta tatilinde çalışılmak suretiyle haftalık çalışma süresinin aşılması da uygulamada fazla çalışma sayılmaktadır. Bu çalışmanın parasal karşılığı, hafta tatilinde çalışan işçiye bir gündelik tutarında hafta tatili ücreti, %50 zamlı ücret üzerinden birbuçuk gündelik fazla çalışma ücreti olmak üzere toplam 2,5 gündelik verilmesidir.
Haftalık çalışma süresinin sözleşmelerle 45 saatin altında belirlendiği durumlarda yukarıda belirtilen esaslar dahilinde uygulanan ortalama haftalık çalışma süresini aşan ve 45 saate kadar yapılan çalışmalar fazla sürelerle çalışmalardır. Fazla sürelerle çalışmalarda, her bir saat fazla çalışma için verilecek ücret normal çalışma ücretinin saat başına düşen miktarının yüzde yirmibeş yükseltilmesiyle ödenir.
Fazla çalışma veya fazla sürelerle çalışma yapan işçi isterse, bu çalışmalar karşılığı zamlı ücret yerine, fazla çalıştığı her saat karşılığında 1 saat 30 dakikayı, serbest zaman olarak kullanabilir.
İşçi hak ettiği serbest zamanı altı ay zarfında, çalışma süreleri içinde ve ücretinde bir kesinti olmadan kullanır. Bunlar toplanarak toplu izne çıkılabilir.
Fazla çalışma, yılda 90 gün ve günde en fazla 3 saat şeklinde yapılır. Fazla çalışma süresinin toplamı bir yılda 270 saatten fazla olamaz.
Fazla Çalışma Çeşitleri
A. Olağan sebeplerle fazla çalışma B. Zorunlu sebeplerle fazla çalışma C. Olağanüstü sebeplerle fazla çalışma
D. Hazırlık ve temizlik işleri sebebiyle fazla çalışma
Fazla çalışmaya işveren karar verir. Fazla çalışma için Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı Bölge Müdürlüğünden izin alınması gerekir. İşverenin talimatı veya bilgisi olmaksızın işçinin kendiliğinden fazla mesai yapması, fazla çalışma ücretine hak kazandırmaz.
Fazla çalışma yapılmadan önce işçinin onayının alınması gerekir. Bu onay sorularak alınabileceği gibi, iş sözleşmesine konulacak bir hüküm ile önceden de alınabilir. Böyle bir hükmü işçi peşinen kabul ettiğini beyan eder.
Olağan sebeplerle yapılan fazla çalışmanın toplamı bir yılda 270 saatten fazla olamaz. Azla çalışma sürelerinin hesaplanmasında, yarım saatten az süreler yarım saat, yarım saati aşan süreler ise bir saat sayılır.
Fazla çalışmaya ilişkin kurallara aykırılık idari para cezasını getirir.
B. Zorunlu Sebepler ile Fazla Çalışma
İşyerinde meydana gelen bir arızanın giderilmesi, bir arıza ihtimalinin bulunması yahut üretim araçları için hemen yapılması gereken işlerin veya zorlayıcı sebeplerin ortaya çıkması durumunda, bununla ilgili olarak işçiler fazla mesai yapmak zorunda kalırlar (İş.
K. Md. 42). Bu durumda denkleştirme yapılarak hiç ücret ödenmemesi veya %50 zamlı ücret yada serbest zaman verilmesi söz konusu olur.
C. Olağanüstü Sebeplerle Fazla Çalışma
Seferberlik sırasında ülke savunmasının ihtiyaçlarını karşılamak amacı ile Bakanlar Kurulu kararı ile fazla çalışma yapılabilir.
Bunun dışında Olağanüstü Hal Kanunu kapsamında, doğal afetler, tehlikeli salgın hastalıklar yüzünden ilan edilen olağanüstü hallerde, ağır ekonomik bunalımı bağlı olağan üstü hallerde fazla çalışma yapılması mümkündür.
Bu durumda denkleştirme yapılarak hiç ücret ödenmemesi veya
%50 zamlı ücret yada serbest zaman verilmesi söz konusu olur.
Fazla çalışma kararında Bakanlar Kurulu, günlük çalışma süresini, işçinin dayanabileceği en uzun süreye çıkarabilir. İşçinin iki çalışma süresi arasında en az 11 saat dinlendirilmesi gerektiğine göre (İş K.
Md. 96) çalışma süresi en fazla 13 saate kadar uzatılabilir.
D. Hazırlı ve Temizlik İşleri Sebebiyle Fazla Çalışma
İşyerinde asıl işe başlamadan önce yapılması gereken, makinelerin açılması, hammaddelerin taşınması gibi hazırlık işleri, iş bittikten sonra yapılması gereken ortalığı toplama ve temizlik gibi işler vardır.
Bu tür işler için ayrıca işçi istihdam edilebileceği gibi, uygulamada çok sık karşılaşılan, asıl işte çalıştırılan işçilere dönüşümlü olarak yaptırılabilir. Bunun sonucunda da fazla çalışma ortaya çıkar.
Fazla Çalışmanın Yasaklandığı İşler ve Kişiler
1. Sağlık kuralları bakımından günde en çok 7,5 saat veya daha az çalışılması gereken işlerde fazla çalışma yapılmaz.
2. Gece çalışmalarında olağan gazla çalışma yaptırılmaz. Kadın işçilere her ne sebeple olursa olsun, gece döneminde fazla mesai yaptırılmaz.
3. Kısmi süreli iş sözleşmesi ile çalıştırılan işçilere fazla çalışma yaptırılmaz.
4. 18 yaşından küçük olanlar fazla çalışma yapamaz.
5. Sağlık kuruluşundan hekim raporu olanlara fazla mesai yaptırılmaz (iş sözleşmesi ile fazla mesaiyi kabul etseler bile) 6. Hamile veya emziren kadınlara fazla çalışma yaptırılmaz.