Gregoryen Ermeniler ilk günlerde şehirden şehre dolaşıp vaftiz, evlilik ve eğer rastlarsa cenaze işlemleri yapan düzensiz gezgin rahiplerle ibadetlerini sürdürdüler. Ayrıca kutsal ayin düzenleme ve günah çıkarma işlemleri de yapılıyordu. İlk göçmenler Protestan Episkopal kilisesinin imkânlarından yararlanmışlardır82.
Amerika’da ilk kurulan Ermeni Kilise cemaati Worcester’deki “Armenian Apostolic Church of Our Savior”dır. İstanbul Ermeni Patriğinin Amerika’ya gönderdiği Papaz Hovsep Sarajian tarafından 1889 yılında kurmuştur83. Katolikos, Amerika’da kendini işine adamış bir şekilde görev alabilecek, istekli ve uygun bir din adamı bulmanın çok zor olduğunu işaret etmiştir. Amerikan koşullarına, diline ve adetlerine yabancı ve benliğini yitirmeyecek birini göndermişlerdir. Kilisenin özelliği meşruluğuna karşı konulamayacak tek Ermeni Kurumu olmasından kaynaklanmaktadır. Amerika’nın özgür ikliminde tartışmalar demokrasi ve temsil etme terimleri üzerine kurulmuştur. Din adamlarının çoğunluğunun muhafazakâr
79 Susan J. Dicker, Languages in America: A Popularist View, 2nd Edition, Multilingual Matters Ltd. New York, 2003, s. 54.
80 David M. Reimers, a.g.e. s. 207.
81 Vahan H. Tootikian, “Armenian Congregationalists flee from genocide and find a home in the U.S.” http://www. ucc.org/ aboutus/histories/chap4.htm.
82 Dennis Papazian, a.g.m..
çizgide olması asileri sinirlendirmekteydi. Buna rağmen bir kaçını kendi taraflarına çekmişlerdir84.
1890 yılında Washington Sefareti Ermenilerin Worcester’de bir kilise kurmak için teşebbüse geçtiğini bildirmiştir. Ermeniler Protestan telkinatını engellemek için kilise kurmak istemektedir. Bu maksatla “Tophaneliyan” yardım toplamak için Avrupa’ya gidip Marsilya’da 2.500 frank toplamıştır. Hastalanması üzerine seyahatini yarıda keserek dönmek zorunda kalmıştır. Worcester Ermenileri 3.000 dolar ve kilise arsası için de yeterli miktarda para toplamışlardır. Toplanan para sadece kilise binasının inşası için kullanılmıştır85. Kuruluşundan 50 yıl sonra kilise
binası yeniden inşa edilmiş ve Amerika’da ilk ermeni stili kilise inşa edilmiştir86. 1893 yılında Hovsep Vartabed Sarajian Raffi’nin kitaplarını ve Mushag ile Hunchag gazetelerini kilise içinde bulunan “National Library”den atmaya çalışmıştır. Bundan dolayı şiddetli tartışmalar çıkmıştır87.
Batı sahilindeki Ermeni topluluğunun genişlemesinde Worcester’deki kilisenin otoriter yönetiminin etkisi açıktır. Hovsep Sarajian’ın 1899 yılında Kuzey Amerika piskoposluğunu kurmasından hemen sonra Kaliforniya’da resmi mütevelli heyetleri Apostolik kilisesi cemaatlerini kurmaya başlamıştır. Kilise cemaatleri Fresno’da 1900, Los Angeles’de 1907, Yettem’de 1909 ve Fowler’da 1910 yıllarında oluşturulmuştur. Kuzey Amerika’da mesafeler arasında çok büyük aralıklar bulunması bütün cemaatin gözetim ve denetiminin yapılması başpiskopos için çok zordu. Örneğin 1901 yılında Holy Trinity Kilisesinin mütevelli heyeti Piskopos Sarajian’a bir mektup yazarak bir papaz atamasını talep etmiştir. Fakat altı ay geçmesine rağmen bir cevap gelmemiştir. 1912 yılında Los Angeles’te iki rakip papaz ayin yapmaktadır. Bunlardan biri uygunsuz davranışlarından dolayı Fresno’dan kovulmuştur. 1914 yılında da Ghevont Vartabed Martoogesian Fowler’daki St. Gregory Kilisesine el koymuştur. Bu durumu araştırmak için
84 George Byron Kooshian Jr. a.g.e. s. 91–92. 85 BOA. HR. SYS. Dos. 2823, No. 15.
86 http://www.churcharmenia.com/news_2002/armenian_parish.html. 87 George Byron Kooshian Jr. a.g.e. s. 92.
başpiskopos Arsen Dzairakuin Vartabed Vehouni trenle Worcester’den yola çıkmıştır. Böylece Kaliforniya’da piskoposluk kurulma hareketi başlamıştır88.
İlk yerleşimci San Joaquin Valley (Fresno)‘e 1871 tarihinde ulaştı. İbadet ihtiyacı doğduğunda Apostolic ve Protestan Ermeniler ilk defa 17 Ekim 1883 tarihinde First Congregational Church of Fresno’da ayinlerini birleştirdiler. 1895’de Papaz Aharon Melkonian oğluyla birlikte Fresno’ya geldiğinde Apostolic ayini kilisenin kiralanmış bölümünde yaptı. Bu durum cemaat 1899 yılında 150 üyeye ulaşıncaya kadar devam etti. Kendi ibadetlerini yapacak bir kilise binasına ihtiyaç duyuldu. Bütün Ermenilerin Katalikos’u Mkrtich Khirmian (Hairik), 2 Haziran 1898 tarihinde Amerika’da ayrı bir Ermeni piskoposluğu kurdu. İlk piskoposluk binası Worcester, Massachusetts’de 2 Ekim1906 tarihinde inşa edildi. 1907’de Fresno Holy Trinity cemaati Piskoposluktan istifa eden Hovsep Sarajian’ı kabul etti. 1910’da, Fresno cemaati California’daki 5,000 Ermeni’den 4,000‘inin Fresno’da yaşadığını Worcester’deki piskoposluk merkezine rapor etmiştir.
Fowler’daki Ermeni Apostolic Kilise Cemaati komşu şehir Selma’nın cemaatıyla beraber Fowler Episcopal Kilisesinde Fresno Holy Trinity Kilisesi Pastor’u Sahag Vartabed Nazaretian yönetiminde ibadet ediyorlardı. Piskopos Hovsep ve ziyaret eden diğer papazlar muhtelif zamanlarda ayini yönetiyorlardı. O zamanlar cemaat, 75 ile 100 aile arasındaydı. 1903 yılında bir kilise binasına ihtiyaç duyuldu. 3 Şubat 1910 tarihinde kilise inşasına başlandı. Nishan Saghigian, John Kazanjian, Harry Soghigian, John Kasparian, Dikran and Levon Kasparian, Arakel Mirigian, Hovsep Kandarian, Aharon Ajootian ve Manoog Garabedian kuruluş taşının vaftiz babaları oldu.
17 Nisan 1910 tarihinde kilise St. Gregory the Illuminator Ermeni Kilisesi adıyla Piskopos Hovsep Sarajian tarafından kutsandı. Böylece Amerika’daki dördüncü Apostolic Ermeni kilisesi kuruldu. Bir hafta sonra Ghevont and Hayasdan Shahbazian kilisede evlenen ilk çift oldu. Daha sonra kilise binası geliştirilerek Pazar
Okulu sınıfları ve spor tesisleri eklendi89. A.B.D.nin batısındaki tek Ermeni
Apostolic kilisesi Fresno’daki Holy Trinity kilisesiydi. 1908–1911 yılları arasında
88 George Byron Kooshian Jr. a.g.e. s. 401–402. 89 http://www.stgregoryfowler.com/History_Main.htm.
piskoposluktan ayrılan Hovsep Sarajian pastor olarak kiliseye görevlendirildi. Onun zamanında bir süreden beri kapalı olan Ermeni Okulu 85 öğrencisiyle açıldı. Fowler’da St. Gregory, kilisesi 17 Nisan 1910 ve Yettem ‘de St. Mary, kilisesi 16 Temmuz 1911 tarihinde kuruldu90.
Amerika’daki kutsanmış ilk beş Ermeni Apostolik Kilisesinden üçü
Kaliforniya’da San Joaquin vadisindedir: 1900 yılında kurulan Holy Trinity of Fresno, 1910 yılında kurulan St. Gregory of Fowler ve 1911 yılında kurulan St. Mary Yettem91.
Holy Trinity Kilisesi Papazları92 Başlangıç Bitiş
Aharon Vartabet Melkonian 1885 1901
Sahag Vartabed Nazaretian 1902 1906
Theodorus Isahakian (Isaacs) 1906 1907
Emekli Piskopos Hovsep Sarajian 190793 1911
Hamasasp Sarkisian 1911 1911
Vartan Dz. V. Kasparian 1912 1933
Providence’ye gelen Ermeniler ibadet için 1913 yılında satılıncaya dek Jefferson Baptist kilisesi binasını kullanmışlardır. Kilisenin satılmasıyla birlikte bir mütevelli heyeti oluşturarak kendi kiliselerini kurmak için çalışmaya başlamışlardır. Setrag Sohigian başkan; Nigoghos Kashmanian sekreter; Boghos Yaghjian veznedar; Harootiun Garabedian, Hagop Jo:rjorian, Garabed Sarafian, Alexan Manougian,
90 History Of The Diocese İn The West, http://www.armenianchurchwd.com/history.htm.
91 Victoria Saker Woeste, a.g.e. s. 57; http://www.stgregoryfowler.com/History_Main.htm; History Of The Diocese İn The West, http://www.armenianchurchwd.com/history.htm; Arra S. Avakian, “The History of St. Paul Armenian Church” http://www.Stpaulfresno.com/History.html.
92Arra S. Avakian, “The History of St. Paul Armenian Church” http://www.Stpaulfresno
.com/History.html
93 Sarajian’a kilise papazlığı 1907 yılında teklif edilmiş ve 1908 yılında Fresno’ya gelerek görevi devralmıştır. Arra S. Avakian, a.g.m.
Garabed Mooradian, Kevork Avedisian, Aslan Elmassian ve Avedis Talanian üye olarak görevlendirilmiştir. Bina 1913 yılı sonunda satın alınarak hizmete açılmıştır94.
Adı bilinmeyen bir papaz Providence, Rhode Island’dan Detroit’e geldi. Ermeniler için bir kilise yapılmasını istedi. Herkesi Khoungianos Keteyian’ın evinde toplayarak Ermeni kilisesi olmadan Ermenilerin hayatta kalamayacağına ikna etti. Khoungianos Keteyian, Toros Tavitian, Kaloust Sogoian, Khachig Der Manuelian ve diğerlerini mütevelli heyeti olarak görevlendirdi. Heyet başarısız olunca Providence’ye geri döndü.
Detroit’te iki mütevelli heyeti vardı. Highland Park heyeti: Karekin Magarian Hovanes Douroujalian, Garabed Kutukian, Hadji Mouseghian, Vahan Kuyumjian, Siroun Debelian, Hmayag Fesdjian, Garabed Mardirosian, Mihran Elvan, Smpad Zadigian, Garabed Ajemian, ve diğerleri. Delray mütevelli heyeti: Arakel Saroian, Bedros Derderian, Pilos Poladian, Misak Amroian, Toros Khederian, Dikran Baghdoian, Ohannes Vosgerchian, Mateos Der Vartanian, Krikor Antranigian (Keri) ve diğerleri. Mütevelli heyetlerinin ilk iş olarak Fresno’dan Der Sahag Vartabed Nazaretian ‘ı davet edip ilk ruhani lider olarak görevlendirdiler95.
New Jersey’de 1898 yılı başlarında üç ayrı Ermeni cemaati kiraladıkları salonda ibadet etmeye devam etmiştir. “Holy Cross Armenian Church” ise Union City’de 1906 yılında kurulmuştur96.