2.1. Marshall Planı’nın Ortaya Çıkış Nedenleri
3.1.1. Doğrudan Yardımlar
ABD, Marshall yardım programına katılan OEEC ülkelerine doğrudan dolar yardımı yapmaktaydı. Bundan faydalanan devlet, ihtiyacı olan malzemeleri dolar bölgesine katılan ülkelerden alabilme olanağına sahipti. Doğrudan yardımların bir bölümü uzun süreli kredi, bir bölümü ayni yani mal olarak verilen hibe, bir bölümü de ihracat şartlarına bağlı yardımlardan oluşmaktaydı.200
Doğrudan Yardımlar; Kredi, Hibe, Şarta Bağlı, Askeri İstihlak Maddeleri, Zirai Sürplüs Madde Yardımları olmak üzere beş şekilde gerçekleşmiştir. 1948-49 döneminden 1958-59 dönemine kadar toplamda 988.076.000 dolar yardım yapılmıştır.201
Yapılan yardımlar şu şekildedir:
a. Kredi Yoluyla Yardım: ABD’de dış satım ve dış alımın finansmanı
konumunda bulunan Export-İmport Bank (İthalat-İhracat Bankası) tarafından % 2,5 faiz şeklinde, otuz beş yıllık vade ile verilen kredilerden oluşan yardımlardır. Bunların geri ödeme biçimi, 1952 ile 1956 yılları arasında faiz, 1956 yılından sonra faizin anapara ile birlikte ödenmesi şeklindedir. Bu krediler, ECA tarafından uygun bulunan projelerin finansal desteğinin sağlanması için kullanılacaktı. Adı geçen kredi, ECA temsilcisinin belirleyeceği miktarda ve sürede verilecekti.202
Marshall Planı kapsamında Türkiye’ye 1948-49 döneminde 38 milyon dolar, 1949-50 döneminde 34 milyon 840 bin dolar, 1951-52 döneminde 11 milyon 200 bin dolar, 1954-55 döneminde 20 milyon dolar, 1955-56 ve 1956-57 dönemlerinde ise 25’er milyon dolar yardım yapılmıştır. 1948-49 döneminden 1958-59 dönemine kadar toplamda 154.040.000 dolar kredi yardımı yapılmıştır.203
198
Sezer, Türkiye’nin Ekonomik İlişkileri, ss. 449-508.
199 Torun, II. Dünya Savaşı Türkiye’de Kültürel Değişimler, İç ve Dış Etkenler, ss. 333-334.
200 Esra Dik, “1948 Marshall Planıyla “Hür Dünya’ya Giriş”, Açıklamalı Yönetim Zamandizimi
(1940-1949), Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Yayını, Ankara, 2008, s. 955.
201 Türkiye’de Marşal Planı, C. 41, s. 23.
202
Suvla, “Marşal Yardımını Biz Nasıl Kullanıyoruz”, s. 790.
b. Hibe Yoluyla Yardım: ABD’nin doğrudan ve karşılıksız olarak yaptığı
yardımlardır. Yardımların geri ödenmesi söz konusu değildir.204
Bu da Marshall Planı’nın diğer tüm yardımları gibi ayni yani mal olarak yapılan yardımlardır. Hibe türünde yardımları alan ülkeler, kendi devletlerine yapılan yardımların karşılığını, ülkelerinin milli parasıyla “karşılıklı paralar” adı verilen özel bir hesapta tutmak zorunda kalmışlardır. Hibe yoluyla yapılan yardımlar daha ziyade istihlak mallarını içermiştir. Türk yetkililer hibe yoluyla yapılan yardımlar için başvuru yapmış ve bunun sonucunda 4 Temmuz 1948 tarihli Ekonomik İşbirliği Anlaşması’na ek olarak 31 Ocak 1950 tarihinde ABD ile bir antlaşma imzalamıştır. Bu antlaşma TBMM tarafından 5853 sayılı yasa ile onaylanmıştır.205
1948-49 döneminden 1958-59 dönemine kadar Marshall Planı kapsamında Türkiye’ye yapılan hibe yardımları aşağıdaki tabloda gösterilmiştir:
Tablo 2. Marshall Planı Kapsamında Türkiye’ye Yapılan Hibe Yardımları
Dönem Yapılan Yardım Miktarı ($)
1948-49 1.216.000 1949-50 16.160.000 1950-51 37.200.000 1951-52 11.300.000 1952-53 33.600.000 1953-54 46.000.000 1954-55 55.000.000 1955-56 55.000.000 1956-57 55.000.000 1958-59 100.000.000 (Toplam) 480.476.000 Kaynak: Türkiye'de Marşal Planı, C. 41, s. 23.
Tablo 2’ye göre, Türkiye’ye yapılan hibe yardımları 1948-49 döneminden 1950-51 döneminde kadar artış göstermiştir. 1950-51 döneminde 37 milyon 200 bin dolar olan yardım, 1951-52 döneminde 11.300.000 dolar olarak gerçekleşmiştir. 1952-53 döneminden 1954-55 ile 1956-57 dönemleri hariç 1958-59 dönemine
204
Oğuz, Marshall Planı, s. 11.
kadar devamlı artmıştır. 1948-49 döneminden 1958-59 dönemine kadar doğrudan yardımlar içerisinde toplamda 480.476.000 dolar olarak gerçekleşmiştir.
c. Şarta Bağlı Yardım: Marshall Planı’ndan yararlanan devletlerin
ihtiyaçlarını karşılıklı olarak daha kolay ve geniş biçimde karşılayabilmeleleri için ortaya atılmış bir yardım şeklidir. Bu yardımda, bir ülkenin ABD’den yardım alabilemesi için, diğer bir ülkeye tiraj hakları karşılığında belli bir miktar mal satması gerekmektedir. ABD, yardım yapılan devletin ihracat yaptığı mal fiyatının bedelini şarta bağlı yardım ile ödemiştir. Yani şarta bağlı yardım, programa katılan bir ülkenin diğer ülkelerle 1948-49 i l e 1949-50 dönemlerinde tanıdığı net tiraj haklarına karşılık ABD tarafından dolar olarak yapılan yardım şeklidir.206 1948-49 döneminde 9.784.000 dolar, 1949-50 döneminde 7.503.000 dolar olmak üzere toplamda 17.287.000 dolar yardım yapılmıştır.207
d. Savunma Desteği Yardımı: Bu yardım ile Türkiye’nin ekonomik
kaynaklarıyla devam ettiremeyeceği büyüklükte askeri tesislerin yapılması ve askeri güce ulaşması hedeflenmiştir.
Bu yardımın tamamı ithalat kotalarına ayrılmıştır. Motorlu araçlar, kauçuk ve lastik ürünleri, kimyevi maddeler, inşaat ve madencilik malzemeleri, akaryakıt, kimyevi gübre, yün gibi başlıca maddeler ithal edilmiştir. Bu maddelerin satışından elde edilen paralar Türk lirası kıymetinde, karşılık fonu olarak Merkez Bankası’na yatırılmış ve temel savunma masraflarında kullanılmak için karşılıklı antlaşma hesaplarına göre Türk Hükûmeti’nin kullanımına bırakılmıştır.208
1950-51 döneminden 1956-57 dönemine kadar Marshall Planı kapsamında Türkiye’ye yapılan Savunma Desteği Yardımları aşağıdaki tabloda gösterilmiştir:
206 Türkiye’de Marşal Planı, C. 9, s. 17.
207 Türkiye’de Marşal Planı, C. 41, s. 23.
208
Baran Tuncer, Milletlerarası İktisadi Yardımlar ve Kalkınma Meselesi, Sevinç Matbaası, Ankara, 1963, s. 87.
Tablo 3. Marshall Planı Kapsamında Savunma Desteği Yardımları Dönem Yapılan Yardım Miktarı ($)
1950-51 7.800.000 1952-53 12.000.000 1953-54 30.000.000 1954-55 25.500.000 1955-56 19.100.000 1956-57 24.000.000 (Toplam) 118.400.000
Kaynak: Türkiye'de Marşal Planı, C. 41, s. 23.
Tablo 3’e göre, Türkiye’ye yapılan savunma desteği yardımları 1950-51 döneminde 7.800.000 dolar, 1952-53 döneminde 12.000.000 dolar, 1953-54 döneminde 30.000.000 dolar olarak gerçekleşmiştir. Yapılan yardım, 1954-55 döneminde bir önceki döneme göre azalarak 25.500.000 dolar olarak gerçekleşmiştir. 1955-56 döneminde bir önceki yıla göre azalarak 19.100.000 dolar şeklinde meydana gelmiştir. 1956-57 yılında yardım miktarı bir önceki yıla göre yeniden artış gösterek 24. 000.000 dolar olarak gerçekleşmiştir. Türkiye’ye yapılan savunma desteği yardımları olarak, toplamda 118.400.000 dolar yardım yapılmıştır.
e. Mahsul Fazlalarının Satışı-PL 480: Mahsul fazlalarının satışı şeklinde
gerçekleşen yardımlardır. Zirai Ticareti Geliştirme Yardım Kanunu, 1954 yılında kabul edilmiştir.2091955 yılından itibaren önem kazanmıştır. ABD, bu yardım şeklinde ABD, her yıl kendi elinde bulunan buğday, tereyağı gibi tarımsal ürün fazlasını Türk lirası karşılığında Türkiye’ye ihraç etmiştir. Bu karşılıklar yine Merkez Bankası’nda ABD Hükûmeti adına açılan hesaba yatırılmıştır.210
Bu paralar uluslararası ticareti artırmak, iktisadi gelişmeyi teşvik etmek, stratejik malzeme satın almak, ABD’nin dış borçlarını ödemek, ortak gücü artırmak için kullanılmıştır.211 Bu para, karşılık paralar fonundan farklıdır. Kısmen ABD Hükûmeti’nin personel gibi masraflarının karşılanmasında Türkiye’de kullanılmıştır. Ancak büyük bir bölümü
209 Nezihe Sönmez, Az Gelişmiş Memleketlere Yapılan Dış Yardımlar, Ege Üniversitesi Matbaası, İzmir, 1966, s. 72.
210
Tuncer, Milletlerarası İktisadi Yardımlar ve Kalkınma Meselesi, ss. 87-88.
Türk Hükûmeti’ne bırakılmıştır.212
1954 yılından 1960 yılına kadar Türkiye’ye yapılan üretim fazlası yardımlar aşağıdaki tabloda gösterilmiştir:
Tablo 4. Türkiye’ye Yapılan Tarımsal Üretim Fazlası Yardımlar (Bin ton, Milyon $)
Yıllar
Hububat Yağlar Diğerleri
Toplam Dolar Ton Dolar Ton Dolar Ton Dolar
1954 29,2 2,2 2,2 1955 443,4 33,6 33,6 1956 253,6 23 23 1957 789,1 79,2 38,3 8,6 6,6 4 91,8 1958 295,6 38,6 70,4 25,4 3,4 1,6 65,6 1959 5,2 0,8 83,9 29,6 3,7 2,4 32,8 1960 414,9 29,8 19,7 5,9 35,7
Kaynak: Aynur Güldamla, 1948 Yılından Beri Türkiye’ye Yapılan Amerikan Yardımı ve Türk Ekonomisine Etkileri, Ayyıldız Matbaası, Ankara, 1967, s. 27.
Tablo 4’e göre, Türkiye’ye verilen tarımsal üretim fazlası yardımlar hububat, yağlar, diğer malların ağırlık oranları ve turarları verilmiştir. Hububat oranları ve bunlara ödenen paralar 1954’ten 1959 yılına kadar dalgalı bir seyir izlemiştir. 1959’da azalan hububat oranı 1960 yılında tekrar artmıştır. Yağlar 1957’den 1959’a kadar artmıştır fakat 1960’ta önceki yıllara göre düşmüştür. Diğer ürünlerin miktarı az olup, 1957’den 1959 yılına kadar yardım yapılmıştır.