Dolaylı Yardımlar

Marshall Planı’na dâhil olan devletlerin kendi aralarında yapacakları ithalatı karşılamak için yapılan yardım şeklidir. Marshall Planı’nın ilk projesinde, böyle bir yardım tarzı düşünülmemişti. Plana katılan devletler, ödünç ve hibe şeklindeki doğrudan yardımlarla, peşin para ile satın almak zorunda kalacakları Avrupa kökenli mallardan ziyade ABD kökenli mallar satın almak zorunda kalmışlardır. Bu durumdan hem Avrupa'nın endüstri ağırlıklı ülkeleri hem de tütün ve kuruyemiş gibi tarım ürünleri ihraç eden Türkiye zarar görmüştür. ABD, yaptığı yardımlar ile ekonomilerini kalkındırmaya çalıştığı ülkelerin ihracat sorununu da görerek bu yardım formülünü bulmuştur.213

Dolaylı yardımların başlıcaları şu şekildedir:²¹⁴

212

Tuncer, Milletlerarası İktisadi Yardımlar ve Kalkınma Meselesi, ss. 87-88.

1. Hususi Yatırımların Kamu Makamları Aracılığı İle Teşviki:

Ekonomisi azgelişmiş ülkelerdeki yatırım olanaklarının özel girişimciye tanıtılabilmesi için hükûmet yardımlarından yararlanılabilir. Özel sermayeyi özendirmek için yardım yapan hükûmet kendi girişimcisine sermayenin sınır dışı edilmemesi, kârların transferi gibi konularda bazı garantiler verebilir.

2. Uluslararası Ticaretin Kolaylaştırılması: Kambiyo kontrollerinden

doğan sınırlamaların kaldırılması ve gelişmiş ülkelerin yüksek gümrüklerinin indirilmesi için alınan önlemler bu gruba dâhildir.

3. Üçüncü Memleket Antlaşmaları: Gelişmekte olan bir ülkede fazla olan

mal ve hizmetlerin azgelişmiş bir ülkeye devredilmesidir. Avrupa’daki Marshall Planı’nın uygulamasına benzer. Ancak toplam yardımlar içinde çok az yer tutmuştur.

1949-50 döneminden başlamak üzere krediler, “tiraj hakları, başlangıç kredisi, kota kredisi, hususi haynak” olmak üzere beş şekilde gerçekleşmiştir. Dolaylı yardımlar kapsamında “hibe ve kredi” şeklinde toplamda 195 milyon 422 bin dolar yardım yapılmıştır.215

Marshall Planı kapsamında yapılan dolaylı yardımların türleri şu şekildedir:

a. Tiraj Hakkı: Dolaylı yardımların ilk aşamasıdır. Yardım planına katılan

ülkeler arasında oluştutulmuş bir sistemdir. 16 Ekim 1948 ve 7 Eylül 1949 tarihlerinde imzalanan Avrupalılararası Ödeme ve Takas Antlaşmaları ile oluşturulmuştur.216

OEEC’ye katılan devletler kredi kolaylıkları nedeniyle ABD malını, peşin para ile satın alınan Avrupa malına tercih ettiklerinden endüstri ülkelerinin yanı sıra kuru yemiş ve tütün gibi ihraç maddeleri sebebiyle Türkiye’de zarar gören ülkeler arasında olmuştur. Zarar gören devletlerin ABD’ye yaptıkları şikâyetler sonucunda tiraj hakkı formülü bulunmuştur.217

Tiraj Hakkı, antlaşmaya katılan devletlerin diğerleriyle olan dengesi incelenir ve açık saptaması yapılır. İktisadi durumu uygun olan ülkelerden birisi açığı olan ülkeye, o devletin milli

214 Aynur Güldamla, 1948 Yılından Beri Türkiye’ye Yapılan Amerikan Yardımı ve Türk

Ekonomisine Etkileri, Ayyıldız Matbaası, Ankara, 1967, s. 16.

215 Türkiye'de Marşal Planı, C. 41, s. 23.

216

Türkiye'de Marşal Planı, C. 9, ss. 19-20.

parasıyla, kendi pazarı üzerinden satın alma ve ödeme gücü oluşturur. ABD, bu tarzda tanınan tiraj hakları’nın brüt tutarını, koşula bağlı yardım olarak yapmıştır. 1949-1950 yılları arasında hiraj haklarının kullanımında, antlaşmaya katılan devletlerin istekleri doğrultusunda ortak bir fikir birliğine varılmış ve değişikliğe gidilmiştir. Buna istinaden tiraj haklarının % 25’i oranında antlaşmaya taraftar olan ülkeler arasında transfer edilebilir olması ve ABD’den alınacak koşula bağlı yardımların transfer edilebilmesi önerisine ilgili devletler razı olmuştur.218

Türkiye’ye 1949-50 döneminde 71.522.000 dolar hibe şeklinde yardım yapılmıştır.219

b. Başlangıç Kredisi: ABD, Avrupa Tediye Birliği’ne borçlu olan bazı

ülkelere, Başlangıç kredileri adı altında kredi ve hibe yoluyla birtakım yardımlar yapmıştır. Başlangıç kredileri, devletlerin ödemeler dengesinde açık oluşmasıyla kotadan önce kullanılan kredi türüdür.²²⁰

Tiraj hakları, belirli bir süre içinde, ödemeler dengesinde ekonomik açıklar meydana getirmiştir. Bir devlet belli bir süre zarfında bunu kullanmazsa o ülkenin tiraj hakları belli bir süre sonunda hükümsüz kalabiliyordu. Ödemeler dengesindeki açıkları önlemek için Avrupa devletleri, ticaretlerini canlandırmak ve paralarının kolay bir şekilde birbirleriyle değişimlerini sağlamk için 19 Eylül 1950 tarihinde kendi aralarında imzaladıkları bir antlaşma ile Avrupa Tediye Birliği’ni kurmuşlardır. Aynı tarihte imzaladıkları ek protokole göre, bu antlaşma 7 Eylül 1949 tarihli Avrupa devletleri arasında imzalanan Ödeme ve Takas Antlaşması’nın yerine geçmiş ve 1 Temmuz 1950’de yürülüğe girmiştir. Yürülüğe giren antlaşma ile “Kota” olarak isimlendirilen bir sistem meydana getirilmişti. Bu yöntemde, birliğe katılan her devlet kendi ticaret hacmine göre birliğe dâhil olan diğer devletlere kredi marjı tanımış ve karşılık olarak diğer devletlerden benzer şekilde kredi marjı almıştır. 1950-51 döneminde 25.000.000 dolar kredi şeklinde Türkiye’ye yardım gerçekleştirilmiştir.221

218 Türkiye’de Marşal Planı, C. 9, ss. 19-20.

219 Türkiye’de Marşal Planı, C. 41, s. 23.

220

Türkiye’de Marşal Planı, C. 41, ss. 21-22.

c. Kota Kredisi: ABD yardımlarının Avrupa Tediyeler Birliği aracılığıyla

işleyen bölümüdür. Avrupa Tediyeler Birliği’ne üye olan devletlerin bilançoları iki taraflı değildir. Birliğe üye olan devletler ticari ilişkilerin gelişim ve devamlılığını sağlamak için birlikten ya kredi almışlar ya da birliğe altınla ödemede bulunmuşlardır. Birlikle ilişkileri net bir fazlalık arzeden ülkeler, birliğe kredi açmakta ya da birliğin belirli oranlardaki ödemesini altın cinsinden kabul etmiştir. Fazlalık veya açıkların ödemeleri otomatiktir. Birliğin üye devletlere açtığı kredilere “kota kredileri” adı verilmiştir.

Kota kredilerinin iktisadi yardım niteğiliğinde olan tarafları, bunların bir yıla kadar % 2,25, 1 ile 2 arasındaki vadelerle % 2,75 ve daha uzun dönemlere ait kredilerle % 3 oranında faiz yüklenmiştir. Bu faiz oranları genellikle yasal faizden daha düşük olmuştur.222

1950-51 döneminde 30.000.000 dolar hibe şeklinde Türkiye’ye yardım gerçekleştirilmiştir.223

d. Hususi Kaynak: Bu kredi türü, Avrupa Tediye Birliği’nden kredi almak

isteyen ancak gerekli olan altın ödemesini²²⁴ yapamayan ülkelere ABD tarafından şartlı olarak verilmiştir.225

ABD, Avrupa Tediye Birliği’nde bünyevi borçlu olan bazı devletlere “başlangıç kredisi” tanımıştır. Ancak antlaşmaya istinaden kredilerin bazı ülkelere tanınması, hususi kaynak sisteminin kullanımında sorun çıkartmıştır. Bu nedenle hususi kaynak şeklinde yardım sistemini daha kolay kullanılabilecek bir “dolaylı yardımlar sistemi” oluşturulmuştur.226

Hususi kaynak, 4 Ağustos 1951 tarihinde Paris’te imzalanan iki numaralı ek protokolün birinci maddesiyle Nisan 1951’den 30 Haziran 1952 tarihine kadar ABD tarafından oluşturulmuştur.227

1951-52 döneminde 47.500.000 dolar hibe şeklinde Türkiye’ye yardım yapılmıştır.228