İnsani müdahaleye meşruiyet niteliği eklenebilmesi için bazı şart ve ölçülerin gerçekleşmesi gerekir. En önemlisi olduğunu söylemesek de onlardan biri; müdahale yapılmasının temel bir şartı olarak kendi bölgesine müdahale edilen devletin onayının alınması zorunludur162. Öyle ki bu devlet yabancıların yaşamını koruyabiliyorsa ya da yabancı devletlerin kendi topraklarına müdahalesini istemiyorsa bu durum bu tür müdahalenin yasaklanması için yeterli bir sebep sayılmaktadır163.
UAD’nın 1986’da Nikaragua’da askeri ve ona benzer operasyonların meselesi hakkında kararlaştırdığına göre yardım yapılacak devletin onayı zorunludur. Nitekim Divan, ABD’nin Nikaragua’nın iç işlerine müdahale etmeye hakkı olmadığına hükmetti. Bu kararı da insan haklarına saygı için Nikaragua’nın Amerika Uluslararası Örgütü önünde taahhütlerini yerine getirmekle yükümlü olması gerekçesiyle verdi164.
Aynı şekilde UAD, 27.06.1986 yılında çıkan aynı kararda şunu kararlaştırmıştır:
“Devletin iç işleri kavramı; devletin siyasal, ekonomik, sosyal ve kültürel sistemlerini seçmede özgür olmasını kapsayacak şekilde geniştir”. UAD, aynı kararda şunu da
vurgulamıştır: Müdahale; siyasal, sosyal ve kültürel sistemi seçme hakkı gibi özgür kalınması gereken meselelere zorla yapıldığı zaman yasal dışı olur165.
UAD’nın kararına göre herhangi bir müdahaleye meşruiyet verilebilmesi için felakete uğrayan devletin onayının olması gerektiği ortaya çıkmaktadır. Öyle ki müdahalenin amacı insan haklarına saygıyla sınırlı olması ve başka bir amaç için olmaması gerekir. Koalisyon devletleri, 688 sayılı karara göre ya da bireysel olarak Irak topraklarına müdahale ettikleri zaman Irak hükümetinin onayını ibraz etmede bu esas üzerine yoğunlaştılar. Bireysel müdahalenin meşruiyetinde de 688 sayılı karara dayanmaya çalıştılar. Aşağıda birinci başlıkta Irak hükümetinin onayını tartışacağız. İkinci başlıkta ise onayın değerlendirmesini ele alacağız.
162 EL-CÜNDİ, Gassân, “ماعلا يلودلا نوناقلا يف ةيناسنلإا حلاصل لخدتلا”, Mısır Uluslararası Hukuk Dergisi, Sayı. Uluslararası Hukuk Dergisi, Sayı. 43, Mısır 1987, s. 164.
163 NECM, s. 118. 164 ABDULLAH, s. 147.
61
1. Irak Hükümetinin Müdahaleye Onay Vermesi
Genel olarak Irak’a özel olarak da Kuzey Irak’a yapılan insani müdahale, Irak devleti tarafından kabul görülmemiştir ve onun devlet egemenliğini yok saymıştır. Bunu ilk önce 688 sayılı karar, ikinci olarak 18.04.1991’de Irak ile BM arasında imzalanan anlaşma müzekkeresi ve üçüncü olarak da BM’nin gözlemci heyetini göndermesiyle ilgili 25.05.1991 tarihli anlaşmayla bunu özetlemeye çalışacağız.
a. 688 Sayılı Kararın Irak’ın Müdahaleye Onay Vermesine Yoğunlaşması
688 saylı karar, metninin 3. fıkrasını kullanarak müdahalenin başlangıç olması gereken Irak hükümetinin onayına saygı gösterilmesinin zorunluluğunu vurguladı. O fıkrada şöyle geçmektedir: “Irak’ın Uluslararası İnsani Örgütlerin oraya varmasına…
izin vermesi ve onlar için gereken kolaylıkları sağlamasını ısrar eder”.
Aynı şekilde karar, Konsey’in Irak yönetimine karşı zorlama yönteminden uzak durduğunu ifade eden kavramları kullandı. Bu kavramlardan bazıları; müsamaha eder, talep eder, ısrar eder gibi kavramlardır166. Aynı şekilde BM Konseyi 688 sayılı karar önsözünün 8. fıkrasında Irak egemenliğine saygıyı vurgulayarak Irak’ın onayının alınmasını ısrar etti. O fıkrada şöyle diyor: “Tüm üye devletlerin, Irak ve tüm bölge
devletlerinin egemenliği, bölgesel barışı ve siyasal bağımsızlığına saygı göstermeye bağlı kalmalarını yine vurgular.
b. 18.04.1991 Tarihinde İnsani Yardımla İlgili İmzalanan Mutabakat Müzekkeresi
Irak hükümetinin 18.04.1991’de BM’yle imzaladığı mutabakat müzekkeresiyle onun insani yardımı onayladığını gösteriyor. Bu, zulüm gören Iraklı sivilleri korumak ve mültecileri kendi diyarlarına döndürmek için yapılan müdahaledir.
Müzekkerede kullanılan ifade ve kelimeler Irak’ın onayı olduğu hakkında yeterli delil sunuyor. Müzekkerenin içerdiği fıkralarla bu gerekçelendiriliyor. Onların en önemlileri şunlardır:
62
- 1. fıkra: “Her iki taraf, Iraklı sivil yerleşimcilerin sıkıntılarını hafifletmek
için insani yardımın sağlanmasını kapsayan uygun önlemleri alma zorunluluğunun önemini kabul eder”. “Kabul eder” ifadesi müdahaleye onayın olduğunu gösteriyor.
2. fıkra: “Göç eden Iraklıların kendi memleketlerine istekleriyle dönmeleri
için BM’nin gösterdiği çabayı Irak hükümeti de gösterir. Irak Cumhuriyeti Hükümeti BM’ye her türlü destek ve yardımı sunmayı taahhüt eder…” Bu sadece insani müdahaleyi kabul etme anlamına gelmiyor. Aynı zamanda onu destekleme anlamına da geliyor.
3. fıkra: “Her iki taraf, alınan önlemlerin dayandığı esasların onun
bütünlüğünün güvencesi olması üzerine anlaşır”. “anlaşır” ifadesi müdahaleye onay verildiğini gösteriyor.
4. fıkra: “Bu amaçla Irak hükümeti, Irak’ta insani yardıma her ihtiyaç
duyulduğunda o yardımın yapılması ve gereken tüm önlemleri alması hususunda BM’yle yardımlaşmayı onaylar. Irak hükümetiyle yardımlaşarak merkez ve şube olmak üzere BM’ye bağlı insani yardım bürolarının açılmasıyla bunun gerçekleştirilmesi üstlenilir”.
7. fıkra: “…Irak organlarıyla yardımlaşarak…” Nitekim yardımlaşma
kavramı yardım yapmaya onay verdiğini gösteriyor.
8. fıkra: “Hükümetle yardımlaşarak… Irak hükümetiyle anlaşma ve
yardımlaşmak… Irak hükümeti bu yardımın hızlı ve etkin bir şekilde yapılması için gereken önlemleri alır”.
11. fıkra: “…Yardımların yapılması üzerine anlaşılmıştır…” 15. fıkra: “Irak hükümeti yardım eder…”
17. fıkra: “Irak hükümeti BM’nin şube bürolarını açmada yardımcı
olacaktır…”
19. fıkra: “…Hükümet yardım için yerel dövizle nakdi katkıda bulunur”.
Anlaşmanın mali katkıyla olduğu ortaya çıkmaktadır.
İnsani müdahalenin Irak egemenliği değerlerine zarar vermediğini göstermek için 20. fıkrayla müzekkere, Irak egemenliğine saygıyı gösterdi. Nitekim 20. fıkra şunu belirtmiştir: “Yukarıda zikredilen ilkelerin uygulanması; Irak Cumhuriyeti
63
egemenliği, bölgesel bütünlüğü, siyasal bağımsızlığı ve güvenine zarar vermez. Onun iç işlerine müdahale edilmez”.
Aynı şekilde müzekkerenin 21. fıkrası o müzekkere süresinin ve içindeki ilkelerin 31 Aralık 1991’de bitmesini ve onun çalışma süresinin uzatılabilme imkanı olacağını belirlemiştir.
Müzekkerenin bentleri ve onayını gösteren delillerden hareketle Irak’ın onayı resmi belgelerle tespit edilmiş bir gerçektir.
c. BM’nin Gözlemci Göndermesiyle İlgili 25.05.1991 Tarihli Anlaşma
BM’nin gözlemci göndermesiyle ilgili 25.05.1991 tarihli anlaşma 18.05.1991’de imzalan ve yukarda zikredilen Mutabakat Müzekkeresi’nin bir eki sayılmaktadır. BM’nin gözlemci göndermesiyle ilgili anlaşmanın içeriği Irak’ın müdahaleyi onayladığını teyit ediyor.
Bu anlaşmanın fıkralarını şu şekilde açıklayabiliriz.
1. fıkra: “BM’ye bağlı gözlemci heyeti gönderme ilkesi açısından
anlaşmadan sonra…”. Bu, Irak’ın BM gözlemcilerinin müdahalesini kabul
ettiğini gösteriyor.
2. fıkra: “Gözlemci heyeti yerel sivil yönetimle yardımlaşır…” Yani Irak bu gözlemci heyetle yardımlaşır.
3. fıkra: “…Irak hükümetiyle anlaşarak…” Bu Irak’ın onayını gösteriyor. 5. fıkra: “…Hükümetin ilgili organıyla danışarak farklı bölgelere belli
gözlemciler yayar…” Irak hükümetine danışılması onun onayının olduğunu
gösteriyor.
6. fıkra: “BM gözlemcilerinin yanlarına silah almalarına müsaade edilir.
Bunu Irak organları sağlar”.
Irak’ın BM gözlemcilerine silah vermesiyle onun onayının olduğu anlamına geliyor.
64
7. fıkra: Irak organları kuralı… tayin eder, Irak organları uygun
kolaylıkları sunar…” Irak hükümetinin kolaylıklar sağlaması onun onayını
gösteriyor.
O zaman anlaşma metinleri Irak hükümetinin müdahaleyi onayladığını vurguluyor. Irak’ta meydana gelen insani müdahalelerini gerekçelendirmek için koalisyon devletlerinin dayandığı dayanak da budur.
2. Irak’ın İnsani Müdahaleye Onayının Değerlendirilmesi
Irak topraklarına yapılan müdahaleye Irak’ın onay vermesinin genel çerçevesine derinlemesine baktığımızda belli neticeler çıkarabiliriz. O da şu üç temel yönü tahlil etmekle olur:
1. Irak’ın onayı şekilsel bir onaydı.
2. Onay sadece BM örgütünün müdahalesini kapsamaktaydı.
3. Irak’ın onayı sonradan oldu. Yani 688 sayılı karar çıktıktan ve müdahaleyi yapan taraf devletlerin huzuru sağlama operasyonu başladıktan sonraydı.
a. Irak’ın Şekilsel Onayı
Irak’ta insani yarar için yapılan insani müdahale operasyonu şekilsel bir onayla oldu167.
Onaya bu niteliği veren şey onun, bir grup koalisyon devletleriyle mücadele ettikten sonra yenilmiş hatta yıkılmış bir ülkeden çıkmış olmasıdır. O devletlerin başında da ABD ve İngiltere gelmektedir. Dolayısıyla onay, boyun eğilerek verildi. Bunun yanı sıra Irak hükümeti Kuzey Irak’ta insani müdahaleyi kabul etmeme tutumunu resmi olan ifade etti168.
167 ELCÜNDİ, s. 165.
168 BODUR, Kadriye, “Irak'ın İşgali ve Uluslararası Hukuk”, Cilt. 4, Sayı. 2, 2004, http://www.universite- toplum.org(25.05.2016).
65
Irak’ın boyun eğerek onay verdiğini teyit eden şey; İkinci Körfez savaşı çerçevesinde çöl fırtınası operasyonunun geride bıraktığı yıkımdan sonra onayın çıkmasıdır. Dolayısıyla bu koşullarda çıkan onay ancak duruma boyun eğmek olur. Çünkü savaştan yenilerek yeni çıkmış bir devletin kendi güçlerini ispatlamış devletlere ikinci bir defa karşı çıkması akıl karı değildir. Çünkü bunu reddetmesi yeni bir yıkıma maruz kalması anlamına geliyor.
Irak’ın genel olarak uluslararası toplum yönetimine ve özel olarak da koalisyon devletlerine boyun eğme dışında çaresi kalmadı. Bu da onun onayını sırf şekilsel bir işlem kılar169.
Aynı şekilde Irak hükümeti resmen insani müdahaleyi reddettiğini ifade etti. Bu reddetme tutumunu teyit eden de Irak hükümetinin 21.04.1991’de BM’ye gönderdiği mektuptur. Onun reddi kendi bölgesinde yapılan müdahaleyi içermekteydi. Bu müdahaleyi kendi iç işlerine müdahale etmeye bir kılıf ve ulusal egemenliği ve toprak birliğine bir tehdit saydı.
b. Onayın Sadece BM Örgütü’nün Müdahalesini Kapsaması Irak onayının içeriği sadece BM Örgütü’nün müdahalesiyle sınırlıydı. Çünkü onun müdahalesi, BM Sözleşmesi’nin 2. maddesinin 7. fıkrasında müdahale yetkisi verilen birimden çıkan karara dayanmaktaydı. Durum Sözleşme’nin 7. faslı çerçevesindeki yetkileri kullanmakla ilgili olduğunda o birim GK’dir. Dolayısıyla Irak hükümeti bu karara karşı çok hassas olsa da o karar tartışmaya elverişli olmadığı için ona karşı çıkamadı170. Nitekim BM Sözleşmesi’ni onaylayarak onun tüm icraatlarını kabul eden tüm üye devletlerin yerine Konsey’in bu tür kararlar alma yetkisi vardır. O sözleşmede GK’nin kararlarını ve yürürlüğünü kabul etme taahhüdünü devletlerin sırtına yükleyen 25. madde de vardır171.
Mutabakat Müzekkeresi ve ona ek olan anlaşma şekli, uluslararası müdahalenin onay alanından çıktığını gösteriyor. İfadeler arasında, müdahalesine onay verilmek
169 SÜLEYMANİ, s. 133.
170 BETTATİ, Mario, Le Droit D'ingérence. Mutation De L'ordre İnternational, Odile Jacob, Paris 1996, P. 664.
66
istenenin BM olduğu ve devletler olmadığını ifade eden ifadeler vardır. Bu konuda apaçık olan şu fıkraları seçtik:
- İnsani yardımla ilgili Mutabakat Müzekkeresi metinin 2. fıkrası: “Irak
hükümeti BM’nin gösterdiği çabaları hoş karşılar…” Bu apaçık bir şekilde sadece
BM’nin müdahalesine onay verdiğini başkalarına onay vermediğini gösteriyor. - Aynı Müzekkere’nin 4. fıkrası: “Bu amaçla Irak hükümeti BM’nin Irak’ta
insani varlığının olmasında… ve BM’ye tabi insani yardım merkezlerinin açılmasında ona yardım eder…” Bu ifade, başka bir devlet zikredilmeden
sivillere insani yardımda bulunmak için Irak hükümetinin BM’nin müdahalesine onay verdiğini gösteriyor.
- Aynı Müzekkere’nin 6. fıkrası: “BM’ye tabi olan insani yardım merkezleri
insani yardımda bulunmayı üstlenir… Aynı şekilde bu merkezler genel durumu kontrol eder”. Burada yardımı yapacak olan BM olduğu yine vurgulanmaktadır.
- Aynı Müzekkere’nin 8. fıkrası: “BM, Irak hükümetiyle yardımlaşarak acil
önlemleri alır…” Burada onayın sadece BM’ye verildiğine vurgu vardır.
- Aynı Müzekkere’nin 13. fıkrası: “…BM’ye ortak… gıda dağıtım yeri…” Burada da onayın sadece BM’ye verildiğine vurgu vardır.
- Aynı Müzekkere’nin 17. fıkrası: “Hızlı bir şekilde Irak hükümeti BM’nin
şube bürolarını oluşturmada yardımcı olur…” Bu da BM yardım programlarını
yürütünceye kadar Irak hükümetinin ona kolaylık sağlamasını ifade ediyor. - 25.05.1991’de Irak ile BM arasında BM Gözlemci Heyetinin gönderilmesiyle ilgili anlaşmanın 1. fıkrası: “BM’ye tabi gözlemci heyetinin
gönderilmesi ilkesi açısından anlaşmadan sonra…”. Bu ifade, Irak hükümetinin
sadece BM’ye tabi gözlemci heyetinin gönderilmesini onayladığını başka herhangi bir devletinkini onaylamadığını gösteriyor.
- Aynı anlaşmanın 2. fıkrası: “…BM’ye tabi on gözlemci gönderildi…” Gözlemcilerin sadece BM’ye tabi olmasına vurgu vardır.
Sorumluların çoğunun Irak’ta meydana gelenleri eleştirmesi, Irak hükümetinin BM kılıfı altına girmeyen herhangi bir devletin bireysel müdahalesini resmen reddetmesini destekleyen husustur. Nitekim Müzekkere’nin onaylandığı gün olan 18 Nisan’dan güvenli bölge oluşturma günü olan 23 Nisana kadar koalisyonun Kuzey
67
Irak’taki çabaları, Irak’ın iç işlerine gerekçesiz müdahale olduğu için bu müdahaleyi eleştirmeye başladılar. Aynı şekilde 23 Nisanda Irak Dışişleri Bakanı, BM Genel Sekterine bir mektup teslim etti. Orada BM’nin Irak’la yaptığı anlaşmaya göre davranmasını ve Kuzey Irak’ta koalisyon güçleri yerine askerlerin sorumluluğunu yüklenmesini talep etti. Iraklı Bakan, koalisyonun çabalarının hiçbir gerekçe ve dayanak olmadan Irak’ın egemenliği ve bölgesel bütünlüğüne tehlikeli bir saldırı olduğundan onları eleştirdi. İleride kendi memleketinin güvenli bölge oluşturmak için her türlü girişimde bulunacağını ve tüm araçları kullanacağını ifade etti172.
c. Irak Onayının Müdahaleden Sonra Olması
Onay kavramı, onunla ilgili önlemler alınmadan önce onun var olmasının zorunlu olduğunu gösteriyor. Yani koalisyon devletlerinin Irak’a insani müdahale yapmalarının Irak’ın onayıyla gerekçelendirebilmesi için doğal olarak bu onayın müdahale operasyonundan önce olması gerekir173.
Bundan emin olmak için 688 sayılı karar gereği GK’nin müdahale tarihi ya da koalisyon devletlerinin bireysel iradeleriyle yaptığı müdahale tarihi ile Irak’ın onay verme tarihini karşılaştıracağız.
Iraklı sivil vatandaşlara insani yardımla ilgili olan GK’nin 688 sayılı kararı 05.04.1991’de çıktı. ABD, Britanya ve Fransa’nın Kuzey Irak’ta bireysel önlem almalarının başlangıcı 08.04.1991’deydi. Nitekim bu devletler yardıma muhtaç olan herkese gıda yardımı yapmak için savaş uçaklarını kullanmaya başladılar. Dolayısıyla Irak onayının vaktinde geldiğini söyleyebilmemiz için onun 05.04.1991’den önce olması gerekir. Lakin ilk onay ifadesi 18.04.1991’de gerçekleşti. Yani müdahalenin gerçekleşmesinden 13 gün sonra onay verildi. Diğer onay ise 25.05.1991’de çıktı. Yani müdahaleden yaklaşık bir ay sonra oldu174.
Tarihler arasında bu karşılaştırma; müdahale işiyle ilgili onayı almak için BM Eski Genel Sekreteri ve Irak hükümeti arasında müzakereler hala devam ederken Irak’a insani müdahalenin yapıldığını gösteriyor. Buna binaen kesinlikle devletleri Irak’a müdahale
172 SÜLEYMANİ, s. 134. 173 SÜLEYMANİ, s. 134. 174 HACER, s. 89.
68
etmeye iten çıkarlar bulunmaktadır. Üçüncü başlıkta ele alacağımız konu da budur. Tarihte yapılan müdahalelerin çoğu müdahale edilen devletin onayı olmadan gerçekleşmiştir. Örneğin Hindistan’ın 1971’de Doğu Pakistan’a müdahalesi Pakistan hükümetinin onayı olmadan oldu175.
C. Irak’a Müdahalenin Gerçek Sebebinin Uluslararası Çıkar