B. Ġngiltere’deki Tarihsel GeliĢim
3. Habaes Corpus Act (1679)
Haklar Dilekçesi‟nden sonra Ġngiltere‟de düzenlenen üçüncü belge niteliğindeki Habaes Corpus Act, Cromwell yönetiminin sona ermesinin ardından Kral lII. Charles döneminde 1679 yılında parlamentonun onayı ile yürürlüğe girmiĢtir. Habaes Corpus Act, kiĢi özgürlüğünü ve güvenliğini korumak ve bu özgürlüğün yönetim tarafından hukuka aykırı olarak sınırlanmasını engellemek amacıyla Anglo Sakson hukukunun benimsediği bir kurumdur. Latincede vücuda sahip ol ya da antik köken olarak ortak emir anlamına de gelen bu belge, Ġngiliz Özgürlükler Bulvarı olarak da adlandırılmaktadır62
.
Habees Corpus Act, bireyin hukuka aykırı bir iĢlem sonucu özgürlüğünün kısıtlanması sonucunda söz konusu hukuki hatanın düzeltilerek bu kiĢinin yeniden özgürlüğüne kavuĢabilmesini temin etmek için bir takım haklar içeren belgedir. Anglo Sakson hukukuna egemen olan anlayıĢa göre; kiĢinin özgürlüğünün keyfi olarak kısıtlanmaması ve idare tarafından da bu konuda hukuksal güvencelerin tanıması gereklidir. Aksi takdirde kiĢilerin kendilerini hukuk güvenliği içinde hissettiği bir toplum modelinden söz etmek mümkün değildir63
.
KiĢi özgürlüğü ve güvenliği ile ilgili en önemli tarihi belge niteliğindeki bu belge ile bireylerin yürütme organı ya da idarenin keyfi iĢlemleri ile özgürlüklerinin sınırlandırılmasına yol açabilecek düzeydeki hukuka aykırı iĢlemlere karĢı korunması öngörülmüĢtür64
.KiĢi özgürlüğü ve güvenliği konusunda evrensel hukuk ilkelerine de ıĢık tutan bu belgede yer alan baĢlıca düzenlemeler Ģunlardır65
:
- KiĢi özgürlüğü ve güvenliği ile ilgili düzenlemeyle usulüne uygun bir hakim kararı olmadıkça hiç kimsenin tutuklanamayacağı ve mahkum edilemeyeceği belirtilmiĢtir. Yine bu
61 AKAD/ DĠNÇKOL, s.237 62
FEYZĠOĞLU, Metin, Anglo Sakson ve Anglo Amerikan Düzeninde Habaes Kurumu, AÜHF Dergisi, Cilt 44, 1995, Sayı 1-4, s.665, ġAHBAZ, “Anayasada KiĢi Özgürlüğü ve Güvenliği”, s.26
63 FEYZĠOĞLU, s.668 64
GÖZE, s.482
20
hakkı güvence altına bir baĢka düzenlemeye göre tutuklanan ya da gözaltındaki bir kimsenin en geç yirmi dört saat içinde hakim önüne çıkarılması gerektiği belirtilmiĢtir. Ayrıca tutuklama sürelerinin uzun olmaması gerektiği hüküm altına alınmıĢtır.
- KiĢi özgürlüğü ve güvenliği hakkının önemli güvencelerinden biri olan tutuksuz yargılanma konusuna da yer verilmiĢtir. Buna göre; suçüstü halleri veya kaçma Ģüphesi bulunan haller dıĢında tutuksuz yargılanmanın zorunlu olduğu belirtilmiĢtir. Ayrıca hukuka aykırı Ģekilde özgürlüğü kısıtlanan kimsenin kefaletle serbest bırakılacağı ve aĢırı kefalet istenmeyeceği hükme bağlanmıĢtır66.
- KiĢi özgürlüğü ve güvenliği hakkını ilgilendiren bir baĢka düzenleme ile bir kimsenin tutuklu olması halinde hakim önüne derhal çıkarılmasının zorunlu olduğu belirtilmiĢtir. Ayrıca tutuklu olan kiĢinin hakim tarafından yargılanmasını kasıtlı olarak geciktiren kamu görevlilerinin hakkında suç duyurusunda bulunulacağı belirtilmiĢtir67
. Yine bu hakkın önemli güvencelerinden birisi olan yargılamanın makul sürede bitirilmesi ilkesi benimsenmiĢtir68
.
- Hukuk devletinin temel ilkelerinden biri olan idarenin tüm eylem ve iĢlemlerinin yargı denetimine tabi olması esası da benimsenmiĢtir69
.Yine bu ilkelerden birisi olan kanunların anayasaya uygunluğunun denetlenmesi esası Habaes Corpus Act ile getirilmiĢtir70
. - KiĢi özgürlüğü ve güvenliği hakkının teminatı niteliğindeki hükümle; gözaltı ve tutukluluk süresinin aĢırı olmaması gerektiği belirtilmiĢtir. Anılan hükümle; bir kimsenin özgürlüğünün sınırlandırılmasını meĢru ve haklı kılan bir neden olmadıkça derhal serbest bırakılması öngörülmektedir. Böylelikle keyfi müdahalelere karĢı kiĢi özgürlüğü ve güvenliği hakkı hukuken güvenceye kavuĢturulmuĢtur71
.
Bu özellikleri ile Habaes Corpus Act‟in Ġngiltere‟de temel hak ve özgürlüklerin geliĢiminde öncü bir rol üstlenmesinin temel nedeni hükümlerinin insan haklarını korumaya yönelik olması ve Ġngiliz hakimlerinin de bu kanunları mükemmel biçimde uygulaması gelmektedir. Özgürlükler Bulvarı‟nın Ġngiltere dıĢındaki Kıta Avrupası ülkelerinin özgürlük belgelerinin oluĢumunda önemli bir fonksiyon üstlendiği görülmektedir. Bunun sonucu olarak
66 ġAHBAZ, “Anayasada KiĢi Özgürlüğü ve Güvenliği”, s.27 67 AKAD/ DĠNÇKOL, s.237 68 GÖZE, s.482 69 FEYZĠOĞLU, s.669 70 FEYZĠOĞLU, s.670
21
kiĢi özgürlüğü ve güvenliği hakkına hukuk literatüründe “Habaes Corpus Güvencesi” de denilmektedir72.
Bu belgenin yukarıda zikredilen nedenler ile Kıta Avrupası ülkelerinde oluĢturduğu pozitif etki, kiĢi özgürlüğünün, devlet otoritesince hukuka aykırı eylem ve iĢlemler sonucu kısıtlanamayacağı tezini kuvvetlendirmiĢtir. Bu düĢünceye paralel olarak bir kiĢinin hukuka aykırı bir Ģekilde keyfi olarak yakalanması ya da tutuklanmasına karĢı yargı yoluna baĢvurma hakkının bulunduğu yönündeki fikrin hukuk çevrelerince kabul görmesi üzerine, 1679 tarihinde Habeas Corpus Kanunu çıkarılmıĢtır. Bu kanunun çıkarılması ile Habaes Corpus güvencesi altındaki hakların ihlali halinde kiĢi özgürlüğü ve güvenliği hakkının aktif olarak güvenceye kavuĢturulması amaçlanmıĢtır. Böylece, bu kanun sayesinde kiĢi özgürlüğünün hiçbir gerekçe gösterilmeden kısıtlanmasının engellenmesi ve uzun süreli tutukluluk hallerinin de kaldırılması yönünde uygulamadaki sıkıntıların giderilmesi öngörülmektedir73
. 4. Bill of Rigts (1689)
Ġngiltere‟de temel hak ve özgürlükleri düzenleyen bir diğer önemli belge Haklar Bildirisi; 1689 yılında kabul edilmiĢtir. Bill of Rights adı verilen Haklar Bildirisi, Ġngiltere Kralı 2. James döneminde parlamento ile yapılan anlaĢma sonucunda yürürlüğe girmiĢtir. Bu belgenin hazırlanmasında Parlamento, aktif rol oynamıĢtır. Dönemin kralının uyguladığı sert yönetim tarzına gösterilen reaksiyonun ürünü olan belgede; Parlamentonun üstünlüğü ilkesi açıkça vurgulanmıĢtır74
.
Bu belgenin kiĢi özgürlüğü ve güvenliği hakkı açısından getirdiği en önemli yenilik, tutuklanan kiĢinin kefaletle serbest bırakılması için fahiĢ bir meblağın istenemeyeceğini hükme bağlamasıdır75. Ayrıca Parlamento ile Kral arasında yapılan bir sözleĢme niteliği
taĢıyan belge, olağan yargılama usulleri dıĢında hiç kimsenin farklı bir mahkemede yargılanamayacağını belirtmiĢtir. Dolayısıyla kiĢi özgürlüğü ve güvenliği hakkını korumaya yönelik düzenlemeler içeren bu belgede yer alan diğer hükümler ise Ģunlardır76
:
72
KESKĠN, Serap, KiĢi Özgürlüğü ve Güvenliği Hakkı, Ġnsan Hakları, Ġstanbul, Yapı Kredi Yayınları, 1. Baskı, 2000, s.64
73 FEYZĠOĞLU, s.673 74 AKAD/ DĠNÇKOL, s.238
75GÜNEġ, “Teoride ve Uygulamada KiĢi Özgürlüğü ve Güvencesi”, s.22 76 KARATEPE, s.333
22
- Parlamentonun üstünlüğü ilkesi benimsenmiĢtir. Buna göre yürütme gücünü oluĢturan Kral, Parlamentonun onayını almadan kiĢi özgürlüğünü kısıtlamaya yönelik herhangi bir koruma tedbiri uygulayamayacaktır.
- Kralın yetkilerini sınırlandıran bir baĢka düzenleme ile vergi toplanması konusunda Parlamento‟nun onayının alınması zorunluluğu getirilmiĢtir.
- KiĢilerin istek ve beklentilerini yönetime bildirebilmelerini sağlamak amacı ile dilekçe hakkı tanınmıĢtır. Burada önemli olan husus; dilekçe hakkını kullanan kimselerin herhangi bir özgürlük sınırlandırmasına tabi olmayacaklarının belirtilmesidir77.
- Kralın askeri alandaki yetkileri sınırlandırılmıĢtır. Bu amaçla Parlamentonun onayı olmadan barıĢ döneminde düzenli ordu kurulamayacağı hüküm altına alınmıĢtır78
.
- Yasama sorumsuzluğu ilkesi benimsenmiĢtir. Halkın oyları ile seçilen Parlamento üyelerinin Parlamento‟daki açıklamalarından ötürü kendileri hakkında cezai soruĢturma baĢlatılamayacaktır. Dolayısıyla bir parlamenterin Parlamento‟da kendi düĢüncelerini açıklaması, dava konusu yapılamayacaktır79
.
- Parlamentonun önemine bir kez daha dikkat çekilmiĢtir. Bu amaçla toplumun istek ve beklentileri doğrultusunda yasama faaliyetlerinin, Parlamento tarafından yoğun biçimde sürdürüleceği ifade edilmiĢtir80
.
Bu belgede yer alan hükümler, hem çağdaĢ anayasal düzene egemen olan ilkelerin tatbiki hem de kiĢi özgürlüğü ve güvenliği hakkının, Parlamentonun güvencesinde sağladığı kazanımlar yönünden önemli hukuksal sonuçlar doğurmuĢ ve diğer özgürlük belgeleri de yasama organının çıkardığı kanunlar ile kiĢi özgürlüğü ve güvenliğini arttırmaya yönelik bir politika izlemiĢtir.