İşletmelerin halka sunumu, kuruluş aşamasında olabileceği gibi kurulduktan sonra da gerçekleşebilir.
1.4.1. Kuruluşta Halka Sunum
Kuruluşta pay senetlerinin halka sunumu, işletmenin kuruluşu ile sermayenin halka sunumu aynı anda ya da birbirini izleyen iki olgu biçiminde gerçekleşmektedir. İşletme kuruluşu Ticaret Kanunu hükümlerine tabi olduğu halde, taahhüt edilen sermayeyi temsil eden senetlerinin ihraç ve halka sunumu SPKa’nu ilgilendirmektedir34.
Tedrici kuruluş işlemlerine TTK’nin 29. maddesi uyarınca esas sözleşmenin düzenlenmesi ve imzalanması ile başlanır. Esas sözleşme ile ilgili olarak SPK’nın onayı alındıktan sonra TTK’nin 280. maddesi gereği Sanayi ve Ticaret Bakanlığı’na kuruluş izni için başvurulur, sonra halkı ortaklığa katılmaya davet ve halka sunulacak pay senetlerinin kayda alınması istemiyle SPK’ ya başvurulur35 .
Gelişmiş ülkelerde faiz oranları düşük, halkın tasarruf ve yatırım gücü yeterli ve enflasyon oranı düşükse, işletmelerin halka açık olarak kurulmaları söz konusu olabilmektedir. Türkiye’de işletmelerin halka açık olarak kurulmasına tedrici kuruluş denmektedir. Bu yöntem, SPK kurulmadan önce uygulanırken, SPK’ dan sonra, aşırı
34 Şengül, a.g.e, s.34.
35 SPK Seri:I, No: 26 lu “Pay Senetlerinin Kurul Kaydına Alınmasına ve Satışına İlişkin Esaslar
formaliteler yüzünden pek uygulanmamıştır36. Bu nedenle günümüzde işletmeler, ani olarak kurulmakta, daha sonra sermaye artırımı yoluyla halka açılmaktadır 37.
Kuruluş aşamasında halka açılmada uygulanabilen bir başka yöntem de belirli kişi ya da gruplara ait işletmelerin mevcut paylarının bir kısmının yeni kurulan holdinglere devredilmesi, bu paylar karşılığında holdingden yönetime hâkim olacak kadar pay senedi alınması ve holdingin geri kalan paylarının halka sunularak toplanan fonlarla holdinge bağlı yeni işletmeler kurulmasıdır38.
1.4.2. Kuruluştan Sonra Halka Sunum
Faaliyetini sürdüren (kurulu) bir ortaklığın pay senetlerini halka sunması üç şekilde olmaktadır:
1.4.2.1. Sermaye Artırımı Yoluyla Halka Sunum
Halka açık olmayan ortaklıkların halka açılmada başvurabilecekleri bir yöntem, sermaye artırımına gitmeleri ve artırılan sermayenin rüçhan haklarının kullanımından sonra kalan kısmını ya da rüçhan haklarını kısıtlayarak – tamamen veya kısmen- artırılan sermayeyi halka açmalarıdır39.
Sermaye artırımı yoluyla halka sunulacak pay senetlerinin artırım sonrası nominal sermaye oranı40:
Sermayeleri 12.209.760 YTL kadar olan ortaklıklar için %25,
Sermayeleri 12.209.760 YTL ile 61.048.800 YTL arasında olan ortaklıklar için %15,
36 Sermaye Piyasası Kurulu 1981 yılında 2499 Sayılı SPK ile kurulmuş bu tarihten sonra Vakıf
Yatırım Ortaklığı 1991 yılında, Bumerang Yatırım Ortaklığı A.Ş. ve Yapı Kredi Yatırım ortaklığı A.Ş. 1995 yılında Tedrici olarak kurulmuştur. (www.imkb.gov.tr/halka_sunum.htm erişim tarihi 12.11.2006).
37 Ceylan; a.g.e, s.389. 38 Karslı,a.g.e., s. 438. 39 Şengül, a.g.e., s. 43. 40 Karslı, a.g.e., s. 438.
Sermayeleri 61.048.800 YTL ve daha fazla olan ortaklıklar için ise %5 olması,.
SPK, sermaye artırımına ilişkin esasları, kayıtlı sermaye sistemine tabi işletmelerle, esas sermayeye tabi işletmelerde farklı şekilde düzenlemiştir.
1.4.2.1.1. Kayıtlı Sermaye Sistemine Tabi İşletmelerde Sermaye Artırımı Yoluyla Halka Sunum
Kayıtlı sermaye; anonim ortaklıkların, esas sözleşmelerinde hüküm bulunmak kaydıyla, yönetim kurulu kararı ile TTK’nin sermayenin artırılmasına dair hükümlerine tabi olmaksızın pay senedi çıkarabilecekleri azami miktarı gösteren, Ticaret Sicili’nde tescil edilmiş sermayedir. Buna göre, genel kurulca, işletmenin sermaye tavanı ortaklık sözleşmesinde tespit olunur ve bu tavana ulaşıncaya kadar yönetim kuruluna esas sermayeyi arttırarak pay senedi çıkarma yetkisi verir. Kayıtlı sermayeli anonim ortaklıkların satışı yapılmış pay senetlerini temsil eden sermayeleri, çıkarılmış sermaye, yine ortaklıkların sahip olmaları zorunlu olan asgari çıkarılmış sermayelerine de başlangıç sermayesi denilmektedir41. Anonim ortaklıkların kayıtlı sermaye tavanı, ortaklığın önerisi gözönünde tutularak, gelişme planları doğrultusunda Kurul’ca belirlenir.
Kayıtlı sermaye sisteminde yönetim kurulu, artırılacak sermaye miktarını ve satış esaslarını belirleyen bir karar alarak halka sunum yapar. Bu sisteme tabi ortaklıklar, tamamı iç kaynaklardan karşılanmak üzere sermaye artırımı yapacak ise, iç kaynakların sermaye hesabına aktarılmasından sonra ihraç edilecek pay senetlerinin kayda alınarak artırımına ilişkin tescile mesnet belge verilmesi amacıyla Kurul’a başvururlar.
Kârpayının sermayeye eklenmesi durumunda kayıtlı sermayeli işletmelerde genel kurul kararına gerek duymadan Kurul’a Mayıs ayının ilk haftası sonuna kadar başvururlar42.
41 Hasan Pulaşlı, İşletmeler Hukuku Temel Esaslar, Karahan Kitabevi, Adana, 2004, s.191. 42 Karslı, a.g.e., s. 439.
Rüçhan haklarının kullanılmasından sonra işletmeler kalan pay senetlerini, bu konuda yayınlanan sirkülerdeki esaslara göre tasarruf sahiplerinin alımına sunmaktadır. Satılmayan pay senetleri iptal edilir. Rüçhan hakkının kullandırılmaması, yeni paylar borsada satılarak işletmeye daha fazla gelir sağlanması amacına dayanır. Hakkın tamamen kullanılmaması ya da işletme tarafından kısıtlanması halinde, kullanılmayan rüçhan hakları karşılığı olan payların halka satışı için tasarruf sahibi sirküleri yayımlanır43.
1.4.2.1.2. Esas sermaye Sistemine Tabi İşletmelerde Sermaye Artırımı Yoluyla Halka Sunum
Esas sermaye sistemine tabi işletmelerde sermaye artırımı kayıtlı sermaye sistemine göre daha maliyetli olmaktadır. Yönetim kurulu gerekçeli olarak sermaye artırım kararını alıp, esas sözleşmesinde sermaye ile ilgili maddede gerekli değişiklikleri yaparak SPK’ ya onaylatır. TTK hükümlerine göre Sanayi ve Ticaret Bakanlığı’ndan izin alınarak, genel kurulu toplantıya çağırır. Daha sonra pay senetlerinin kurul kaydına alınması için SPK’ ya başvurur.
Esas sermayeye tabi işletmeler sermaye artırımını iç kaynaklardan karşılamak üzere yapacaklarsa, esas sözleşmenin sermaye maddesinde yapılacak değişikliği Kurul’a onaylatarak onay belgesi alırlar.
Kârpayının pay senedi olarak dağıtılması yoluyla sermaye artırımına gidecek esas sermayeli işletmeler, bu yönde alınacak genel kurul kararı ile yeni pay senetlerinin Kurul kaydına alınması için mayısın ilk haftasının sonuna kadar Kurul’a başvurur.
1.4.2.2. Ortaklara Ait Mevcut Payların Halka Sunumu
Türkiye’de işletmelerin halka açılmasında, ortakların pay senetlerinin halka satılması yolunu tercih ettikleri görülmektedir. Özelleştirme kapsamında olanlar
dâhil pay senetleri daha önce halka sunulmamış ortaklıklarda, paydaşların sahip oldukları pay senetlerini halka sunabilmeleri için pay senetlerinin,
Ortaklık sermayesinin tamamının ödenmiş olması,
Pay senetlerinin nominal değerleri toplamının, SPK’ ya başvuru tarihi itibariyle ortaklığın nominal sermayesine oranının en az;
Sermayeleri 12.209.760.-YTL’ ye kadar olan ortaklıklar için %25,
Sermayeleri 12.209.760.-YTL ile 61.048.800.-YTL arasında olan ortaklıklar için %15,
Sermayeleri 61.048.800.-YTL ve daha fazla olan ortaklıklar için %5 olması, Rehin veya teminata verilmek suretiyle devir veya tedavülü kısıtlayıcı ve
senet sahibinin haklarını kullanmasına engel teşkil edici kayıtların olmaması, Kurul’un pay senetlerinin şekil şartlarına ilişkin düzenlemelerine uygun
olması zorunludur44.
Bu esaslar çerçevesinde halka sunulan ortaklıklarda sermayenin %15 oranının altında halka sunulmuşsa, halka sunum tarihini izleyen 3. yılın sonuna kadar, nominal sermayelerinin %15’ine tamamlanacak şekilde pay senetlerini Kurul’a kaydettirilmesi zorunludur.
1.4.3. İşletmelerin Bölünme Birleşme ve Devir Yoluyla Halka Sunumu
İşletme Bölünmesi; özelleştirme kapsamında olanlar dâhil, halka açık işletmelerin son bilânço aktif toplamının en az %15’i tahsis edilerek yeni işletmeler kurulması, ya da işletmenin tüzel kişiliği sona erdirilerek yeni işletmeler kurulması halinde yeni işletmelerin pay senetlerinin Kurul kaydına alınması zorunludur. Yeni kurulacak işletmelerin sermaye dağılımı eski işletmelerin sermaye dağılımından farklı ise, bölünme kararı alınmadan önce Kurul’dan onay alınması zorunludur.
44 Türkiye Sermaye Piyasası Aracı Kuruluşlar Birliği,(Eğitim Yayınları) Sermaye Piyasası Mevzuatı,
Birleşme ve Devralma; bir işletmenin bir başka işletme ile birleşmesinde veya başka bir işletmeyi devralmasında taraflardan birinin halka açık olması halinde, birleşme sonucu ihraç edilecek pay senetlerinin Kurul kaydına alınması zorunludur. Birleşme kararı alınmak üzere her iki işletmece yapılacak olağanüstü genel kurul toplantılarından önce, halka açık olan işletme Kurul’a başvurarak onay alır45.