Kıta Avrupası‟nda kiĢi özgürlüğü ve güvenliği hakkı, Ġngiltere‟deki özgürlük bildirilerinden esinlenerek 26 Ağustos 1789 tarihli Fransız Ġnsan Hakları ve YurttaĢlık Bildirisi‟nde düzenlenmiĢtir. Bu belgenin düzenlenmesinden önce Fransa‟da kralın otoriter ve diktatör rejimine karĢı gelebilecek herhangi bir siyasi grup ya da kitle bulunmamaktadır. Dolayısıyla kiĢi özgürlüğü ve güvenliği hakkını korumaya yönelik -Ġngiltere örneğinde olduğu gibi- herhangi bir hukuksal düzenlemenin varlığından söz etmek o dönemde mümkün
97 GÖZE, s.526 98
KAPANĠ, s.45, GEMALMAZ, s.143 99 KAPANĠ, s.45
28
değildi. Bir anlamda hukuk güvenliğinin tesis edilmediği bir ortamda kiĢilerin geleceklerini belirlemek, tamamıyla Kralın takdirine bırakılmıĢtı100
.
Bu dönemde Kralın uyguladığı dikta rejiminin halkta oluĢturduğu tepkinin yanı sıra 17 ve 18. yüzyıl aydınlanma hareketinin, Ġngiltere ve Amerika‟daki özgürlük düĢüncesini Fransa‟ya da kanalize etmesi ile ülkede halk egemenliği bilinci oluĢmuĢ ve bu aydınlanma düĢüncesinin etkisi ile 1789 Fransız Ġnsan Hakları ve YurttaĢlık Bildirisi hazırlanmıĢtır101
. Bu bildirinin hazırlanmasında etkili olan temel ilke; halkın özgürlük bilincine sahip olmasıdır. Bu nedenle Fransız Bildirisi‟ne egemen olan özgürlük kavramının hukuk felsefesinde ifade ettiği anlam; “kiĢinin söz ya da hareketlerinde serbest biçimde davranabilme keyfiyetine sahip olması ve bu isteklerini eyleme geçirirken herhangi bir engelle karĢılaĢmamasıdır.” Dolayısıyla bu bildirinin hazırlanmasında etkili olan özgürlük fikri; kiĢi hak ve özgürlüklerinin geliĢiminde iktidara karĢı verilen mücadelede de önemli bir misyon oluĢturmaktadır102
.
Bu bildirinin hukuksal niteliği gereği ulusal bir belge olduğunu söylemek mümkün değildir. Gerçekten de Fransız Ġnsan Hakları YurttaĢlık Bildirisi‟nin içerdiği hakların ve özgürlük anlayıĢının tüm toplumların yönetim anlayıĢını da etkileyecek Ģekilde uluslararası bir niteliğe sahip olduğu görülmektedir. Bildirgede; kiĢi özgürlüğü ve güvenliği hakkına yönelik önemli düzenlemelere yer verilmiĢtir103
.
- KiĢi özgürlüğü ve güvenliği hakkına iliĢkin düzenlemeler, bildirgenin 7,8 ve 9. maddelerinde ayrıntılı olarak düzenlenmiĢtir. Buna göre kiĢi özgürlüğü ve güvenliği hakkı, kiĢinin doğuĢtan sahip olduğu, devletin müdahale edemeyeceği tabii ve süre aĢımına bağlı olmayan hakkı Ģeklinde tarif edilmiĢtir104
.
- KiĢi özgürlüğü ve güvenliği hakkı ile ilgili bir diğer düzenlemede de Ġngilizlerin ünlü Habaes Corpus Act ‟ten esinlenen 7.maddesinde Hakim tarafından usulüne uygun bir karar olmadıkça hiç kimsenin bir suçtan ötürü yakalanıp gözaltında tutulmasının mümkün olmayacağı ve tutuklanamayacağı belirtilmiĢtir. Böylece, idarenin keyfi müdahaleleri ile
100KAPANĠ, s.46
101ġAHBAZ , “Anayasa‟da KiĢi Özgürlüğü ve Güvenliği”, s.32 102 AKAD/ DĠNÇKOL, s.244
103AKIN, s.293
29
özgürlüğün sınırlandırılması tehlikesine karĢı kiĢi özgürlüğü ve güvenliği hakkının korunması esası benimsenmiĢtir105
.
- KiĢi özgürlüğü ve güvenliği konusundaki bir baĢka yenilikle konusu suç teĢkil etmeyen bir fiile ceza verilemeyeceği bildirgenin 8.maddesinde açıkça belirtilmiĢtir. Ayrıca kazanılmıĢ haklara saygı ilkesinin de geçerli olduğu bildirgede suç ve cezaların geçmiĢe yürütülmesinin yasak olduğu bildirilmiĢtir106
.
- KiĢi özgürlüğü ve güvenliği hakkı ile ilgili son düzenleme, ceza hukukunun temel ilkelerinden biri olan masumiyet karinesidir. Bildirgenin 9.maddesindeki masumiyet karinesi ile kiĢinin, mahkeme kararı ile suçluluğu ispatlanana kadar masum sayılması esası benimsenmiĢtir107
.
Görüldüğü gibi Fransız Ġnsan Hakları ve YurttaĢlık Bildirisi, kiĢi özgürlüğü ve güvenliği hakkı ile ilgili masumiyet karinesinden kanunsuz suç ve ceza olmaz ilkesine kadar çağdaĢ ceza muhakemesi hukukunun ana ilkelerine yer vermiĢtir. Bu yönü ile değerlendirildiğinde bildirinin, günümüz anayasalarını da etkileyen evrensel nitelikli bir hukuk belgesi olduğunu görüyoruz.
Sonuç olarak Ġngiliz, Amerikan ve Fransız insan haklar belgelerini irdelediğimizde kiĢilerin özgürlüğünün hiçbir Ģekilde hukuka aykırı iĢlemle kısıtlanamayacağını gösteren ilk belge 1215 tarihli Magna Carta Libertatum‟dur. KiĢi özgürlüğü ve güvenliğini hukuk literatüründe hukukun güvencesi olarak düzenleyen ilk belge 1679 tarihli Habaes Corpus Act‟tır. Bu aĢamadan sonra Fransız Ġnsan Hakları ve YurttaĢlık Bildirisi ile kiĢi özgürlüğü ve güvenliği hakkı, tüm uluslararası hukuk metinlerinde yer alan bir haklar bütünü olarak evrensel bir nitelik kazanmıĢtır108
.
III. ULUSLARARASI BELGELER A. Genel Olarak
KiĢi özgürlüğü ve güvenliği hakkı, insan haklarının geliĢiminde öncü bir rol üstlendiği için temel belge niteliğindeki bir çok uluslararası hukuk metninde düzenlenmiĢtir. Bu konuya iliĢkin olarak ilk düzenleme, 1948 tarihli BirleĢmiĢ Milletler (BM) Ġnsan Hakları Evrensel 105 GEMALMAZ, s.171 106 GÖZE, s.602 107 GEMALMAZ, s.171 108 AKAD/ DĠNÇKOL, s.242
30
Bildirisi‟nin (ĠHEB) 3. maddesinde yer almıĢtır. Daha sonra Avrupa Ġnsan Hakları SözleĢmesi‟nin (AĠHS) 5. maddesinde bu hakkın kapsamına giren konular ayrıntılı olarak düzenlenmiĢtir Bu belgenin ardından 1966 tarihli KiĢisel ve Siyasal Haklara ĠliĢkin Uluslararası SözleĢme‟nin (KSHS) 9. maddesi ile Afrika ġartı‟nın 6. maddesinde herkesin bu haktan yararlanabileceği belirtilmiĢtir109. Bu düzenlemeler, insanların, insan kimliğine yakıĢır
bir Ģekilde yaĢaması ve insanlık dıĢı muamele ya da iĢlemlere maruz kalmalarını engelleme amacını taĢımaktadır.
Her ne kadar insanoğlunun engizisyon dönemindeki ortaçağın kaotik atmosferini soluduğu o günden beri insan hakları alanında büyük ilerleme kaydedilse de günümüzde kiĢi özgürlüğü ve güvenliği hakkının ihlali sıklıkla gündeme gelmektedir. ĠĢte; bu hak ihlallerinin yaĢanmaması adına uluslararası hukuk belgeleri ile kiĢi özgürlüğü ve güvenliği hakkına getirilen güvenceler ve bu kurallara uyulmaması halinde uluslararası hukuk kuralları açısından yaptırım niteliğindeki Avrupa Ġnsan Hakları Mahkemesi (AĠHM) kararları uygulanmaktadır. Böylece; uluslararası hukukun etkin yaptırımları sonucu; son dönemde devletlerin, bu konuda daha hassas hareket ettikleri görülmektedir. Bu konunun önemine binaen çalıĢmamızda kiĢi özgürlüğü ve güvenliği hakkına iliĢkin uluslararası belgeleri, BirleĢmiĢ Milletler sistemindeki belgeler ve Avrupa Ġnsan Hakları SözleĢmesi ve AĠHM içtihatları ıĢığında olmak üzere iki alt baĢlık altında inceleyeceğiz. Bu belgelerden, kiĢi özgürlüğü ve güvenliği hakkına ilk kez BM bünyesinde yer verildiği için öncelikli olarak BM sistemini inceleyeceğiz.
B. BM Sisteminde KiĢi Özgürlüğü ve Güvenliği Hakkı