B. Ġngiltere’deki Tarihsel GeliĢim
5. Act of Settlement (1701)
Bill of Rigts yani Haklar Bildirisi‟nin tamamlayıcısı niteliğindeki belge, Act of Settlement‟ tir. Bu belgenin hazırlanmasındaki temel düĢünce; mutlak güç konumundaki Kralın otoritesini sınırlandırmaya yönelik düzenlemelerin yapılmasıdır. Dolayısıyla Haklar 77 GEMALMAZ, s.137 78 AKAD/DĠNÇKOL, s. 238 79 GÖZE, s.483 80 GEMALMAZ, s.138
23
Bildirisi‟nde olduğu gibi Parlamentonun yetkilerini geniĢletmek düĢüncesi ile Act of Settlement kaleme alınmıĢtır81
. Böylelikle Ġngiltere‟de temel hak ve özgürlüklerin geliĢimine olumlu yönde katkıda bulunan bu belgenin önemli hükümleri, kısaca Ģu Ģekilde özetlenebilir:
- Parlamentonun üstünlüğü ilkesi benimsenmiĢtir. Bu anlayıĢın sonucu olarak savaĢ kararını; Kralın tek baĢına veremeyeceği belirtilmiĢtir. Dolayısıyla Kral, savaĢ kararı alırken Parlamento‟ya danıĢmak zorundadır. Böyle bir uygulamaya gitmeden tek baĢına bu yönde inisiyatif kullanamayacaktır82
.
- Parlamento üyeliği konusunda da Kralın yetkileri sınırlandırılmıĢtır. Bu nedenle Kralın görevlendirdiği herhangi bir kimsenin halkın çoğunluğunu oluĢturduğu Avam Kamarası‟na giremeyeceği belirtilmiĢtir83
.
- Hakimlik teminatına iliĢkin hüküm getirilmiĢtir. Bu hükme göre hakimler, görev ve yetkilerini kötüye kullanmadıkları sürece aynı yerde görev yapmaya devam edeceklerdir. Bir anlamda mesleki yönden coğrafi teminat ilkesi getiren bu hüküm, günümüzde de Ġngiliz hakimlerinin yürütme organı karĢısında bağımsız hareket etmelerini sağlamaktadır. Bu kural, 1788 tarihli Amerikan Federal Anayasası‟nda da aynen yer almıĢtır84. Bu konuda ülkemizde 1961 Anayasası‟nda düzenleme bulunmasına karĢılık 1982 Anayasası‟nda hakimlik teminatına iliĢkin herhangi bir hüküm bulunmamaktadır.
Act of Settlement ile kiĢi özgürlüğünün geniĢletilmesine yönelik düzenlemelere yer verilmiĢtir. Buna göre Kralın yönetimdeki otoritesini kanunla kısıtlayarak Parlamentonun yetkileri arttırılmıĢtır. Bunun sonucu olarak vatandaĢların temel hak ve özgürlüklerinin korunması amaçlanmıĢtır. Dolayısıyla insan hakları doktrininin geliĢiminden çok daha önceki bir dönemde; doğal hukuk kuramının etkisi ile bu hakların önemli bir kısmı Ġngiltere‟de kabul edilmiĢ ve özgürlük belgesi Ģeklindeki metinler daha sonra yazılı hukuk belgesi haline dönüĢtürülmüĢtür85
.
Bu bildirilerde kiĢi hak ve özgürlüklerini düzenleyen Ġngiliz kanunlarının tipik yapısı, parlamentonun tasarruf yetkisini kısıtlamaya yönelik bir hukuki düzenleme yapmamalarıdır. Bu düĢüncenin temelinde halkın iradesi ile seçilen Parlamentonun, temel hak ve özgürlükler gibi üstün bir amacı gerçekleĢtirme ülküsü ile hareket ettiği inancı hakimdir. Gerçekten de 81 AKAD/DĠNÇKOL, s.239 82 AKAD/DĠNÇKOL, s.239 83 GÖZE, s.485 84 GEMALMAZ, s.139 85 KAPANĠ, s.42
24
Ġngiltere‟de Magna Carta ile baĢlayan hak ve özgürlük bildirgelerinde Parlamentonun, krala karĢı sistemli bir Ģekilde özgürlük mücadelesi verdiği görülmektedir86
.
Oysaki Amerikan ve Fransız bildirileri, bu düĢünce ile hareket etmedikleri için Parlamento‟nun yetkilerini sınırlandırıcı hükümlere yer vermiĢlerdir. Buna karĢılık Ġngiliz özgürlük belgelerinin yasama organının yetkilerini sürekli geniĢlettikleri ve bu yönde bir uygulamaya hiç bir Ģekilde gitmedikleri görülmektedir. Bunun nedeni olarak da yukarıda da belirtildiği gibi Parlamento, halkın özgürlük yolundaki beklentilerini karĢılamak amacı ile iktidara karĢı sürekli mücadele vermiĢtir. Günümüzde bu anlayıĢın sonucu olarak Ġngiltere‟de Parlamentonun üstünlüğü ilkesi benimsenmiĢtir. Dolayısıyla yasama organının yetkilerinin çerçevesini çizen ve bu organın iĢlemlerini sınırlandıran Anayasa niteliğinde bir üst norm bulunmamaktadır87
.
Ġngiliz özgürlük bildirgelerinin doğasında mutlak otoriteye karĢı yürütülen bir hak ve özgürlük mücadelesinin izleri görülmektedir. Bu mücadele, Kralın yetkilerinin, yazılı hukuk kuralları ile kısıtlanmasına yol açtığı için kiĢi özgürlüğü ve güvenliği hakkının geliĢimi yönünde önemli hukuki sonuçlar doğurmuĢtur. Öyle ki Magna Carta ile baĢlayıp Habaes Corpus Act ile zirve noktasına ulaĢan bu süreç, halkın temsilcisi konumundaki parlamentonun yetkilerinin geniĢlemesini sağlamıĢtır. Böylelikle insan haklarına dayalı özgürlükçü demokrasinin de temelleri atılmıĢtır88
.
Ġngiliz hak ve özgürlük belgeleri, Magna Carta‟dan baĢlayarak baĢlangıçta getirdikleri ilkelerle Ġngiliz halkının kiĢi hak ve özgürlüklerini koruyan bir belge olarak düzenlense de evrensel nitelikteki mesajları ile insanlığın özgürlük yolunda ilerlemesinde öncü olmuĢtur. Bu belgeler, kendisinden sonra gelen Amerikan ve Fransız bildirilerinden farklı özellikler taĢısa da Kıta Avrupası ve Anglo Sakson hukuk sistemlerini benimseyen ülkelerin, bu belgelerin hukuk anlayıĢını yansıttığı görülmektedir. Gerçekten de insan haklarının geliĢimi ve hukuk devleti yönünden kiĢi özgürlüğü ve güvenliği hakkının günümüzde ulaĢtığı noktaya, bu belgelerin sayesinde gelinmiĢtir. Ayrıca belgelerde yer alan bazı hak ve özgürlükler sonraki yüzyıllardaki pozitif hukuk kurallarına da esin kaynağı oluĢturmuĢtur89.
86 KAPANĠ, s.43
87 KAPANĠ, s.43 88
AKAD/DĠNÇKOL, s.239
25 C. Amerika’daki Tarihsel GeliĢimi
Amerikan özgürlük bildirilerinin ortaya çıkmasındaki hakim düĢünce; daha önce mevcut olmayan bir teoriye dayanmaktadır. Bu düĢünceye göre; insanın, bazı hak ve özgürlüklere doğuĢtan sahip olduğu ve hiçbir Ģekilde devlet de dahil hiç kimse tarafından bir takım temel hak ve özgürlüklere asla müdahale edilemeyeceği öngörülmektedir90
.
Bu özgürlükçü anlayıĢın sonucu olarak Amerika‟da kiĢi hak ve özgürlüklerinin düzenlendiği ilk belge, 12 Haziran 1776 tarihli Virginia Haklar Bildirisi‟dir. Bu bildiride; kiĢi özgürlüğü ve güvenliği hakkının korunmasına iliĢkin önemli güvencelere yer verilmiĢtir. Anglo Amerikan hukuk sisteminin de temellerini oluĢturan bildiride; kiĢinin, kendisi hakkında yakalama veya tutuklama kararı verildiğinde isnat edilen suçun türü ile hangi nedenle özgürlüğünün kısıtlandığını bilme hakkı getirilmiĢtir. Ayrıca bildiride; bir kimsenin, masumiyetini ispatlamak amacı ile savunma hakkından yoksun bırakılamayacağı ve yargılamanın da kiĢilerin özgürlüklerini daha fazla kısıtlamadan makul sürede bitirilmesi gerektiği belirtilmiĢtir91
.
Amerikan hak ve özgürlük belgeleri içinde kiĢi özgürlüğü ve güvenliği hakkını düzenleyen en önemli belge, Virginia Haklar Bildirisi‟dir. Ġngiliz özgürlük bildirilerinden esinlenerek kaleme alınan bu belgenin temel hak ve özgürlüklere iliĢkin baĢlıca hükümleri Ģunlardır92
:
- KiĢi özgürlüğü ve güvenliği hakkı ile ilgili güvence getirilmiĢtir. Buna göre; devletin, adil yargılanma hakkına uygun bir Ģekilde yargılama faaliyetlerini yürütmesi gereklidir.
- KiĢi özgürlüğü ve güvenliği hakkı ile ilgili bir baĢka düzenleme ise ceza davalarında savunma hakkına yönelik olarak getirilmiĢtir. Bu hükme göre; Ģüpheli veya sanık sıfatını taĢıyan bir kimsenin yargılamanın her aĢamasında savunma hakkından yararlanma hakkının bulunduğu ve bu amaçla her türlü delili serbestçe mahkemeye sunabilme hakkına sahip olduğu hükme bağlanmıĢtır.
- KiĢi özgürlüğü ve güvenliği hakkını düzenleyen bir diğer hükümle; sanığa yargılamanın makul sürede bitirilmesini talep etme hakkı getirilmiĢtir. Bu düzenlemenin yanı sıra ceza
90 KAPANĠ, s.30 91 KARATEPE, s.334
26
davalarında kiĢinin savunma hakkını kullanması amacı ile tanığa doğrudan soru sorma hakkı da tanınmıĢtır.
- EĢitlik hakkına iliĢkin düzenlemeye de yer verilmiĢtir. Bu hükme göre; Tanrı tarafından eĢit olarak yaratılan her insanın doğuĢtan vazgeçilemez ve devredilemez haklara sahip olduğu belirtilmektedir.
- Din ve vicdan özgürlüğüne yer verilmiĢtir. Buna göre; hiç kimsenin dini inanç ve kanaatlerini yerine getirmeye zorlanamayacağı ve bu konuda devletin gerekli tedbirleri almakla yükümlü olduğu bildirilmiĢtir.
- Seçim ve yönetime katılma hakkı düzenlenmiĢtir. Bu hükme göre; halkın beklentilerini karĢılamaktan uzak bir yönetim anlayıĢına sahip egemen gücün, meĢru bir Ģekilde görevden uzaklaĢtırmanın temel bir hak olduğu vurgusu yapılmıĢtır.
- Kuvvetler ayrılığı ilkesi benimsenmiĢtir. Bu hükme göre; yasama, yürütme ve yargı güçlerinin görev alanlarının sınırı yasalar ile belirlenerek kesin Ģekilde bu kuvvetler arasında ayrım sağlanmalıdır93
.
- Basın özgürlüğü konusunda da düzenlemeye yer verilmiĢtir. Bu konuda Devletin, basın özgürlüğünü sağlamaya yönelik engelleri kaldırması gerektiği bildirilmiĢtir94
.
Virginia Haklar Bildirisi‟nin temel felsefesi, kiĢilerin temel hak ve özgürlüklere kendiliğinden yaĢ, cinsiyet ve eğitim gibi farklılıklar gözetilmeksizin eĢit Ģartlarda sahip olabilmeleridir. Dolayısıyla bir kiĢinin, Amerikan vatandaĢı kimliğine sahip olması, devlet yönetiminde aktif olarak söz sahibi olabilme olanağına sahip olması açısından yeterli görülmektedir95
.
Bu bildirinin karakteristik özelliği; kiĢi özgürlüğü ve güvenliği hakkının ana ilkelerini belirlemiĢ olmakla birlikte bunları toplumun tüm katmanlarına yayabilecek düzeyde etkili bir özgürlük belgesi olmamasıdır. Virginia Haklar Bildirisi, kendisinden hemen sonra Philepdelphia Kongresi tarafından kaleme alınan Amerikan Bağımsızlık Bildirisi‟nin hazırlanmasında ve 1787 Amerikan Anayasası‟nın oluĢumunda da öncülük etmiĢtir96
. 93AKAD/DĠNÇKOL, s.242 94 GEMALMAZ, s.143 95 AKAD/ DĠNÇKOL, s.242 96 KAPANĠ, s.44
27
Virginia Haklar Bildirisi‟nden sonra 04.07. 1776 tarihinde Thomas Jefferson‟ un mimarı olduğu Amerikan Bağımsızlık Bildirisi yayımlanmıĢtır. Bu belge, Virginia Haklar Bildirisinin ana teması olan “ her insanın Tanrı tarafından eĢit ve özgür olarak yaratılması nedeni ile ilahi gücün lütfettiği doğuĢtan devredilmez ve vazgeçilmez bir takım haklara sahip” olduğu fikri Amerikan Bağımsızlık Bildirisi‟nde aynen benimsemiĢtir. Bu bildiride; doğal haklar kuramının etkisi ile insanın, insan kimliğine sahip olması nedeni ile özgür olma ve yaĢama hakkı gibi bir takım temel haklara sahip olduğu belirtilmiĢtir. Ayrıca Tanrı‟nın insanlara lütfettiği bu hakların korunması ve geliĢtirilmesi, Devletin en önemli görevleri arasında bulunmaktadır97
.
Amerikan Bağımsızlık Bildirisi, Virginia Haklar Bildirisi‟nden daha geniĢ hak ve özgürlükler listesi sunmuĢtur. Bu belgede; kiĢi özgürlüğü ve güvenliği hakkının kapsamı geniĢletilerek ifade özgürlüğünün önemine dikkat çekilerek sanığın savunma hakkını kullanabilmesi için avukat tarafından temsil edilebilme hakkından yararlanmasına yönelik hükümlere yer verilmiĢtir. Ayrıca kanunların geçmiĢe yürümemesi ilkesi ile masumiyet karinesine de yer verilen belgede; dernek kurma ve toplanma özgürlüğü, seyahat özgürlüğü gibi temel hak ve özgürlüklerin kullanılmasına yönelik düzenlemeler yer almıĢtır98
.
Görüldüğü gibi Amerikan Haklar ve Özgürlük Bildirileri‟nde; insanların kendilerine ilahi bir güç tarafından bahĢedilen bazı hak ve özgürlüklere doğuĢtan eĢit bir Ģekilde sahip oldukları belirtilmiĢtir. Ayrıca kamusal gücü kullanan makam ya da organların keyfi iĢlemlerle güçlerini kötüye kullanmalarını engellemek amacı ile yetkilerinin kiĢilerin doğuĢtan sahip olduğu bazı haklarla sınırlanması gerektiği yönündeki düĢünceler, doğal hukuk kuramından uygulama alanına kanalize edilmiĢtir99
.