Hadis imamları Saîd b. Ebî Arûbe’nin güvenilirliği hususunda ittifak halindedir. Hafızasının kuvveti, ezber yeteneğinin mükemmelliği, fıkhî konularda isabetli yorumları muhaddislerce övülmüştür. Fakat ömrünün son zamanlarında hafızasının zayıflaması ve ihtilata düşmesi sebebiyle muhaddislerce bu yönden eleştirilmiş ve tedlis yaptığı iddiasıyla müdellis sayılmıştır. Saîd b. Ebî Arûbe (h. 156) döneminin meşhur âlimleriyle birlikte hadis tahsil etmiştir. Nitekim bazı hadis hocalarıyla birlikte meşhur hadis imamlarına gittiği hususunda İbn Hanbel (h.241) şu bilgiyi vermiştir: “Ben, Katâde (h.117) ile birlikte Hasan Basrî’ye (h.110) gidiyordum. Bu esnada Katâde eşeğini durduruyor bana hadis rivayet ediyor ben de ezberliyordum.”110 ve “ İbn Sîrîn’e Katâde ile birlikte gittim ve ona bir beyit okudum”dediğini de nakleder. İbn Ebi’z- Zinad’ın şu sözü de bu durumu desteklemektedir: “Tâun hastalığından111 önce İbn Arûbe Kûfe’ye geldi ve İbn İdris, Hafs b. Gıyas, Ebû Üsâme ve Abde ondan hadis dinlediler.”Ahmed b. Hanbel ise şöyle demektedir: “Saîd, hezimetten112 önce iki defa Kûfe’ye geldi.”113Yine “Eğer Katâde’nin tefsiri Yezid b. Zür’â kanalıyla Saîd’den
107
İbn Hacer, Fethu’l-Bâri, IX, 397,464.
108
İbn Hacer, Tağ’lîku’t-Ta’lîk, IV, 404.
109
Ahmed b. Hanbel, el-İlel ve Ma’rifetü’r-Rical, I, 319-320.
110
İbn Hanbel, el-İlel ve Ma’rifetü’r-Ricâl, III, 308;Hatîb el- Bağdâdî, el- Câmî’ li Ahlaki’r-Râvi, I, 120.
111
Yezîd b. Zür’a tâun hastalığının yaşandığı dönemle ilgili şu şekilde bilgi vermektedir: “Saîd b. Ebî Arûbe tâunda ihtilata düştü.” Kaynaklar bu tarihi h. 132 yahut 131 olarak vermektedir. (İbn Sa’d, a.g.e., VII, 243; İbn Hacer, Tehzîb, IV, 56-59, X, 14). Yahyâ b.Saîd el- Kattân Saîd’in ihtilatının İbrahim b. Abdullah b. Hasan’ın yenilgisinden (hezimet) önce, Yahya b. Maîn, sonra olduğunu söyler. (Bkz, İbn Hacer, Tehzîb, IV, 56-59, Zehebî, Mîzânu’l- İtidâl, II, 151-153; İbn Kesîr, el- Bidâye ve’n- Nihâye, X, 150-162.)
112
Abbasi halifelerinden Ebû Cafer Mansur’un (136-156/754-775) döneminde Hz. Ali’nin torunları, Hz. Hasan ailesinden Abdullah b. Hasan ve Hasan’ın oğullarından İbrahim b. Abdullah b. Hasan’ın Basra’da Mansur’a karşı başlattığı isyanın (145/762) adıdır. Ehl-i Beyt’in işkenceyle susturulduğu bu isyan kanlı bir şekilde bastırılmıştır. Bkz, İbn Kesîr, a.g.e., X, 150-162.
113
33
yazılmış ise, bir başkasından yazılmamış olması önemli değildir.”114 “Saîd b. Ebî Arûbe tefsiri Katâde’den ezberliyordu.”demektedir.115Kureyş b. Enes116Saîd b. Ebî Arûbe’nin Katâde’den hiçbir şey yazmadığına dair kendisine yemin ettiğini, bununla birlikte Ebû Ma’şer’in, Saîd’e Katâde’nin Tefsîr’ini kendisi için yazmasını rica etmesi sebebiyle Tefsîr’i Ebû Ma’şer’e yazdığını söyler. Affân b. Müslim: “ Hemmâm dedi ki: “Saîd b. Ebî Arûbe, Katâde’nin Avâşiru’l-Kur’ân’ını benden istedi. Ben de; “Senin için çoğaltayım”dedim. İbn Ebî Arûbe; “Hayır, ben senin nüshanı istiyorum” dedi. Geldi gitti ama onu ödünç alamadı. Saîd Katâde’den duymadığı birçok şeyi, herhangi bir konu hakkında söylemediği şeyleri de rivayet ederdi.” demektedir. Ravh b. Ubâde ve Ebû Avâne ise Saîd b. Ebî Arûbe’nin insanlar içinde hafızası en kuvvetli kişi olduğunu, bununla övündüğünü ve hadis rivayeti hususunda çok istekli olduğunu söylemektedir.117İbn Hanbel, Katâde’nin öne çıkan üç öğrencisini Saîd, Hişam ve Şu’be olarak gösterdikten sonra, 118 Katâde’den gelen ilmin sadece Saîd ile geldiğini, Şu’be’nin Saîd ve Hişâm’ın ilmi seviyesine yetişemediğini söyler. Bunun sebebini de Saîd’in her şeyi yazmasına bağlar.119Saîd b. Ebî Arûbe, fıkıh sahasında da ön plana çıkmayı başarmış bu sahada isminden söz ettirmiştir. Nitekim öğrencilerinden Yezid b. Zür’a (v.101/693) “Biz İbn Ebî Arûbe’nin meclisinde bulunmayanı fıkıh öğrenmiş saymazdık” demektedir.120
Saîd’in hafızasının ne kadar güçlü olduğunu Ebû Avâne: “Bizim zamanımızda Saîd’den daha iyi ezber yapabilen, hafızası daha güçlü olan kimse yoktu” sözleriyle dile getirir.121 Bu sözü destekleyen diğer bir muhaddis ise Gunder lakaplı Muhammed b. Ca’ferdir. O, Saîd b. Ebî Arûbe’den ilim tedris etmeden Şube’ye gitmediğini söyler.
114
Ebû Dâvûd, Suâlâtu Ebî Dâvûd, s.,347
115
Ebû Dâvûd, Suâlâtu Ebî Dâvûd s.,336
116
Kureyş b. Enes el-Ensârî el-Basrî(208/823), Ebû Enes el-Basrî’nin mevlâsıdır. Hammad b. Seleme, Humeyd et-Tavîl, Süleyman et-Temîmî, Şu’be b. el-Haccâc, Muhammed b. Amr gibi muhaddislerden hadis dinlemiş, Yahya b. Maîn, Ali b. el-Medînî, Ebû Mûsâ Bündâr gibi muhaddislere de hocalık yapmıştır. İbn Mâce dışında Kütüb-i Sitte müellifleri kendisinden rivayette bulunmuşlardır. Muhaddislerce sika olarak anılmakla birlikte 203 senesinde ihtilata düştüğü söylenmektedir. (Bkz, Buhâri, et-Târih, VII,195; İbn Hacer, Tehzîb, VIII, 335.)
117
İbn Sa’d, a.g.e.,VII, 273- 274; İbn Ebî Hâtim, el-Cerh ve’t-Ta’dîl, IV, 65-66.
118
İbn Hanbel, el-İlel ve Ma’rifetü’r-Ricâl, I, 352
119
Saîd b. Ebî Arûbe, a.g.e., s.,23. (neşredenin girişi).
120
İbn Hanbel, el-İlel ve Ma’rifetü’r-Ricâl, III, 489.
121
34
Ebû Zür’a er- Râzî ise İbn Ebî Arûbe’nin sika olduğunu söylemektedir. Yahya b. Saîd, Şu’be, Hişam ya da İbn Ebî Arûbe’den gelen Katâde rivayetlerini başkasından duyup duymamayı önemsemediğini onun ashabının hepsinin sika olduğunu söylemektedir.122 Ali b. Medînî, Basra’da isnad zincirinin isimleri üzerinde kesiştiği altı kişiyi Şu’be, Hammâd b. Seleme ve Ma’mer b. Râşid, Cerîr b. Hâzim, Hişâm ed-Destuvâî olarak sayarken onlarla beraber Saîd b. Ebî Arûbe’yi de zikreder.123
Saîd b. Ebî Arûbe ravi tenkidi yapan ilk kişi olarak da anılmaktadır. Bu durum ilk dönem ravi tenkidlerine dair bilgi vermesi açısından önem arzetmektedir. Nitekim Zehebî onun ravi tenkidlerine itimat eder. Bununla beraber Saîd b. Ebî Arûbe’nin ravi tenkidine dair kaynaklarda çok az bilgi bulunmaktadır.“Muhammed b. Sîrîn’den naklettiği hadisleri Hişam b. Hasan’dan daha iyi ezberleyeni görmedim”,124 “Biz Ma’mer’den rivayette bulunurduk” “Zührî’nin ders halkasında hadis tahdis ederdik. Bize Basra’da ilk ders veren kişi Zührî’ydi. O çok zeki, zarif, ezberi kuvvetli biriydi”125 şeklinde gelen ifadeler onun ravi tenkidleri olarak gösterilmektedir.
Muhaddislerin birçoğu Basra’da hadisleri konularına göre ilk tasnif eden kişinin Saîd b. Ebî Arûbe olduğu hususunda birleşirler. İbn Hanbel tasnif işini ilk yapan İbn Ebî Arûbe’dir derken126 Dârekutnî Basra’da ilk tasnif işini Saîd b. Ebî Arûbe ve Hammâd b. Seleme’nin yaptığını söyler.127 Râmhürmüzî de “Basra’da konularına göre tasnifi ilk olarak Rebî’ b. Subayh daha sonra Saîd b. Ebî Arûbe yapmıştır”128 demektedir.