C. BM’nin Uçuşa Yasak Bölgeler Koyma Çözümünden Uzak Durması ve Irak’a
2. Birleşmiş Milletlerin Uçuş Yasağını Çözmekten Uzak Durmasından Sorumlu
247 BATIR, s. 127-128.
248 LAUTERPACHT, Hersch, International Law and Human Rights, Stevens & Sons, 1950, s. 143. 249 SAK, Yıldıray, Uluslararası Hukukta İnsancıl Müdahale ve Libya Örneği: Suriye’de Yaşanan ya da
Yaşanacaklar için Dersler, Uluslararası İlişkiler, Cilt. 11, Sayı. 44, 2015, s. 129, http://www.uidergisi.com.tr(16.07.2016).
92
1. Birleşmiş Milletlerin Uçuş Yasağı Koymaya Karşı Olumsuz Tutumu
Her ne kadar bazı BM yetkililerinin açıklamalarına göre GK kararı ve BM Sözleşmesi gereği uçuşa yasak bölge koymak yasal olmasa da hiçbir önlem alınmadı. Irak Dışişleri Bakanlığı tarafından gönderilen mektuplara rağmen ne GK’de ne de diğer birimlerde uçuşa yasak koymaya karşı önlem alındı. Bunu belgelendirmeden önce bu başlıkta Irak Dışişleri Bakanı’nın 6 Ağustos 2001 ve 30 Eylül 2003 tarihleri arasında gönderdiği bazı mektupları ele alacağız. Bu mektuplar GK Başkanı ve BM Genel Sekreteri’ne gönderildi. Gönderilen mektuplar, Amerika ve İngiltere uçaklarının uçuşa yasak bölgeyi bombalandırmaları ile ilgiliydi ve mektupların sayısı 18’e ulaşmıştı.
Bir mektup yasal olmayan uçuşa yasak bölgede Amerika ve İngiltere uçaklarının sürekli saldırmasıyla ilgiliydi. Bu mektup 6 Ağustos 2001’de Genel Sekreter ve GK Başkanı’na gönderildi. Daha sonra aynı içerikte mektuplar peş peşe geldi. En sonuncusu ise 30 Eylül 2002 tarihliydi250.
GK’ye gönderilen bu mektupların olması ve BM Açık Oturumunda GK’deki Rusya temsilcisi, Vatikan temsilcisi, Hindistan temsilcisi ve Libya Arap Cumhuriyeti temsilcisi tarafından uçuşa yasak bölgenin yasal olmadığı ifade edilmesine rağmen GK, kendi çalışmalarında objektifliği aramadı. Ya da onunla ilgili bir karar ya da başkanlık bildirisi çıkarmadı251.
2. Birleşmiş Milletlerin Uçuş Yasağını Çözmekten Uzak Durmasından Sorumlu Olan Birim
BM Sözleşmesi’nin 24. maddesinin 1. fıkrası gereği GK, uluslararası barış ve güveni korumakta asıl sorumludur.
Uluslararası barış ve güvene zarar veren meselelerin sunulduğu birimler Sözleşmenin 11. maddesinin 3. fıkrasına göre Genel Kurul’dur. Sözleşmenin 99. maddesine göre BM Genel Sekreteri’dir.
250 https://www.evrensel.net/haber(19.07.2016). 251 ELMUHAMMED, s. 372-373.
93
a. Güvenlik Konseyin Hukuki ve Siyasi Sorumluluğu
Tüm üyeleriyle GK, uçuşa yasak bölge koymaktan tam haberdardır. Konsey, BM Sözleşmesi gereği BM’de üye olan bir memleketin hava sahasına saldırıyı durdurmaktan sorumludur. En azından uçuşa yasak bölgeyle ilgili olayları tartışma ve Amerika’nın davranışı GK kararlarıyla uyumlu olduğu ya da çeliştiği zaman onun hakkında görüş açıklaması gerekir. Bu sessizlik, Amerika’nın iş programını çözme ve karar oluşturma hegemonyası dışında açıklanamaz.
Uluslararası çevre politikasının şimdilik GK işlerine etkisiyle ilgili şuna değineceğiz: Tüm bunlarla beraber GK’nin üyeleri, tarih boyunca uçuşa yasak koyma konusunu GK’nin tartışma konularının arasına sokmamaktan ve olumlu ya olumsuz olarak bu konuda bir tutum sergilememekten sorumludurlar. Bu tür durumda sorumluluk almamak, bu davranışın hukuki ve siyasal etkilerinden tümüyle sorumlu olmak anlamına gelmektedir252.
a. Genel Kurul Yetkilerini Dondurmak
Genel Kurul, BM Sözleşmesinin 11. maddesinin 3. fıkrasına göre GK’nin bakışlarını uluslararası barış ve güveni tehlikeye atacak durumlara çevirmekle yetkilidir253. Irak Genel Kurul ve GK’ye birçok nota gönderdi. O notalarda uçuşa yasak bölge koymanın uluslararası barış ve güven üzerindeki büyük tehlikeyi bildirdi254. Örneğin Irak, 9 Eylül 1996’da Kurul’un 51. oturumuna Amerika’nın füze saldırısıyla ilgili nota gönderdi. Fakat Sözleşme’nin 12. maddesinin 1. fıkrası gereğince Genel Kurul’un Irak notası konusu karşısındaki sorumluluğunu beklemededir. Çünkü konunun, GK’nin Irak ve Kuveyt arasındaki durum başlığı altında baktığı bentle alakası vardır. Hem de zikredilen fıkra şunu belirtmektedir: GK, herhangi bir anlaşmazlık ya da Sözleşmede belirtilen herhangi bir göreve baktığında Genel Kurul bu anlaşmazlık ve görev hakkında herhangi bir öneride bulunamaz. Ancak GK ondan bunu talep ederse o zaman öneride bulunur255. Aynı şekilde Genel Kurul’a özel oturumun yapılmasının bir gerekçesi olarak Genel Kurul’un 1950 tarihli ve 377 sayılı kararına (Barış için birlik)
252 ELMUHAMMED, s. 375. 253 TOPAL, s. 107.
254 TOPAL, s. 109.
94
dayanılması mümkün değildir. Başka bir ifadeyle uçuşa yasak bölge koyma ve GK’de daimi olan iki üye tarafından Irak’ın hava sahası egemenliğinin çiğnenmesi konularında Genel Kurul’un yetkileri dondurulmuştur256.
b. BM Genel Sekreteri’nin Hukuki ve Siyasal Sorumluluğu Genel Sekreterliğin görevi Birleşmiş Milletler’ in ele aldığı çeşitli sorunları kapsar257, uluslararası barış ve güvenine tehdit olarak gördüğü herhangi bir meselede Güvenlik Konseyi’ni uyarması gerekir. Şüphesiz bu madde Genel Sekreter’in uluslararası barış ve güveni tehdit eden her meselede Konsey’i uyarmasını gerektirmez. Çünkü Genel Sekreter’in bu konuda takdir yetkisi vardır. Fakat bu konudaki yetkisi; onun merkeziyle uyumlu olup objektif, siyasi ve ahlaki olması gerekir. Avrupa Konseyi Statüsü VI. Bölümü, 36/4. maddesi şunu belirtiyor: “Sekreterliğin tüm görevlileri, görevinin Avrupa
Konseyi için olduğuna ve bu görevi herhangi bir ulusal düşünceden etkilenmeksizin vicdanına göre yerine getireceğine, görevlerini yaparken herhangi bir hükümetten ya da Konsey dışındaki bir makamdan talimat alıp almayacağına, salt Konseye karşı sorumlu bir uluslararası memur statüsüyle bağdaşmayacak herhangi bir eylemden kaçınacağına ilişkin resmi bir bildirimde bulunur. Genel Sekreter ve Genel Sekreter Yardımcısı bu bildirimi Komite önünde, öteki görevlilerse Genel Sekreter önünde yapar”258.
Bu maddenin BM eski genel sekreterleri tarafından uygulanma geçmişi, uluslararası barışın hemen korunmasına işaret ediyor. Genel Sekreter GK’ye 25 Eylül 1980’de bir mektup gönderdi. Orada Irak ve İran arasındaki anlaşmazlığın uluslararası barış ve güveni tehdit ettiğine değindi.
Irak Dışişleri Bakanı, Genel Sekreter ve GK Başkanı’na 1991’den beri birçok nota gönderdikten sonra Genel Sekreter, Irak Dışişleri Bakanı’ndan 17 Şubat 2001’de nota aldı. Çünkü Genel Sekreter, apaçık bir tutum içeren bir notayla ona cevap verdi. Onun bir nüshasını 21 Şubat 2001’de GK Başkanı ve üyelerine gönderdi. Kelimesi kelimesine metin şudur: “ABD, Büyük Britanya Krallığı ve Kuzey İrlanda’ya tabi askeri uçaklarının
256 Uniting for Peace General Assembly resolution 377 (V), New York- 3 November 1950. 257 http://www.unicankara.org.tr(24.07.2016).
258 AVRUPA KONSEYİ STATÜSÜ, bu Statüsü’ ne Dair Sözleşme 5 Mayıs 1949 tarihinde Londra'da imzaya açılmış ve 42. maddeye uygun olarak 3 Ağustos 1949 tarihinde yürürlüğe girmiştir. Türkiye Sözleşmeye 13 Nisan 1950 tarihinde katılmış ve 12 Aralık 1949 tarihinde onaylamıştır. 5456-Sayılı Onay Kanunu 17 Aralık 1949 gün ve 7382 Sayılı Resmi Gazete’ de yayınlanmıştır.
95
Irak hava sahasında Şubat 2001 gecesinde yaptığı işlerle ilgili 17 Şubat 2001 tarihli mektubunuza değinmek istiyorum. Sizin de tam olarak bildiği gibi GK’de ilgili üyeler Irak bölgesi üzerindeki uçuşa yasak bölgeyi bildirdiler. Konsey kararı gereği bu yetkiyi kullandıklarını iddia ettiler. Bu hususla ilgili olarak her zamanki ve hala devam eden kendi tutarlı tutumumu belirtmek isterim. O da şudur: Kendi kararlarını açıklamak GK’ye bağlıdır. Dolayısıyla GK’nin karar yapıları ve etkileri uçuşa yasak bölge ve onları yürütmek için aldığı önlemleri meşru bir esasını teşkil edebiliyorsa bunları belirleme yetkisi sadece ona aittir. Bundan dolayı sizin mektubunuzda değindiğiniz işlerin meşru ya da meşru olmama meselesini Konsey ele alacaktır”259.
Mektuptan apaçık anlaşılan Genel Sekreter’in az önce zikredilen Sözleşme’nin 99. maddesi gereği hukuki sorumluluğundan kurtulmaya çalışmaktadır. Çünkü en azından onun GK’den kararlarını açıklamasını istemesi gerekirdi. O kararı ABD ve Britanya’nın koydukları uçuşa yasak bölgenin meşruiyeti için bir esas teşkil ediyor mu? Fakat bu iki ülke kararın oluşumu üzerine egemen oldukları için daha önceki genel sekreterlerin aldığı önlemler gibi Genel Sekreter’in önlem alabilme imkanı yoktur. Çünkü onlar kendi görevlerini dengeli ve siyasal bir çevrede görevlerini yapıyorlardı260.
Anlatmaya değer bir husus da şudur: Durum uçuşa yasak bölge koymakla sınırlı kalmadı. Bilakis ABD ve İngiltere Irak’a karşı güç kullanma gibi bir dizi işler de yaptılar. Farklı gerekçeler adı altında onun askeri ve sivil yapılarını bombaladılar. Bu gerekçeler uluslararası hukukla bağdaşmamaktadır. Yaptıkları bu tür eylemler saldırı eylemleri sayılmaktadır.
İngiltere; onun askerini Kuzey Irak’a göndermesiyle ilgili Irak’ın yaptığı kınamayı içeren karar taslağını GK’ye gönderdi. Lakin her iki taraf olan Rusya ve Çin arasında şiddetleri tartışma sebebiyle GK, üyeleri arasında uzlaşmaya varamadı. Öte yandan Fransa durumla ilgili olarak koalisyonla istişare ettiğini, koalisyonla dayanışma içinde olduğunu ve durumdan endişe ettiğini bildirdi261.
259 BEJEK, Basil Yusuf, 1990-2005 يلودلا نوناقلل ةدحتملا مملأا تاقيبطتو قارعلا, Beyrut 2006, s. 366. 260 SPONECK, s. 271.
96
Bu bölümde geçenleri şöyle özetleyebiliriz: Genel Sekreter ve GK’den başlayarak BM, uçuşa yasak bölge koyma kılıfı adı altında Irak’ın hava sahasındaki egemenliğine silahlı saldırı işlerini reddederek uluslararası barış ve güveni korumada görevini yerine getiremedi. BM meydana gelen olayları tartışmamaktan tarih boyunca sorumlu olarak kalacaktır. Yani uçuşa yasak bölge koyma konusunu tartışmaya almadı ki bunun bir saldırı olmasında iki kişi bile ihtilaf etmez262.
97
SONUÇ
İnsani müdahale, birçok düzeyde insani sıkıntıları durdurmak ve hafifletmek, onlardan kaynaklanan insani ihtiyaçları hızlı ve etkin bir şekilde yerine getirmek için zorunlu bir görevdir. Çünkü insani müdahale operasyonu barış ve güven zamanında yapılıyor. Barış zamanında insan hakları ihlalleriyle mücadele etmek, azınlıkları korumak, soykırım suçuyla mücadele etmek için BM, Sözleşmesi’nin 1. maddesinde belirtilen merkezi amaçları benimsedi. O da saldırıyı önlemek, geleceği belirlemeye saygı ve insan haklarını güçlendirmektir.
İnsancıl gerekçelerden dolayı uluslararası müdahalenin uluslararası kamu hukukunda geçen köklü iki önemli ilkeyle – ki o iki ilke devletlerin içişlerine karışmama ve uluslararası egemenlikte eşitlik ilkelerinin çakışmasına rağmen halkların hak ve özgürlüklerinin maruz kaldığı büyük ihlallerden halkı korumak için o müdahale bir zorunluluk haline geldi. Fakat devletler içişlerine müdahale edilmeme ilkesi arkasında korunmaya güç yetiremiyorlar. İnsan haklarıyla ilgili meselelerin, kendi halkına karşı büyük ihlaller yaptığı için ona müdahale edilmesi ya da onun tartışılması ya da değerlendirilmesi yasak olan iç yetkilerine girdiğini iddia edemiyor.
Irak’ın durumu insani müdahale ya da daha uygun bir ifadeyle bireyin uluslararası düzeydeki yüce mekanı ve onun temel haklarını kabul etmek için olumlu bir adımdır. Nitekim devlet sadece doğal afetler durumunda değil siyasal afet durumunda dahi korunmaktan yararlanabilir. Bunun 43/131 ve 45/100 saylı kararlar tespit etmiştir. Bu adımın önemini gösteren delil; örneğin Somali, Ruanda ve Bosna gibi birçok devlette başka müdahalelerin onun peşinde olmasıdır. Bu da onun insani müdahale için geleneksel bir kural oluşturmanın başlangıcı olmasıdır. Bundan dolayı insani müdahale hassas bir meseledir. Birçok siyasi zorluklarla karşı karşıya kalmaktadır. Fakat onun bir hukuk ilkesi olması kesindir. Hata egemenlik ilkesinin kendisi de insan hakları konusunda işlenen suçları koruyabilir. Irak’ta olduğu gibi büyük suçlar işlendiği zaman ve onun durdurmak için barışçıl girişimler yapıldığında GK’nin ahlaki bir görev olarak uluslararası toplum yerine ona engel olması gerekir.
Bu araştırmamızda Irak hükümeti tarafından sivillere karşı uygulanan şiddetli, BM’nin ilk adım atmasına yol açtı ve insani müdahale konusuyla Kuzey Irak’a yardım
98
yaptı. Kuzey Irak’taki dram geride binlerce yerleşimcinin komşu devletlere sığınmasını bıraktı. Bu büyük olaylardan tarihte sığınmacıların en büyük ve hızlı göçü meydana geldi.
Fransa ve Türkiye’nin talebine binaen GK 5 Nisan 1991’de toplandı. Müzakereler sonucunda 688 sayılı karar alındı. Yetim kararı denilen bu karar ilk defa sığınmacıların toplu kaçışını ve sıkıntısını çektikleri mahrumiyet durumu uluslararası barış ve güveni tehdit ettiğini bildirdi.
GK, 39. maddeden aldığı geniş yetkisine dayanarak uluslararası barış ve güveni tehdit eden etkenleri açıklamada genişlik sağladı. Sadece uluslararası anlaşmazlıklarla sınırlı bırakmadı. Azınlıklara baskı ve iç savaştan kaynaklanan insanlık dramı durumlarını-ki Irak’ta olan da buydu-kapsayacak şekilde alanını genişletti.
688 sayılı karar genel olarak çıkmasına rağmen insan haklarının büyük ihlallerine karşı askeri müdahaleyi meşru kılan hareketin bir başlangıcı sayıldı. Karar genel çıktı. Nitekim onun hukuki temellerinden bahsetmedi. Ancak araştırıldıktan sonra 7. Bölüm hükümlerine göre çıkması tercih edildi. Budan dolayı zulüm gören Iraklı sivillere yönelik insani yardımların yapılması için düzenlenen 688 sayılı kararın uluslararası meşruiyeti olduğunu çekinceli bir şekilde söylemek mümkündür.
Buna binaen araştırmamızda biz birtakım neticeleri özetledik. Ayrıca bazı önerilere ulaştık. Bu önerilerin bazısı Irak’ın durumunu araştırma konusu yapmakta ve diğer kısmı genel olarak insani müdahaleyi ele almaktadır:
BM Sözleşmesi’nde ve UAD’in Temel Sistemi’nin 38. maddesinin kaynaklarını belirlediği Uluslararası Hukuk kurallarında insani müdahalenin bir temeli yoktur. Aynı şekilde sözleşme metinleri, insani gerekçelerden dolayı herhangi bir devlete karşı güç kullanarak egemenliğini çiğneme iznine değinmiyor.
Irak’taki insani müdahaleden GK’nin uluslararası barış ve güvenini tehdit eden etkenleri belirlemede genişlik yapması ortay çıktı. Çünkü artık insani krizleri ve buna karşılık gelen devletin iç yetkileri durumlarında daraltmayı da kapsamaktaydı.
İnsani müdahalenin şeffaflık ölçüleri Irak durumuna tatbik edilmiyor. Çünkü güce başvurmak son sığınak değildi. Bilakis güç kullanmak koalisyon güçlerinin ilk
99
başvurduğu tercihti. Aynı şekilde insan haklarını çiğneme görünümleri ve müdahaleyi yürütme araçları arasında uyum yoktu. Genel olarak uygulanmakta olan insani müdahale şartlarına saygı gösterilmedi.
688 sayılı kararın yürütülmesi, koalisyon devletlerinin büyük bir şekilde sığınmacıların krizinden sorumlu olduğu şartlarda Irak’a açılan savaşın sonlarında oldu. Özellikle bu, Iraklıların var olan yönetime karşı ayaklanmalarını teşvik etti.
Kürt ve Şiilerin insan haklarını korumayı amaçlayan insani müdahale, tüm Iraklı vatandaşlara zarar verdi. Çünkü onlar 661 sayılı karara göre uluslararası toplum tarafından ve gıda ile ilaçların ulaşmasını engelleyen Irak hükümeti tarafından çifte ambargodan sıkıntı çektiler.
Irak’taki insani müdahalenin olumlu yönü olduğu söylenebilir. Çünkü kırk yıldan beri uluslararası toplumun bildiği sığınmanın en büyük hareketinin küçültmeye müsaade ediyor. Zira sığınmacıların çoğu kendi diyarlarına dönme imkanı buldu. Yaklaşık 500 bin Kürt sığınmacı sınırdan geri döndü.
Irak ve ABD arasında imzalanan mutabakat müzekkeresi ve müdahalenin yapıldığı dönemin 31 Aralık 1991’de sonlanacağını belirten ek anlaşmaya rağmen koalisyon güçleri uçuşa yasak bölge koymak buna devam ettiklerin bildirdiler. Özellikle 1996’da güç kullanmak buna eşlik etti. Bu da BM’ye üye olan devletin egemenliğini çiğnemeye yol açtı.
İnsani müdahalenin tatbiki, uluslararası toplum tarafından müdahaleyi gerektiren insancıl durumların sosyal değerlerine dayanması gerekir. Bunun GK’de bulunan beş daimi üyeyle sınırlı olmaması gerekir.
Uluslararası barış ve güveni tehdit eden durum ve etkenlerin belirlenmesi gerekir. GK keyfi davranmadaki takdir yetkisinden kaçınmak için bu esaslara dayanarak uluslararası barış ve güveni korumak üzere müdahale ediyor.
Uluslararası barış ve güveni tehdit eden insan hakları ihlallerini belirleyen ölçülerin konulmasıdır.
100
Güce başvurmak son tercih olmalıdır. Çünkü insani krizin çözümü için tüm barışçıl girişimlerin tüketilmesi gerekir. Barışçıl yollarla başarılı olunmazsa o zaman askeri güce başvurulur. Aynı şekilde insan haklarını çiğneme görünümleri ve müdahaleyi yürütme araçları arasında uyum olması gerekir. Müdahalenin süresi belli olması gerekir. Yani insancıl amacın gerçekleşmesiyle müdahalenin sonlandırılması gerekir.
GK’nin üyeliklerini özellikle daimi üyeleri artırarak onda reform yapmaktır. Bu da kararları alma düzeyinde demokrasiyi gerçekleştirir.
Tüm durumlarda devletin bölgesel egemenliği ve siyasal bağımsızlığına saygı göstermektir.
101 KAYNAKÇA
ABDURRAHMAN, Muhammed Yakup, ةيلودلا تاقلاعلا يف يناسنلاا لخدتلا , Abu Dabi 2004.
ABDULAH, Ahmet, نييلودلا نملأاو ملسلا ظفح يف نملاا سلجم رود روطت, Mısır 2008. ABDURRAHMAN, Muhammed Yakup, ةيلودلا تاقلاعلا يف يناسنلإا لخدتلا, Abu Dabi 2004.
ABDÜLNASIR, Velid, ةيلودلاو ةيميلقلإا نيتئيبلا ريثأتو قارعلا داركأ, Bağdat 1997.
ALTINER, Sümeyra, Uluslararası Hukukta Kuvvet Kullanıma Yasağı, Yüksek Lisans Tezi, Ankara 2009, http://earsiv.cankaya.edu.tr (04.02.2016).
ARAL, Erdal, Uluslararası Hukukta Meşru Müdafaa Hakkı, Siyasal Kitabevi, Ankara1999.
ARI, Tayyar, Irak, İran, ABD ve Petrol, Alfa Yayınları, Güncellenmiş 2. Baskı, İstanbul 2007.
ATİYYE, Lahder b., قارعلا ىلع تابوقعلا :ةيلودلا تابوقعلا ضرف يف جردتلا ةيعرش, Jalfa 2008.
BALKZYZ, Abdullah, يلودلا عمتجملا ىلعو قارعلا ىلع ناودعلا يف ؟ةدحتملا مملاا نم ىقبت اذام, Beyrut 1999.
BAŞEREN, Sertaç, Uluslararası Hukukta Devletlerin Münferiden Kuvvet Kullanmalarının Sınırları, Ankara Üniversitesi Basımevi, Ankara 2003.
BAŞGİL, Ali Fuat, Esas Teşkilat Hukuku, C. 1, İstanbul 1960.
BECEK, Basyl Yusuf, (1990-2000) لودلا نوناقلل ةدحتملا مملأا تاقيبطتو قارعلا, Beyurt 2006.
102
BENVENISTI, E., The US and the Use of Force: Double-Edged Hegemony and the Management of Global Emergencies, European Journal of International Law, 2004. BEJEK, Basil Yusuf, 1990-2005 يلودلا نوناقلل ةدحتملا مملأا تاقيبطتو قارعلا, Beyrut 2006.
BETTATİ, Mario, le droit d’irgernce-Mutation de l’ordre international, Odile Jacob Paris, 1996.
BOZKURT, Enver, Uluslararası Hukukta Kuvvet Kullanımı, 3. Baskı, Ankara 2007.
BOCELAL, Selahaddin, يناسنلإا يلودلا نوناقلا ماكحأ يف ةسارد :ةيناسنلإا ةدعاسملا يف قحلا ناسنلإا قوقحو, İskenderiye 2008.
BOCELAL, Salahattin, ةسارد :ةيناسنلإا ةدعاسملا يف قحلا ناسنلإا قوقحو يناسنلإا يلودلا نوناقلا ماكحأ ءوض يف, İskenderiye 2009.
BUKERA, İdris, رصاعملا يلودلا نوناقلا يف لخدتلا مدع أدبم , Cezayir 1990.
CAFER, Abdul Salam, ماعلا يلودلا نوناقلا ئدابم , Kahire 1996.
CAŞIN, Mesut Hakkı, Modern Uluslararası Hukukun Temel Esasları, 1. Baskı, Cilt. II, İstanbul 2013.
DECAUX, Emmanuel, Droit İnternational Public, 2e Edition, Dalloz, Paris 1999.
DEHAM, Muhammed, دعبلا يف ةسارد :يبرعلا يموقلا نملأاو تايلقلأا يلودلاو يميلقلإاو يلخادلا, Aman 2003.
EBDULLAH, Ahmed, Uluslararası Barış ve Güveni Korumada Güvenlik Konseyi Rolü ’nün Gelişmesi, Beyrut 2008.
EBUYUNUS, Mahir Abdülmünim, ةيلودلا ةيعرشلا ضرف يف ةوقلا مادختسا, İskenderiye 2004.
ELADEALY, Mahmut Salah, ديدجلا يملاعلا ماظنلا لض يف ةيلودلا ةيعرشلا, İskenderiye 2003.
103
El AKKAD, Salah, Kadar Modern Zamanların Başında Basra Körfezi'nde Siyasi Eğilimler, Kuveyt 1990-1991.
ELAZAVİ, Dehâm Muhammed Deham, Azınlıklar ve Arap Milliyetçiliğinin Güveni; İç, Bölgesel ve Uluslararası Boyutta Bir Araştırma, Amman 2003.
ELEŞEL, Abdullah, لودلا ماظنلا لوحت لظ يف يبرعلا ملاعلاو ةدحتملا مملأا, Kahire 1999.
ELMUHAMMED, İmadüddin Ataullah, يلودلا نوناقلا ماكحأ و ءوض يف يناسنلإا لخدتلا ماعلا, Kahire 2007.
ELMÜDVVİR, Hibe Abdülaziz, ةيميلقلااو ةيلودلا تايقافتلاا راطا يف بيذعتلا نم ةيامحلا , Beyrut 2009.
ELHADİSİ, Salah Abdurrahman, BM Örgütü’nde İtaat ve Baskıda İnsan Hakları, El-İskenderiye 2009.
ERDOĞAN, Mustafa, İnsan Hakları Teorisi Ve Hukuku, Ankara 2007.
FALK, M., The Legality of Humanitarian Intervention: A Review in the Light of Recent UN Practice, Juridiska fakulteen vid Stockholms universitet, Stockholm 1996.
GALYUN, Burhan, يبرعلا ناسنلاا قوقح, Beyrut 1999.
GEMALMAZ, Mehmet Semih, Ulusalüstü İnsan Hakları Hukukun Genel Teorisine Giriş, 3. Baskı, İstanbul 2001.
GHOZALI, Nasser Eddine, “Heurts et malheurs du devoir d’ingerence humanitaire”, Relations İnterationales et strategiques, 1991.
HACER, Gital, قوقح تاكاهتنا فقول ةدحتملا مملأا لخدت 1991ماع قارعلا ناتسدرك يف ناسنلاا, Yüksek Lisans Tezi, Annaba 2011.
HALİL, Muhammed, رصاعملا يلودلا نوناقلا يف ةوقلا مادختسا , Cezayir 2004.
HEKİMOĞLU, Mehmet Merdan, İnsan Haklarının Tarihsel Perspektif İçerisindeki Gelişimi, Yönetim ve Ekonomi Araştırmaları Dergisi 2003.
104
HENDAVİ, Husâm Ahmed Muhammed, ماظنلا دعاوق ءوض يف نملاا سلجم تاطلس دودح ديدجلا يملاعلا, Kahire 1994.
HOŞ, Hasan Serdar, Haklı Savaş ve İnsancıl Hukuk, 1. Baskı, İstanbul 2013. KAVAK, Ömer Faruk, Uluslararası Güvenlik Tehditleri Açısından Uluslararası Terörizmin Değerlendirilmesi, Yüksek Lisans Tezi, Bakü 2015.
KESKİN, Funda, Uluslararası Hukukta Kuvvet Kullanma: Savaş Karışma ve Birleşmiş Milletler, Ankara 1998.
KİSSİNGER, Henry, Does America Need a Foreign Policy: Towards a Diplomacy for the 21st Century, New York 2001.
KOUCHNER, Bernard, le Malheur Des Autres, Odile Jacob, Paris 1999.
KURT, Mills, Human Rights in the Emerging Global Order: a New Sovereignty? London/New York 1998, Macmillan/St. Martin’s Press.
LAUTERPACHT, Hersch, International Law and Human Rights, Stevens & Sons, 1950.
LYEV, Sandoz , Müdahale ya da Müdahale Görevi Hakkı ve Yardım Etme Hakkı: Neyi Konuşacağız?, Uluslararası Kızılhaç Komisyonu, Beyrut 1992.
NECM, Abdülmüzz Abdül gaffar, يلودلا ميظنتلا يف ثوحب, Kahire 2001.
MATAR, Usâm Abdulfettah, هدعاوق مهأو هئدابم ،رداصم :يناسنلإا يلودلا نوناقلا, El- İskenderiye 2008.
MOUSSAOUİ, Amal, رصاعملا يلودلا نوناقلا يف ةيناسنإ بابسلأ يلودلا لخدتلا , Cezayir 2012. MUHAYMER, Üsâme, Kürtlerin ABD’yle İlişkisi, Uluslararası Siyaset, Bağdat 1999.
105
ÖZDEK, Yasemin, Uluslararası Politika ve İnsan Hakları, Ankara 2000.
PAZARCI, Hüseyin, Uluslararası Hukuk Dersleri, 2. Kitap, 9. Bası, Ankara 2013.
PAZARCI, Hüseyin, Uluslararası Hukuk, 13. Baskı, Ankara2014.
PEKYARDIMCI, Elif Burcu, İnsancıl Müdahale Kavramı Ve Kosova Sorunu, Yüksek Lisans Tezi, Ankara 2006.
ROBERTS, Adem, Doksanlarda Uluslararası Siyasette İnsani Meselelerin Rolü, Uluslararası Kızılhaç Dergisi, Beyrut 1999.
RUSSBACH, Olivier, ONU contre ONU: Le Droit İnternational Confisqué, La Découverte, Paris 1994.
SADULLAH, Ömer, رصاعملا يلودلا نوناقلا يف مجعم, Lübnan 2005. SALEM, Alaa, ديعصتلا تايلمعو يقارعلا كولسلا, Bagdat 1990.
SEDJARİ, Ali, Evrensellik ve Tekillik Arasında İnsan Hakları, İnsan Haklarının Küreselleşmesi ve Evrenselciliğin Jeopolitiği, Mısır-1994.
SPONECK, Hans-Christof von, A Different Kind of War: The UN Sanctions Regime in Iraq, NewYork 2005.
SHAWKY, İsmail Mohamed, لورتبلا راعسا عافترا ةمزا و قارعل , Mısır 2000. ا SUAYFAN, Ahmet, ةيلودلاو ةيروتسدلاو ةيسايسلا تاحلطصملا سوماق, Lübnan 2004.
TEKİN, Segâh, İnsani Müdahale Kavramı Ve Libya’nın Geleceği, Ankara 2011. TOPAL, Ahmet Hamdi, Uluslararası Hukukta Devlet Destekli Terörizme Karşı Kuvvet Kullanma, Doktora Tezi, Ankara 2004.
TÜRKMEN, Füsun, İnsan Haklarının Yeni Boyutu: İnsancıl Müdahale, İstanbul