EKONOMİ, İŞ VE İŞVERENLER

19 yy.da Amerikan ekonomisindeki gelişmeler fakir insanların göç etmelerinin sebeplerinden birini oluşturmuştur. Ekonomisindeki gelişme ile orantılı olarak işgücüne de ihtiyacı olan Amerika’da 1865–1900 yılları arasındaki üretimde çalışan insanların miktarı 1,3 milyondan 4,5 milyona ve fabrikaların sayısı da 140.000 den 512.000 e yükselmiştir47. 19 yy. Amerika’nın en büyük ve en gelişmiş şehri New York’ta 1890 yıllarında hazır giyim endüstrisi gelişti. İş yerinde ortalama 20 erkek, kadın veya çocuk haftada en az 84 saat çalışırdı. Yeni gelen binlerce işçi uzun çalışma saatleri, sezonluk iş, çocuk işçiler, çok düşük ücretler ve havasız çalışma ortamlarına yeni mensuplar olarak katıldı48.

Göçmenler, Amerika’ya geldiklerinde ilk iş bulma şanslarını Ellis İsland’da değerlendiremezlerse49 bu şartlarda iş bulabilirdi. İşçi örgütleri de ücretleri düşürdükleri için göçmenlerden şikâyetçiydi. Aslında ücretler sabit değildi. International Silver Company’de çalışan bir göçmen kadın 1915 yılında, saatte en az 12,5 sent ve vasıfsız işçi en az 17,5 sent ücret alırdı50. Çorap fabrikasında çalışan bir göçmen kız iki Dolar ve fırça fabrikasında çalışan göçmen kızı ise yedi Dolar

45 _{Orm Overland, İmmigrant Minds, American İdentities: Making the United States Home 1870–}

1930, University of İllinois Pres, New York, 2000, s. 60.

46 _{Ian F. Haney Lopez, White by Law: The Legal Construction of Race, New York University Pres,} New York, 1996, s. 130–132; Victoria Saker Woeste, a.g.e. s. 53–54.

47 _{Sean Dennis Cashman, a.g.e. s. 100.} 48 _{Frederick Binder, a.g.e. s. 95.}

49 _{Virginia Yans-McLaughlin, Immigration Reconsidered: History, Sociology, and Politics, Oxford} University Press, New York, 1990, s. 3.

haftalık alırdı51. Massachusetts’de makine başında çalışan vasıfsız işçi Türkler haftalık 8 – 12 Dolar ücret alırdı52.

Lynn’deki ayakkabı fabrikasında günlük ücret 1,5 Dolar ve Waukegan’daki demir çelik fabrikasında ücret günlük 2 Dolardı. 1910 yılında Pennsylvania’daki kömür madenlerinde kömür arabalarını dolduranlara 1,75 Dolar ve kömür çıkaranlara 2–2,5 Dolardı53.

1830 yılında imzalanan ticaret anlaşmasının etkisiyle Ermeniler öncelikle Amerika’nın belli başlı şehirlerine bürolarını açmışlardır. Özellikle halı ticareti ticari ilişkilerin gelişmesine neden olmuştur. Ayrıca meyve ve üzüm yetiştiricilerinin Ermeni olması ticari bağlantıları sıklaştırmış, Amerika’ya meyve, fındık, gümüş, yün dokuma ve deri ithalatı yapılmıştır54. Hagop Isganian 1865’te ve Samuel Donchian 1884’te ABD’ye göç ederek halı ticareti yapmaya başlamışlardır55. 1875 yılında göç eden Hagop Bogigian, Boston’un en başarılı antikacısı ve halı tüccarıydı. Dükkânı Massachusetts eyalet binasının yanındaydı. Amerika’nın ilk Ermeni asıllı milyoneridir56. Jerrehian ailesi 1905 yılında Diyarbakır’dan Filadelfiya’ya göç ederek ilk bakkal dükkânını açan ailedir. Aile 1907 yılında iş değiştirip doğuya özgü kilimlerin satışı ve kilimlere değer biçme işine başlamıştır57. Oscar İsberian da 1912 yılında ailesi tarafından Chicago çarşısında kilim uzmanı olan amcası Pete Klujian’ın yanına gönderilmiştir58.

New York, Chicago ve Boston’da yerleşen Ermeni tüccarların çoğunluğu Amerikan misyonerlerinin etkisi ile göç etmişlerdir59.

51 _{Edith Abbott, a.g.e. s. 527.} 52 _{Edith Abbott, a.g.e. s. 530.} 53 _{Robert Mirak, a.g.e. s. 80–81.} 54 _{Oshagan Minassian, a.g.e. s. 35.} 55 _{Robert Mirak, a.g.e. s. 39.}

56 _{Margaret B. DiCanio, a.g.e. s. 88; Bogigian iklimin sağlığına zararlı gelmesi nedeniyle Fresno’ya} göç etmiştir. Dennis Papazian, a.g.m.

57 _{http://www.greystonehall.com/history.htm.} 58 _{Frederıck H. Lowe, a.g.m.}

Washington Sefiri Mavroyeni Bey, Hariciye Nazırı Sait Halim Paşa’ya gönderdiği 28 Kasım 1889 tarihli yazıda H. S. Tavşancıyan’ın Osmanlı sanayi mallarının ticaretini yapan bir kişi olduğunu bildirmektedir60. 1893 yılındaki Chicago fuarına katılıp dönmeyen Ermeniler Osmanlı Devleti ve İran’dan halı, sofra takımı, şıra ve Osmanlı sigarası ticaretiyle ve İndiana, Wiskonsin, Racine Millwakee’de fabrikalarda çalışmışlardır61.

Ermeniler, Ellis Adası yetkililerine verdikleri formlarda mesleklerini de belirtmişlerdir. O dönemin önemli zanaatkârları anlaşıldığına göre Osmanlı ülkesini terk ederek Amerika’ya giriş yapmıştır62_.

Aşçı (Cook)

Ayakkabıcı (Shoemaker) Ayakkabı tamircisi (Cobbler) Barmen (Barkeeper)

Berber (Barber) Bilim adamı (Scholar) Boyacı (Painter) Çiftçi (Farmer) Değirmenci (Miller)

Demirci (Smith, Hammersmith, Forger) Demir Kalıpçısı (İronmoulder)

Demirci ustası (Iron-seder) Dokumacı (Weaver) Dökümcü (Founder) Duvarcı (Mason)

60 _{BOA. HR. SYS. Dos. 2735, No. 13.} 61 _{BOA. Y. A. HUS. Dos. 325, No. 43.}

Eczacı (Druggist) Ekici (Cultivator)

Ev işçisi, ev hanımı (Housework-er) Fabrika işçisi (Factory hand) Fırıncı (Baker)

Fotoğrafçı (Photographer) Garson (Waiter)

Gündelikçi (Day laborer) Hallaç (Spinner)

Hancı (İnn-keeper) Hizmetçi (Servant) Irgat (Farmhand)

İşçi (Workman, Laborer) Kadın işçi (Workwoman) Kadın terzisi (Dressmaker) Kâhya (Housekeper)

Kalaycı, tenekeci (Tinsmith, Tinman) Kalıpçı (Moulder, Coremaker)

Kapıcı (Porter) Kasap (Butcher) Kiremitçi (Tiler) Kuaför (Hairdresser) Kumaş boyacısı (Dyer)

Kuyumcu (Jeweller, Goldsmith ) Kürkçü (Furrier)

Mandıra işçisi, sütçü (Dairyworkman) Marangoz (Joiner)

Marangoz, dülger (Carpenter) Muslukçu, su tesisatçısı (Plumber) Mühendis (Engineer)

Nalbant (Blacksmith) Öğretmen (Teacher) Öğrenci (Pupil, Student) Papaz (Priest)

Pirinç işçisi (Brasier) Profesör

Saatçi (Watchmaker) Sanatçı (Artist) Şoför (Chauffeur) Tamirci (Mechanician) Tarım işçisi (Farm laborer) Taşçı (Stonecutter)

Taş Duvarcısı (Stonemason) Terzi (Tailer)

Tezgâhtar, satıcı (Clerk) Tüccar (Merchant) Ustabaşı (Journeyman)

Yol, kaldırım işçisi (Walkman) Yüksek Fırın işçisi (Smelter)

Ancak, Robert Mirak’a göre; göçmenlerin yarısı çiftçi ve işçidir. Diğerleri içinde de ayakkabıcı, terzi, marangoz ve dokumacı gibi kalifiye elemanlar da oldukça fazla bulunmaktadır. İstatistiklere göre de Ermeni göçmenlerin durumu oldukça iyidir63.

Meslek Sahibi Kalifiye İşçi Tarım İşçisi İşçi Diğer

(%) (%) (%) (%) (%)

Ermeni 2,3 39,3 23,5 17,8 17,1

Doğu Avrupalı Yahudi 1,3 67,1 1,9 11,8 18.0

Alman 3,5 30,0 17,9 19,8 28,8

Yunanlı 0,3 7,7 19,4 66,8 5,8

Güney İtalyalı 0,4 14,6 34,5 42,5 7,9

Romen 0,2 2,7 59,4 34,4 3,3

İskandinavyalı 1,2 20,5 7,6 36,2 34,5

Ermeniler, Ellis Adası yetkililerine adres olarak bazı şirketleri de bildirmişlerdir. Bu şirketler, muhtemelen akraba ve yakınlarının çalıştığı şirketler olmalıdır. Bu şirketler64;

Brantford (Canada / Ontario)’da Malleable Iron Company ve John Bertram & Sons Company,

Hamilton (Canada / Ontario)’da Havester Company ve Malleable Iron Company,

Ste Catherine (Canada / Ontario )’da McKinon Dash Company, East St Louis (Illinois)’de Malleable Iron Company,

Granite City (Illinois)’de American Steel Company,

63 _{Robert Mirak, a.g.e, s. 73.}

Detroit (Michigan)’de Malleable Iron Company, Bloomfield (New York)’de Malleable Iron Company, Troy/Watervliet (New York)’de Malleable Iron Company,

Providence (Rhode Island)’de American Screw Company ve Rhode Island Tool Company,

Norfolk (Virginia)’da Norfolk Silk Company65,

Brandford (Canada / Ontario)’da Cocshutt Plow Works66dür.

Ermeniler ABD’ye ulaştıklarında bir işyeri açamayacak ve bir çiftlik satın alamayacak kadar fakirdiler. 1899–1902 yılları arasında gelen Ermenilerin ortalama olarak üzerlerinde 31,67 Dolar para bulunmaktaydı67.

Worcester’deki Protestan misyonerleri sanayici Philip Moen ve Charles Washburn ile irtibat halindeydi ve gelen göçmenlere iş sağlamaktaydı. 1889 yılına kadar 300 Ermeninin iş bulması sağlanmıştı. Worcester’deki diğer iş yerleri ise şunlardır:Crompton and Knowles fabrikası, Assonet Manifacturing Company, Winslow Skate Manifacturing Company ve Norton Abrasive Company. Boston limanına yakınlığından dolayı Hood Rubber Company en çok Ermeninin çalıştığı işyeri haline gelmiştir68.

Worcester’e gelen Ermenilerin çalıştığı, dünyanın en büyük tel fabrikası Washburn and Moen Manufacturing Company de 4,000 işçi çalışmaktaydı. 1889 yılında bu fabrikadaki işçilerden 265 adedi ermeniydi.69. Rhode Island’da ipek fabrikaları, Providence’de boya fabrikaları ve Central Falls, Pawtucket, Cranston’da tekstil fabrikaları; Schenectady, New York’da “General Electric” ve lokomotif

65 _{John Bertram & Sons Company; Kanada’da makine parçaları üreten bir firmadır. 1863 yılında} Kanada’ya gelen bir İskoç göçmeni tarafından kurulmuştur. American Screw Company;1860 yılında 1 milyon Dolar kapitalle kurulmuş ve kısa sürede Amerika’nın en büyük vida fabrikası haline gelmiştir. Rhode Island Tool Company; iç savaş sonrası silah sanayine devam etmeye karar veren şirket zamanın en gelişmiş silahlarını üretmiştir. Daha sonra ismini Providence Tool Company olarak değiştirmiştir.

66 _{Isabel Kaprielian-Churchill, a.g.e. s. 48.} 67 _{Robert Mirak, a.g.e, s. 77.}

68 _{A.g.e. s. 80.}

fabrikaları, Troy’da gömlek fabrikası, Niagara Falls’da alüminyum fabrikası ve West Troy’da demir atölyeleri; Paterson, Camden ve West Hoboken, New Jersey’de ipek fabrikaları, Philadelphia’da tabakhaneler ve Pennsylvania’da bitümlü kömür madenleri; Waukegan, West Pullman ve Granite City, Illinois’de demir-çelik fabrikaları, Chicago’da mezbahalarda, Detroit’te otomobil fabrikaları ve Wisconsin, Grand Rapids, Michigan ve Racine’de mobilya fabrikaları Anadolu’dan göç eden Ermenilerin çalıştığı işyerlerini oluşturmaktadır. Rusya’dan gelen Ermenilerin çoğunluğu East St. Louis çelik fabrikaları ve Riverside, California’da beton dökme işlerinde; diğerleri ise St. Paul, Minnesota’da demiryolu inşaatında ve California’da konserve fabrikalarında çalışmışlardır70.

Oscar Kalenian 1892 yılında Hop Brook, Worcester’de 1800 yılında inşa edilmiş en eski değirmeni satın almış ve bulgur sanayini kurmuştur71.

1908 yılında Syracuse’ye gelen Stephen Philibosian, önce elbise imalathanesinde günlüğü bir dolardan haftada altı gün günde on saat çalışmaya başlamıştır. Kısa bir süre sonra amcasının dükkânında haftada üç dolar ve oda karşılığı çalışmaya başlamıştır72.

1914 yılında, 9 Romen ve 22 Ermeni göçmen, yaz boyunca demiryolu döşeme işinde günde 10 saat ve 1,75 dolar yevmiye ile çalışmak maksadıyla Chicago’dan Ottawa’ya gitmek için bir firma ile anlaşmışlardı. İşveren sobalı bir pansiyon kiralayacaktı. Bu iş için her göçmen, iş ajansına kişi başına 12 dolar, iş için 10 dolar ve Ottawa’ya yol parası için iki dolar ödeyecekti. Ancak, firma anlaşmaya uymayınca olay mahkemeye intikal etmiştir73.

Amerika’da işverenler grevlerde Ermenileri grev kırıcı olarak kullanmışlardır. Nitekim 1893 yılında Maine’de ayakkabı işçileri grevinde kullanılmaları düşünülmüştür74.

70 _{Robert Mirak, a.g.e, s. 79.} 71 _{The old mill on Hop Brook} 72 _{Arpena S. Mesrobian, a.g.e. s. 13.} 73 _{Edith Abbott, a.g.e. s. 627–632.}

74 _{Eric Arnesen, Julie Gren, Bruce Laurie, Labor Histories: Class, Politics and the Working Class}