Literatürün gözden geçirilmesi sonucu, hastane işletmelerinde maliyetleri etkileyen etmenleri dört ana başlık altında toplamak mümkündür105: Kapasite
kullanımı, hastane büyüklüğü, teknolojik düzey ve hizmet kalitesi.
Şekil 2.8: Hastane İşletmelerinde Maliyetleri Etkileyen Etmenler
2.2.1. Kapasite Kullanımı
Kapasite, “bir işletmenin belirli bir zaman dilimi içindeki üretim gücü olarak tanımlanabileceği gibi, işletmenin belirli bir mal veya hizmeti üretebilme yeteneğinin yine belirli bir ölçü ile ifadesidir”106. Hastane işletmelerinde kapasite, hastane
işletmelerinin hizmet sunma potansiyelini ifade eder ve birçok ölçü birimi ile tanımlanabilir107.
Hastane işletmelerinde kapasite ile ilgili olarak geliştirilmiş iki önemli gösterge vardır; kapasite kullanım oranı ve yatak devir sayısı. Kapasite kullanım oranı, fiilen kullanılan yatak-gün sayısının teorik yatak-gün yani toplam yatak sayısına bölünmesi suretiyle bulunur. Hastane işletmelerinin yönetiminde kapasite
105 Halim Sözbilir, Hastanelerde Etkenliği Artırmada Yönetime Yardımcı Bir Araç Olarak
Maliyet Bilgilerinin Kullanılması ve Afyon’da Bir Örnek Olay Çalışması, Eskişehir: Anadolu
Üniversitesi Yayınları, 1986, ss. 55-70.
106 M. Şerif Şimşek, İşletme Bilimlerine Giriş, Ankara: Nobel Yayın Dağıtım, 1998, s. 97. 107 Sözbilir, s. 55. Kapasite Kullanımı Hastane Büyüklüğü Teknolojik Düzey Hizmet Kalitesi
kullanım oranı maliyetleri etkileyen bir unsur olarak çok anlamlı bir hizmet etkenliği göstergesidir108.
Hastane işletmelerinde kapasite kullanım oranı ile hasta birim maliyeti arasında ters orantılı bir ilişki söz konusudur. Hastanede tedavi edilen hasta sayısı arttıkça, kapasite kullanım oranı artacak ve bu da tedavi edilen hasta birim maliyetini düşürecektir. Hastane kapasitesi arttıkça, kullanılan imkanlar genişlemekte, özellikle kullanılan makine - teçhizat ile istihdam edilen personelin sayı ve niteliği artmaktadır. Ancak, belirli bir noktadan sonra bu avantaj dezavantaja dönüşmekte, kapasite artımından dolayı ortaya çıkacak maliyetin etkisi, kapasite artırımından dolayı ortaya çıkacak gelirin etkisinden büyük olduğundan kapasitenin artırılması maliyetlerin de artmasına sebep olacaktır109.
Hastanelerde kapasite kullanım oranını yükselten ve düşüren etmenler şunlardır110:
Yükselten etmenler; hastane yatak kapasitesi, hastalanma sayısı, hasta kabul yüzdesi, yaşlı ve çocuk oranı ve uzun ortalama kalış süresi. Düşüren etmenler ise; gereksinimden çok yatağın olması, kesintili çalışmak, yatak kapasitesinin bölünmesi, tedavi giderini ödeme güçlüğü, hastane dışı tedavi olanakları ve hasta kabulde yetki dağılması olarak sayılabilir.
Hastane işletmelerinde kapasite ile ilgili olarak geliştirilmiş diğer önemli bir gösterge olan yatak devir sayısı, bir hastanın yatarak tedavi gördüğü ortalama gün sayısının bir yıla bölünmesi ile bulunan ve kapasite kullanım oranı ile kapsanamayan hastane işletmelerinin diğer bazı özelliklerini temsil eden önemli bir göstergedir. Bir hastanın yatarak tedavi gördüğü gün sayısına “ortalama kalış süresi” denir111.
108 Joan Collins, “Case-Mix Accounting Can Help Hospitals Control Costs”, Management
Accounting, 67, no. 5, 1985, ss. 56.
109 Savaş Yıldırım, Sağlık Hizmetlerinde Harcama ve Maliyet Analizi, http://ekutup.dpt.gov.tr/saglik/yildiris/hizmet.pdf , 20/01/2007.
110 Ekrem Okyay, Hastane Randıman Yükseltilmesi Sorunu ve Modern İdareciliğin Olumlu
Etkisi, İzmir: Ege Üniversitesi Tıp Fakültesi, 1980, s. 22.
Ortalama kalış süresinin bir yıla bölünmesi ile bulunan yatak devir sayısının düşük olması hastanede kalış süresinin fazla olması anlamına gelmektedir. Ortalama kalış süresi fazla olan hastalıkların tedavisinde maliyetlerde yüksek olacaktır. Ortalama kalış süresi az olan hastalıkların tedavisinde ise hastanın tedavi edilme hızı yüksek olsa bile daha az hasta yatırıldığı için burada da yatak devir sayısı düşük olacaktır112.
Yatak devir sayısını yükseltmek hastane işletmelerinde maliyetleri azaltacaktır. Hastane işletmelerinde yatak devri sayısını yükseltebilmek için; yatak başına düşen doktor, hemşire ve diğer personel sayısını artırmak gereklidir. Bu sayede ortalama kalış süresi azaltılarak, maliyetler düşürülebilir.
2.2.2. Hastane Büyüklüğü
Yatak kapasitesi, hastanelerin büyüklülüklerine göre sıralandırılmasında kullanılan temel bir göstergedir. Yatak kapasitesi az olan hastane işletmeleri küçük hastaneler olarak nitelendirilirken, yatak kapasitesi fazla olan hastaneler büyük hastaneler olarak nitelendirilirler.
Hastane büyüklüğü ile maliyetler arasında ters orantılı bir ilişki söz konusudur. Hastaneler büyüdükçe hizmet kalitesi ve uzmanlaşmaya daha çok yer verileceğinden verimlilik ve etkinlik artacak bu durum da tedavi süresini azaltarak birim maliyetleri düşürecektir 113 .Ancak, uygulamada bazı durumlarda birim
maliyetler yükselebilmektedir. Bu durum daha çok uzun süreli tedaviyi gerektiren ve tedavisi için daha fazla insan gücü, zaman ve malzeme harcanan vakaların tedavisinde karşımıza çıkmaktadır.
112 Sözbilir, s. 62.
2.2.3. Teknolojik Düzey
Teknoloji, “insan ihtiyaçlarını karşılamak amacıyla ürün ve süreçlere bilginin uyarlanmasıdır” 114 şeklinde tanımlanabilmektedir. Yine teknoloji “üretim
faaliyetlerinde bulunurken insanların kullandığı yol ve yöntemler” ve insanın çevresini değiştirmek için sahip olduğu ve kullandığı tekniklerin tümü” olarak da tanımlanabilmektedir115. Günümüzde teknolojide meydana gelen değişimler, üretim
biçimlerini ve buna bağlı olarak da mamul ve hizmet üretimlerini sürekli değiştirmektedir. Çarpıcı boyutlara varan teknolojik gelişmeler, özellikle hastane işletmelerinde teknolojik yenilikleri izlemek zorunda bırakmıştır. Hastane işletmelerinde teknoloji, hastanelerin fonksiyonlarını yerine getirmesinde kullanılan ve hizmet üretim biçimini belirleyen yöntem, araç ve gereçlerdir.
Hastane işletmelerinin hizmet üretiminin hemen hemen her aşamasında karşımıza çıkan teknoloji, hastalıkların tedavisi sürecinde teknolojik yeteneklerin planlanmasını, geliştirilmesini ve uygulamasını sağlayarak kaliteli ve etkin hizmetin düşük maliyetle üretilmesine sebep olacaktır. Bunun yanında ileri teknoloji düzeyi özellikle üretim sürecine doğrudan dahil edilemeyen bazı giderleri artırarak maliyetlerin yükselmesine sebep olacaktır. Özetle kullanılan teknoloji, hizmetin kalitesinde, etkinliğinde ve miktarında olumlu gelişmelere sebep olurken diğer taraftan bazı gider kalemlerini artırması sebebiyle hastane maliyetlerini olumsuz yönde etkileyecektir.
2.2.4. Hizmet Kalitesi
Hizmet kalitesi, “müşterinin bir ürün ya da hizmetin üstünlüğü veya mükemmelliği ile ilgili genel bir yargısıdır”116. Hizmet kalitesi, müşterilerin
hizmetten beklentileri ile hizmet sunumu sırasında oluşan olumlu durumun bir
114 Mahmut Tekin, Hasan Kürşat Güleş ve Adem Öğüt, Değişim Çağında Teknoloji Yönetimi, Ankara: Nobel Yayın Dağıtım , 2006, s. 2.
115 M.Şerif Şimşek, Teknolojik Değişim ve Yönetim Sorunları, Erzurum: Atatürk Üniversitesi İşletme Fakültesi, 1975, s.4.
116 M. Antonio Robledo, Measuring and Managing Service Quality: Integrating Customer Expectations, Managing Service Quality, Volume 11, 2001, s. 23.
sonucudur.
Hizmet üretim işletmelerinde beş temel hizmet kalitesi boyutundan söz edilmektedir. Bu boyutlar aşağıda belirtilmiştir117:
- Fiziksel özellikler - Güvenilirlik - Heveslilik - Güven - Empati
Hastane işletmelerinin temel işlevi, insanlar için en uygun hizmet düzeyini yukarıda verilen boyutlar etrafında gerçekleştirmektir. Hizmet düzeyini belirleyen birçok hizmet kalitesi ölçüsü vardır118: Bunlardan en etkin kullanılanları tıbbi ve
cerrahi ölüm oranı ile, başarılı bir ameliyat sonrası ortaya çıkan kötüleşme oranıdır. Bu oranlar hastane işletmelerinin sunduğu hizmet kalitesini en iyi yansıtan oranlardır.
Yüksek hizmet kalitesi ile hizmet üretimini gerçekleştiren hastane işletmelerinde maliyetler ile hizmet kalitesi arasında kalite maliyetlerine bağlı olarak olumsuz bir ilişki ortaya çıkabilmektedir.