Hilts Raporu

Amerikan Federal Yollar Dairesi Müdür Yardımcısı H. E. Hilts tarafından hazırlanmıştır. “Türkiye'nin Yol Durumu” adıyla yayınlanan rapor 1948 yılında Bayındırlık Bakanlığı‘na sunulmuştur.239

Hilts, Türkiye‘nin Yol Durumu” başlığı altında hazırlanan rapor doğrultusunda Türkiye’nin çeşitli bölgelerinde 4 ay süreyle incelemeler yapmış,240

çalışmalarının karşılığı olarak 1948-50 döneminde Marshall Planı yardımlarından 1.700.000 dolar ücret almıştır.241

Hilts Raporun’un temel amacı ve karayolu ulaşım sisteminin sağlayacağı faydayı giriş bölümünde şu şekilde belirtilmiştir:

Yollar ve üzerinde hareket eden taşıtlar, karayolu nakliyatının maddi unsurlarıdır. İyi planlanmış ve tekemmül ettirilmiş bir nakliye sistem, herhangi bir memleketin refah ve ilerlemesi için lüzumlu bir ihtiyaçtır. Halkın istihsal ettikleri ürünlerin serbest hareketinin çoğalması, doğrudan doğruya genişleyen ve faydalı olan bir ekonominin fonksiyonudur. Yiyecek maddeleri üretimi ve dağıtımı, öğretim fırsatları ve endüstriyel teşebbüsler potansiyel hizmetlerin inkişafı ve hatta milli istiklal ve emniyet doğrudan doğruya iyi bir halde bulunan yolların mevcudiyetinin tesiri altındadır.242

Hilts Raporu’nda, Türkiye'ye tavsiye edilen yeni ulaşım sisteminin altyapısı teşkilatlanması şu şekilde belirtilmiştir:

239 Leyla Şen, Türkiye’de Demiryolları ve Karayollarının Gelişim Süreci, TESAV Yayını, Ankara, 2003, s. 127.

240 Süleyman Barda, Münakale Ekonomisi, İsmail Akgün Matbaası, İstanbul, 1958, s. 284.

241 Sami Güven, 1950‘li Yıllarda Türk Ekonomisi Üzerinde Amerikan Kalkınma Reçeteleri, Ezgi Kitabevi, Bursa, 1998, s. 9.

Bu hakikatler Türkiye ve Amerika Birleşik Devletleri Hükümetleri tarafından kabul edilmiştir. Karşılıklı işbirliği ile uzun vadeli bir Türk yol ıslah programının ve veler bir Türk Devlet Yolları sisteminin işlemesi için lüzumlu idarenin tesisi kararlaştırılmıştır. Bu kararın tatbiki, teşkilat fonksiyonlarının tetkikini, plan, inşa ve bakttn standartlarının teshilini ve yeter bir Türk yol sisteminin muntazam surette işlemesini temin edecek devamlı gelir ve menba miktarlarının tesisini gerektirir.243

Hilts Raporu’nda karayollarının bazı üstün özellikleri belirtildikten sonra Türkiye'de izlenen demiryolu politikası eleştirilmiştir. Bayındırlık Bakanlı’na bağlı bir “Yollar Genel Müdürlüğünün” kurulması tavsiye edildikten sonra, Maliye Bakanlığı’nda Yollar Genel Müdürlüğün kullanımına tahsis edilmek üzere bir “Yollar Fonu” oluşturulup, bütün gelirlerin bu fona yatırılmasını önerilmiştir. Bu husus ve mezkûr gelirlerin sarfiyatı konusunda birçok esaslar teklif edildikten sonra, ülkenin can damarlarını oluşturmak üzere 35.000 km’lik bir yol şebekesinin açılması ve yolların modern şartlara göre ıslahı için önerilerde bulunmuş, inşaatın başlıca ulaşatırma sektörleri arasındaki işbirliği mantığına uydurulması özellikle vurgulanmıştır.²⁴⁴ Teşkilat, finansman, yol ihtiyacı, planlama ve programlama, etüd ve planlar, maliye ve denetim, malzemenin kontrolü, mühendislik standartları, muhasebe, emniyet başlıkları altında çeşitli öneriler yer almıştır.245

Raporda, karayolu taşımacılığının, demiryoluna üstünlüğü savunulmuş ve bunu şu şekilde belirtmiştir:

Gerek yolcu otomobili ve otobüs, gerekse kamyon nakliyatı, demiryol nakliyatından daha süratli ve kapıdan kapıya servis temin eden bir nakliye sistemi olduğu gibi, eşya nakli bahsinde de vagon hamulesinden ziyade kamyon hamule esası üzerinden ticari envaliler tutulmasını mümkün kılar.246

Hilts, Türkiye'nin uzun vadeli yol ihtiyacını belirlerken iklim ve toprak şartları Türkiye'ye benzeyen Kolorado Eyaleti'ni esas almıştır. Hilts raporunun en büyük çelişkisi, Türkiye'nin 1950'li yıllarda karayolları bakımından ABD'nin

243 A.g.y.

244 Barda, Münakale Ekonomisi, ss. 284-285.

245 Bayındırlık Bakanlığı, Cumhuriyetin 50. Yılında Karayollarımız, ed. Mustafa Babür, Ankara, 1973, ss. 45-47.

Kolorado Eyaletinin 75 yıl önceki koşullarına sahip olduğunu saptanmasına rağmen Türkiye’ye aynı miktarda karayolu yapılmasının gerekliğini belirtmiştir.247

Bunun sebebi, ABD otomotiv şirketlerinin demiryolu şirketleri üzerinde büyük bir zafer kazandığı, ABD’nin iç pazarı doyurulduktan sonra hızla artan üretimlerine yeni dış pazarlar bulmaktır. Türkiye'de oluşturulacak ileri bir karayolu sisteminin Batı “kapitalizmine” çok yönlü çıkarlar sağlayacağını bilen Amerikan Heyeti, "öncelik karayoluna'' sloganıyla bu misyonunu hayata geçirmiştir.²⁴⁸

Hilts Raporu’nun "Askeri Malzeme" başlıklı on beşinci bölümünde asker ve malzeme nakliyatında, karayollarının demiryolu üzerindeki üstünlükleri anlatılmış ve "Karadaki bütün savaş alanlarında yol nakliyatının, büyük mikyasla yeni yollar, yeni köprüler ve mevcut yolların esaslı surette ıslahı ile mümkün olduğu görüldü." diye belirtilmiştir. Kara malzeme yollarına önem verilmesi gerekliliğinin vurgulandığı raporda, bu yolların niteliğini “Bu ise... bir tek esaslı yoldan ziyade aynı yönde kullanılabilecek muhtelif yollara ihtiyaç vardır." diye belirtmiştir. Hilts Raporu’nda Türkiye’de teknisyen yetiştirmek üzere Washington'daki Yollar İdaresi’ne personel gönderilmesini önerimiş ve Amerikan yardım makinalarıyla yol yapımında ABD’li müteahhitler ile çalışılmasını belirtmiştir.249

Kasım 1949’da Türkiye’ye tekrar gelen Hilts, Anadolu'nun çeşitli yörelerine üç haftalık bir inceleme gezisi yapmış, ardından Ankara'ya dönmüş ve Gazeteciler Cemiyeti’nde bir basın toplantısı gerçekleştirmiştir. Hilts, 1948 yılında Türkiye'ye Marshall Planı yardımından gelen ve gelecek olan çeşitli yol malzemesinin en çok kullanılacağı alanın kademeli inşaat işleri olduğunu ve bu sistemle Türkiye'nin 1952 yılı sonuna kadar 66.000 km’lik bir yol ağına sahip olacağını belirtmiştir. Türkiye'nin Marshall Plânı'nda ele aldığı konular arasında “bazı madenlerin ortaya çıkarılması” konusunun bulunduğunu ve devlet yollarından maden merkezlerine şube yolları yapılacağını belirtmesi,250

ABD'nin Türkiye’nin ulaşımına hevesli bir şekilde yardım yaptığını ortaya koymaktadır. Bu durum, Osmanlı Devleti'nin yıkılış

247

Türkiye'nin yüzölçümüne eşit olan Kolorado Eyaleti'nde Türkiye'de yapılması önerilen 20.000 km’lik devlet yoluna karşılık 34.200 km Federal hükûmet tarafından yardım gören yol ve Türkiye’deki 21.795 km vilayet yoluna karşılık 53.600 km’lik eyalet yolu mevcuttu. Güven, a.g.e., s. 14.

248 Güven, 1950‘li Yıllarda Türk Ekonomisi Üzerinde Amerikan Kalkınma Reçeteleri, ss. 14-16.

249

Güven, 1950‘li Yıllarda Türk Ekonomisi Üzerinde Amerikan Kalkınma Reçeteleri, ss. 16-17.

döneminde yabancıların devletten aldığı demiryolu işletme imtiyazlarına benzemektedir.²⁵¹